در آمد بيت المال از كجا تأمين مي‌شود؟

براي پاسخ به اين سؤال لازم است كه به عنوان مقدمّه مطالبي بيان شود:اسلام به عنوان يك آئين جامع كه عنايت همه جانبه به نيازمندي‌هاي مادّي و معنوي انسان دارد، حمايت از محرومان و مستضعفان را به نحو جدّي دنبال مي‌‌كند و با اختلاف طبقاتي به مبارزه بر مي‌خيزد. حكومت اسلامي بيت المال مسلمين را تأسيس مي‌كند و منابع آن را از طريق أخذ ماليات‌هاي گوناگون و ثروت‌ها و ذخاير مشترك جامعه تأمين مي‌نمايد و آن گاه وجوه آن را بر اساس ضوابط و قواعد مشخص در جهت تأمين مصالح و منافع عمومي به مصرف مي‌رساند.معناي بيت المال و تاريخچه آن:دهخدا در فرهنگ خود بيت المال را چنين تعريف مي‌كند: خزانة اسلام؛ و در لطائف به معني آن مالي است كه همة مسلمانان را در آن حقّ باشد. جايي كه در آن مالي را گذارند كه همة مسلمانان را در آن حقّي باشد.[1]خلفاي صدر اسلام از همان زماني كه در نتيجه فتوحات خود به غنايم و اموال بسياري دست يافتند، براي حفظ آنها در صدد وسيله‌اي بر آمدند تا آن غنايم را نگهداري و به تدريج آنها را در راه مصالح جامعه اسلامي صرف كنند و از اين رو بيت المال را تأسيس كردند.[2] همان گونه كه بيان خواهد شد، بيت المال در صدر اسلام شامل خمس، زكات، صدقات، جزيه، فيء و ماليات‌هاي ديگر دولت اسلامي آن زمان مي‌شد، ولي در اين زمان خمس، زكات، صدقات و كفّارات كه به نوعي از بيت المال هستند، در اختيار دولت جمهوري اسلامي قرار نمي‌گيرد بلكه در اختيار مراجع و فقهاي عظام تقليد قرار مي‌گيرد و آن بزرگواران آنها را در مصارف خود مصرف مي‌نمايند؛ امّا ماليات‌ها، انفال، مصارف و ... در اختيار دولت جمهوري اسلامي است كه تحت عنوان بيت المال در خزانه‌داري كلّ جمع مي‌گردد.بنابراين، بيت المال در معناي عام خود شامل هر دو مورد مي‌گردد، امّا در معناي خاص خود فقط اموال و دارايي‌هاي دولت جمهوري اسلامي ايران را در بر مي‌گيرد كه وزارت دارايي عهده‌دار حساب و كتاب آن است.اما در مورد نحوه تقسيم اموال بيت المال، ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه مي‌نويسد: چون مردم گرد ابوبكر اجتماع نمودند، هدايايي بين زن‌هاي مهاجرين و انصار توزيع نمود. ( يعني: بر خلاف عدالت و مساوات عمل نمود و آنها را بر ديگران ترجيح داد، در حالي كه چنين چيزي بر خلاف دستورات الهي و ترجيح بعد مرجّح است)، اما هنگامي كه عمر به خلافت رسيد، بعضي از مردم را بر بعضي ديگر ترجيح داد، پيشينيان از مسلمين را بر ديگران ترجيح داد، همه مهاجرين را بر انصار، عرب را بر عجم و آزاد را بر برده ترجيح داد.[3]ليكن در زمان عثمان از اين بدتر عمل شد و شيوه‌اي كه او اتخاذ كرد، در تضاد كامل با دستورات قرآن و روش پيامبر و حتّي دو خليفه قبل از خود عمل نمود و رسماً اعلام مي‌كرد كه ما نيازمندي‌هاي خود را از اين مال برداشت مي‌كنيم گرچه بيني عدّه‌اي به خاك ماليده شود.[4] او درآمدهاي بيت المال را بين خويشان و بستگان خود توزيع مي‌كرد و هيچ گونه اشكالي در اين مسأله نمي‌ديد و اين روش او سبب آشوب‌هايي عليه او گرديد و در زمان او اموال بني اميّه تا مقدار زيادي بالا رفته بود و اوضاع بيت المال در نهايت آشفتگي قرار داشت. تا آن كه نوبت به خلافت حضرت علي ـ عليه السّلام ـ رسيد، آن حضرت در توزيع بيت المال بسيار دقيق و حساب شده برخورد مي‌كرد و بر خلاف خلفاي قبل از خود، نهايت عدالت و مساوات را به كار مي‌گرفت و همين مسأله باعث گرديد كه دنيا پرستان و سودجويان نتوانستند شيوه آن حضرت را تحمّل نمايند.آن حضرت نظريه خود را در مورد بيت المال در يك جمله كوتاه چنين بيان مي‌كند: «آگاه باشيد كه بخشيدن بيت المال در غير حقّ خود اسراف و تبذير است، در حالي كه اين عمل باعث بالا بردن منزلت انسان در دنيا و پائين آوردن درجة او در آخرت است، او را نزد مردم گرامي مي‌دارد و نزد خداوند خوار مي‌نمايد.» هم چنين مي‌فرمايد: « اگر بيت المال متعلّق به خودم بود آن را به گونه‌اي مساوي توزيع مي‌كردم، چه رسد به اين كه بيت المال متعلّق به خداوند است و اختيار آن در دست من نيست و بايد به همان گونه‌اي كه خداوند دستور داده عمل شود.[5]اوضاع و احوال بيت المال در ابتداي خلافت حضرت به قدري آشفته بود كه آن حضرت مي‌فرمودند: اگر اموال بيت المال را مهر و كابين زنان خود كرده باشيد، آنها را باز پس مي‌گيرم. و آن حضرت تمامي امتيازاتي را كه تا آن زمان پيدا شده بود لغو نمود و حتي به برادرش عقيل كه براي طلب نزد او آمده بود آهن گداخته نشان مي‌دهد و هيچ گاه حاضر نشد كه عدل و مساوات را كنار گذارد.به بحث بودجه و درآمد بيت المال بر مي گرديم .در اين مورد بايد گفت كه قسمتي از در آمد بيت المال در اين زمان، همانند در آمد بيت المال در زمان صدر اسلام است و بخش ديگر با توجه به توسعه و پيشرفت جوامع، تكامل يافته است و به صورت در آمدهاي نو محسوب مي‌شود كه در ذيل به توضيح آنها مي‌پردازيم:بودجه و در آمد بيت المال:موارد عايدي بيت المال عبارت است از:1. « فيء» كه مهمترين درآمد مالي دولت اسلامي بود. كه مطابق فرمان خداوند انفال و فيء را از آن خداوند و پيامبر مي‌داند كه به منظور اصلاح ذات النبي در اختيار پيامبر قرار مي‌گيرد.[6] علما و دانشمندان اسلامي در تعريف انفال و فيء گفته‌اند: انفال جمع نَفل به معناي زياده است و عبارت از اموال زير مي‌باشد:اراضي انفال، جنگل‌هاي طبيعي و نيزارها و نظاير آنها، اموال كسي كه وارث قانوني ندارد، اموال شخصي رؤساي ممالك خارجي كه در جنگ با حكومت اسلامي مغلوب مي‌شوند، اشياء مطلوب و بندگان خوب و زيبا كه از غنميت جنگ قبل از تسليم آن، خود پيغمبر يا امام ـ عليه السّلام ـ جدا كند كه آنها را صفايا مي‌نامند، غنيمت جنگي در جنگي كه بدون دستور امام صورت گرفته باشد، درياها و اقيانوس‌ها و رودهاي طبيعي كه ملك اشخاص شناخته شده نيست و آن چه كه از درياها و رودها صيد مي‌شود، مانند مرواريد، ماهي و غيره.[7]هم اكنون نيز اين مورد به عنوان يكي از منابع درآمدي بيت المال جمهوري اسلامي ايران مي‌باشد كه در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در اصل 45 بدان اشاره شده است.و بر اساس اين اصل، در آمدهاي نفتي و گازي حاصل براي جمهوري اسلامي نيز جزء انفال بوده و به عنوان يكي از منابع در آمدي بيت المال محسوب مي‌شود.2. جزيه و خراج:جزيه عبارت بود از سرانه‌اي كه اهل ذمّه به دولت اسلامي در عوض زكات و خمس مي‌پرداختند و در سورة مباركه توبه، آية 29 ذكر شده است.[8] وخراج ماليات مخصوص اراضي که دولت اسلامي از مسلمين يا اجانب تحت مقررات معين مي گرفت مكه از سه نوع زمين دريافت مي‌شد: زمين‌هاي مفتوحة عنوة، زمين‌هايي كه به زور به تصرف مسلمانان در مي‌آمد، زمين‌هايي كه از طريق مصالحه به اختيار مسلمانان در مي‌آمد و زمين‌هايي كه در اثناي فتوحات، صاحبان آنها كوچ مي‌كردند و به مسلمانان انتقال مي‌يافت.[9]ولي امروزه مالياتي به عنوان جزيه و خراج معمول نبوده است و اهل كتاب نيز همانند ساير مسلمانان تابع قوانين مالياتي جمهوري اسلامي بوده و همانند مسلمين ماليات مي‌پردازند كه در بخش دولت جديد و ماليات‌ها به آن خواهيم پرداخت.3. درآمد‌ تأسيسات عمومي:در آن زمان دولت دست به ايجاد بسياري بازارها، خانه‌ها، كاروان سراها و ... مي‌زد و آنها را در برابر مبلغي معيّن اجاره مي‌داد. امروزه نيز دولت دست به احداث برخي كارخانه‌ها و كارگاه‌ها و ... مي‌زند كه انحصار آنها، مانند كارخانه‌هاي پتروشيمي، پالايشگاه‌ها و ... به دست دولت است و درآمد‌هاي حاصل از آنها به خزانه‌داري كل واريز مي‌شود و يكي از منابع درآمدي بيت المال است و همين گونه است در آمدهاي شهرداري.ماليات:آنچه در مورد ماليات مي‌توان گفت؛ ماليات، سهمي است كه به موجب اصل تعاون ملّي و بر وفق مقرّرات، هر يك از سكنة كشور موظّف است از ثروت و در آمد خود به منظور تأمين هزينه‌هاي عمومي و حفظ منافع اقتصادي يا سياسي كشور به قدر قدرت و توانايي خود به دولت بدهد.[10]ماليات جنبه ارادي، اختياري و داوطلبانه ندارد، بلكه پديده‌اي است قاهرانه قانوني و استثناي بر اصل تسلّط اشخاص بر اموال خود. در طبقه بندي جديد، ماليات به دو نوع مستقيم و غير مستقيم تقسيم مي‌شود. در نوع اول ماليات به طور مستقيم از خود مؤدّي گرفته مي‌شود كه قواعد و مقرّرات مربوط به آن در يك قانون خاصّ و مدوّن به نام قانون ماليات‌هاي مستقيم مشخص شده‌اند.امّا در قسم دوم ماليات‌ از شخصي كه مؤدّي محسوب مي‌شود، وصول مي‌گردد و به طور غير مستقيم به مؤدّي واقعي تحميل مي‌شود و قانون‌گذار در قوانين مختلف، مانند قانون وصول ماليات غيرمستقيم برخي كالاها و خدمات مصوب 1374 و يا قانون بودجه هر سال، مواردي را به عنوان منبع ماليات‌هاي غير مستقيم پيش بيني مي‌كند.1. دسته ديگر در آمدهاي غيرمالياتي مي‌باشند كه يا ناشي از فعاليت‌‌هاي اقتصادي و خدماتي دولت است كه ذكر آن گذشت يا در نتيجه بهره برداري از منابع خالصه، انحصارات دولتي، استقراض و انتشار پول تحصيل مي‌شوند.2. به عنوان آخرين منبع در آمد دولت، بايد به اصل 49 قانون اساسي اشاره نمود؛ اين اصل مقرّر مي‌دارد: «دولت موظف است ثروت‌هاي ناشي از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوء استفاده از موقوفات، سوء استفاده از مقاطعه كاري‌ها و معاملات دولتي، فروش زمين هاي موات و مباحات اصلي، دائر كردن اماكن فساد و ساير موارد غير مشروع را گرفته و به صاحب حق ردّ كند و در صورت معلوم نبودن او به بيت المال بدهد.»البته مهمترين منبع در آمدي بيت المال در جمهوري اسلامي ايران، در آمدهاي حاصل از فروش نفت و گاز مي‌باشد که جزو انفال محسوب ميشوندو پس از آن ماليات در رتبه بعدي قرار دارد.معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1. حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، سيد محمد هاشمي، نشر دادگستر، جلد اول.2. حقوق مالي و ماليه عمومي، ابوالفضل رنجبري و علي بادامچي، انتشارات مجد.3. منابع مالي دولت اسلامي، اسد الله بيات، انتشارات كيهان.4. فقه اقتصاد اسلامي. سيد محمود محمودي گلپايگاني، نشر گلستان.5. اقتصاد و ماليه عمومي، دكتر يدالله دادگر.6. بيت المال، پيدايش و تحولات آن، خوله شاكر الدجيلي، ترجمه: سيد محمد صادق عارف، انتشارات آستان قدس رضوي. .

سامانه پاسخگویی به سوالات و شبهات

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/28

لینک کوتاه