آیا اینکه خدا و امامان انسان را به علم آموزی دعوت کرده‌اند باید به دانشگاه رفت یا اینکه از طریق دیگر هم می‌شود؟

از سؤال شما چنين بر مي‌آيد که دعوت و ترغيب اسلام نسبت به علم آموزي و کسب معرفت، نزد شما امري مُطاع و اجابت کردني هست. با اين توضيح که شما در اثر شناختي که از دين مبين اسلام داريد، به روشني دريافته‌ايد که نزد خداي متعال، آگاهان و عالمان جايگاه رفيعي دارند و فقط عالمان ربانی هستند که در اثر شناخت و معرفتشان، از مقام پروردگار خشيت دارند: إِنَّمَا يَخْشَى اللَّـهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ و به همين جهت او فرستادگاني از جنس خود انسان ها به سوي انسان ها فرستاده است تا علاوه بر تزکيه و تربيت نفوس آنها، کتاب الهي و حکمت را به آنها تعلم دهند و آنچه را که از علم و فهم آن به دور افتاده بودند به آنها بياموزند. کمَا أَرْسَلْنَا فِيکمْ رَسُولاً مِّنکمْ يَتْلُو عَلَيْکمْ آيَاتِنَا وَ يُزَکّيکمْ وَ يُعَلِّمُکمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ وَ يُعَلِّمُکم مَّا لَمْ تَکونُواْ تَعْلَمُونَ. شکر و حمد اين نعمت را نبايد فراموش کرد که خداي متعال ما انسان ها را شايستة درک و فهم و معرفت، خلق کرده است و اگر نبود اين گنجايش و توان در انسان، تفاوتي اساسي با ساير موجودات عالم پيدا نمي کرد. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: «طلب علم بر هر مسلماني واجب است.» امامان و جانشينان رسول نيز همگي ضرورت کسب علم را يادآوري کرده‌اند. امّا آنچه غالبا از نظر دور مي‌ماند و توجه به آن مي‌تواند در يافتن پاسخ سوال شما ما را ياري کند اين نکته است که خداي متعال و رسول او و جانشينان رسول او، اين علم و معرفت را که براي ما انسان ها ضروري و واجب دانسته اند، آيا تعريف و توضيح و شناسايي جامعي از مفهوم آن داشته اند يا نه؟ يعني آيا مشخص کرده‌اند که اين علم که آموختنش براي هر مسلماني واجب است چه علمي مي باشد؟ اين همه علم و آموختني در اين عالم وجود دارد، شايد حرف گزافي نباشد اگر بگوييم: به تعداد پديده‌هاي اين عالم موضوعات علمي مختلف وجود دارد. هر آنچه رنگ وجود به خود گرفته است، مي تواند موضوع يک علم مستقل و مفصل باشد. ولي آيا مراد و منظور کساني که طلب علم را بر ما ضروري دانسته‌اند، کدام يک از اين علوم و آموختني ‌هاست؟ آنچه واضح و ترديد ناپذير است، اين است که امکان احاطه و يادگيري تمام علوم براي يک انسان عادي امکان پذير نيست؛ پس نوبت به انتخاب و گزينش مي‌رسد. يعني انسان در برخورد با انبوهي از موضوعات علمي اين سوال را ابتدا بايد براي خود پاسخ دهد که اولويت با کدام يک از موضوعات علمي است؟ پاسخ به اين سوال در نگاه اول ممکن است کسي سخت و پيچيده به نظر آيد. اما توجه به دو نکته اين ابهام را رفع خواهد کرد: الف) آن چه علمي است که نداشتن آن موجب هلاکت و بيچارگي انسان مي شود؟ ب) سعادت و خوشبختي پايدار انسان در گرو دانستن چه موضوعاتي است؟ مسلماً براي يک انسان مومن به مبدأ و معاد که زندگي را محدود در دايره تولد و مرگ نمي داند، بلکه گستره ای به فراخناي ابديت براي زندگي را باور دارد، چنين انساني تمام مناسبات و مناسک واعمال خود را با همين معنا تنظيم خواهد‌کرد. اين انسان در انتخاب علم، اولويت را در نظر خواهد گرفت. علم و معرفتي که او را به سعادت ابدي پيوند زند و از سختي‌ها و ظلمات طولاني آخرت برهاند براي او ضرورت خواهد داشت. اين شخص مومن با درک اين اولويت و اهميت، به سوال اساسي خود پاسخ داده است و به روشني دريافته است که اگر دست يافتن به علمي سبب و عامل خوشبختي اوست و محروميت از آن سبب فقدان و افسوس است، مسلماً کسب اين علم براي او ضروري و اجتناب ناپذير خواهد بود. امام صادق ـ عليه السلام ـ در توضيح فرمايش پيامبر اکرم که فرموده بودند: «طلب العلم فريضة علي کل مسلم و مسلمة» مي فرمايند: «اي علم التقوي و اليقين» يعني مراد و منظور از اين علم که ضروري است، علم پرهيزگاري و خداباوري است. و امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «اطلبوا العلم ولو بالصين و هو معرفة النفس و فيه معرفة الرب عزوجل» علم را طلب کنيد هر چند در دورترين جا باشد و اين علم عبارت است از شناخت نفس که البته شناخت پروردگار را نتيجه خواهد داد. و باز امير المومنين علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «الزم العلم لک ما دلّت علي صلاح دينک و أبان لک عن فساده» ضروري ترين علم براي تو آن علمي است که اصلاح و درستي دينداري را به تو نمايان سازد و نيز عوامل فساد و کج روي در مسير دينداري را به تو نشان دهد. حال که مصداق علم ضروري و داراي اولويت روشن شد، توجه به مطلبي مهم و حياتي شديدا لازم خواهد بود و آن اينکه: حتي کسب اين علوم متعالي يعني خداشناسي، راه شناسي، معاد شناسي و... به خودي خود و بدون اينکه منجر به عمل صالح و رشد معنوی و اخلاقی انسان گردد، براي او سودمند نخواهد بود. چرا که علم، مقدمه عمل بوده و تنها به عنوان يک وسيله و ابزار براي رسيدن به هدف عالي که رشد وترقی در مسير بندگي است، به کار مي رود. انباشته کردن دانستني ها بر روي هم، بدون دست يافتن به آن هدف عالي، بي فايده بوده و يا حتی گاهي تبديل به مانع و حجابي بس عظيم در مسير سعادت خواهد شد. در روايات معصومين از چنين علمي به عنوان (علم لاينفع) نام برده شده است. علم ضروري و داراي اولويت، تمام علم نيست و چنانچه توضيح داده شد در بین موضوعات علمي بسيار گسترده و بي حد و حصر مهم ترين و حياتي ترين علم به شمار مي رود. امّا بشري که در روي زمين زندگي مي کند، با ابزار و وسايل مادي مي خواهد عالم را تسخير کند و از اين عالم براي عالم جاودانه آخرت پلی بسازد، معاش زندگي دنيا را تأمين کند، از خود در برابر خطرات دفاع کند. و... آيا مي تواند اين انسان نسبت به علوم و مهارت هاي ابزار ساز و زندگي ساز بي تفاوت باشد؟ مسلماً نيازهاي طبيعي و مادي او بايد تأمين شود و امنيت و آسايش او مورد توجه قرار گيرد. همه اينها متوقف بر علم و احاطه بر قوانين عالم مي باشد. پس انسان بايد براي حفظ حيات مادي خود، اين علوم را به دست آورد و نمي تواند از آنها غفلت ورزد. زيرا که راه آخرت و ابديّت از دنيا مي گذرد. پس اهميت و جايگاه اين نوع از علوم قابل انکار نيست؛ البته با در نظر گرفتن اين نکته که اين نوع از علوم آنگاه که در خدمت سعادت اصلي و ابدي بشر قرار گيرد، ارزشمند و ستودني خواهد بود ؛ امّا اگر در دست يک انسان غير مهذّب و تزکيه نشده قرار گيرد، مخرّب و نابود کننده خواهد بود و سعادت ابدي بشر را به خطر خواهد انداخت (چو دزدي با چراغ آيد، گزيده تر برد کالا) پس باز هم اهميت و اولويت علم انسان ساز و معرفت آور بيشتر براي ما روشن مي شود؛ زيرا که مي بينيم سودمندي و اثر بخشي علوم مادي نيز در گرو اين است که انسان ساخته شده باشد و جهت گيري درستي در زندگي داشته باشد. واقعيت اين است که راه کسب اين علوم عالي و ضروري منحصر به تحصيل در دانشگاه نيست، هر چند رفتن به دانشگاه مي تواند به عنوان يکي از راه‌هاي اين علم آموزي باشد. چنين نيست که دست يابي به علم خودشناسي، خداشناسي، آخرت شناسي و... فقط در گرو راه يابي به دانشگاه باشد، هرچند در این که حتی دانشگاه بتواند چنین زمینه‌ای را فراهم کند و یکی از راه‌های رسیدن به علم نافع باشد، تردید جدی وجود دارد. مقطع زماني که ما در آن زندگي مي کنيم رشد و توسعه ابزار نشر اطلاعات و علوم بسيار وسيع بوده و دست انسان را براي انتخاب راه‌هاي مختلف بازگذاشته است: کتاب هاي متنوع، رسانه هاي تصويري و ديجيتالي مثل شبکه هاي معارف و قرآن و... يا نرم افزارهاي اسلامي و کتابخانه‌اي، مجلات و نشريات بسيار متنوع و تخصصي و... اينها همگي نمونه اي از ابزار کسب شناخت و معرفت براي افراد تشنه اين حقايق مي باشد. لذا براي کسی که طالب واقعي چنين علومي باشد، ابزار و امکانات مختلف و مناسبي وجود دارد. اما نبايد از اين نکته کليدي و حساس غفلت کرد که انتخاب راه‌هاي درست و سالم کسب معارف وحقايق، دقت و ظرافت بالايي نياز دارد تا در اين مسير به بهترين راه و وسيله دست پيدا کنيم و از کج راهه‌ها و بعضاً از سنگ راه‌ها در امان باشيم و بدانيم که خزانه هاي علم الهی و معادن حکمت، محمد و آل محمد _عليه و عليهم السلام ـ هستند که با بهره بندي از اين خزائن و معادل مي توانيم به سلامت طي مسير کرده و به مقصد عالي که جوار قرب و رحمت الهي است دست پيدا کنيم. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه