الگوی حیا در سبک زندگی اجتماعی چگونه است؟

اگوی تقویت حیا در سبک زندگی اسلامیالگوی اسلامی تقویت حیا از دو بخش اساسی «مراقبت های لازم جنسی در خانواده» و «مراقبت های لازم در جامعه» تشکیل می شود.بخش اولچکیدهحیا به عنوان موهبتی الهی، از مهم ترین عوامل حفظ و بقای عفت عمومی جامعه است که در همه ادیان آسمانی، مورد تأکید قرار گرفته است. هدف این پژوهش، بررسی این موضوع است که آموزه های اسلامی چه شیوه هایی را برای تقویت حیا در افراد توصیه نموده تا با محور قرار دادن آنها، جامعه اسلامی از مفاسد و انحرافات جنسی مصونیت یابد؟ روش این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است که سعی نموده با محور قرار دادن آیات و روایات موجود درباره حیا، عفاف و نیز حریم روابط زن و مرد نامحرم و تحلیل و بررسی آنها، به الگوی تقویت حیا در سبک زندگی اسلامی دست یابد.از نتایج مهم این تحقیق آن است که تقویت حیا به عنوان زیربنای عفاف و حجاب نیازمند دو رکن اساسی است: رکن اول آن، که اصلی تر و زیربنای رکن دیگر نیز هست، تربیت صحیح جنسی فرزندان در خانواده است و رکن دوم، رعایت حریم ها در جامعه و توجه به توصیه های دینی در این باب است که در متن مقاله به آنها اشاره خواهد شد.کلیدواژه ها: حیا، عفاف، سبک زندگی، تربیت جنسی، مراقبت جنسی، اختلاط، تبرّج.مقدّمهدر تمام ادیان الهی روابط انسان ها با یکدیگر، از جمله روابط زن و مرد نامحرم، تابع حدود و ضوابطی است که چنانچه این روابط از چارچوب ضابطه مند خود خارج شود، آسیب های آن، فرد، خانواده و جامعه را درگیر خواهد نمود. بر این اساس، خالق حکیم علاوه بر به ودیعت گذاردن حیای فطری در آدمی به عنوان یک ارزش دینی که قرین عقل و ایمان است، با ارائه توصیه ها و ایجاد محدودیت هایی میان دو جنس، به افزایش حیا در آنان کمک نموده تا از رهگذر توجه به آن و تأمین سلامت جسم و روح و روان، به هدف نهایی از خلقت دست یابند. بدین ترتیب، تحقیق حاضر به منظور تبیین راه های تقویت حیا در خانواده و جامعه، در پی پاسخ دهی به این سؤال است که الگوی تقویت حیا در سبک زندگی اسلامی چگونه است؟ در ارائه پاسخ به سؤال اصلی، تحقیق حاضر این فرضیه را دنبال می کند که از آیات و روایات برمی آید حیا امری فطری در وجود آدمی است، اما چنانچه دستورات دینی در باب تربیت جنسی و حفظ حریم میان محرم و نامحرم در خانواده و جامعه رعایت نشود، غبار حاصل از بی مبالاتی و مرزشکنی، می تواند حیای فطری را تحت الشعاع قرار داده و زنگار آن، انسان عفیف را به فردی لاابالی و بی قید تبدیل نماید و به تدریج جامعه را بر لبه پرتگاه قرار دهد.اما چنانچه توصیه های دینی در این باره رعایت شود، چهره کریه بی حیایی، بدحجابی و بی بندوباری های جنسی، از جامعه اسلامی رخت بربسته و سلامت اخلاقی و معنوی جامعه تضمین خواهد شد. برای اثبات این فرضیه و دست یابی به پاسخ اصلی، ابتدا باید به سؤالات فرعی ذیل پاسخ داده شود: 1. در آموزه های دین اسلام، حیا از چه جایگاهی برخوردار بوده و چه نقشی در دست یابی به هدف آفرینش ایفا می کند؟ 2. دین اسلام برای تقویت حیا، رعایت چه توصیه هایی را در خانواده لازم می داند. 3. رعایت چه دستوراتی در جامعه، به تقویت حیای زنان و مردان جامعه اسلامی کمک می نماید؟ بدین منظور، ابتدا جایگاه حیا در آیات و روایات مورد بررسی قرار می گیرد و سپس به چگونگی تقویت حیا در سبک زندگی اسلامی در دو بخش «توصیه های اسلام در راستای تقویت حیا در خانواده» و «توصیه های اسلام در راستای تقویت حیا در جامعه» پرداخته می شود. در بررسی پیشینه این تحقیق علاوه بر روایات موجود در این زمینه، می توان به کتاب هایی همچون پژوهشی در فرهنگ حیا نوشته عباس پسندیده اشاره نمود که نویسنده در چهار بخش به کلیاتی پیرامون حیا، قلمرو حیا، کم رویی و بی حیایی پرداخته است. حریم عفاف تألیف روح اللّه حسینیان و عطر عفاف ازناهید طیبی، نیز اگرچه به تناسب مباحث خود به بحث حیا اشاره مختصری داشته اند، اما محور بحث در این دو اثر، بر عفاف و حجاب متمرکز است.همچنین از بین مقالات موجود، می توان به مقالات «مدل اسلامی مصون سازی رفتار جنسی با تأکید بر پیشگیری و درمان انحراف ها و مشکلات جنسی» از مسعود نورعلیزاده میانجی، «گستره عفاف در زندگی انسان» از عزت السادات میرخانی، «حیا و خودآرایی، نقش آنها در سلامت روانی زن» از عباس رجبی و «نقش عفت و حیا در رضایتمندی زن و شوهر» از علی حسین زاده اشاره کرد. گرچه هریک از این مقالات به بررسی برخی ابعاد عفت و حیا پرداخته اند، اما تنها به بعد خانواده و یا جامعه اشاره کرده یا به هیچ یک از این دو نپرداخته اند و تنها به بیان مطالب استطرادی درباره حیا بسنده کرده اند.ازاین رو، هیچ یک از آثار نام برده شده، به سبکی که مقاله حاضر به بحث مذکور پرداخته، اشاره نکرده اند. بر این اساس، جنبه نوآوری مقاله حاضر نسبت به آثار موجود، نگاه نسبتا جامع این مقاله به شیوه های تقویت حیا هم در خانواده و هم در جامعه با استفاده از آیات و روایات است. در طول تاریخ اسلام راه اندازی جنگ نظامی، فرهنگی و عقیدتی دشمنان علیه مسلمانان به منظور ایجاد خستگی، سستی و تردید در عقاید و باورهای آنان و سپس تسلط بر آنها از ترفندهای همیشگی دشمنان بوده است. در این میان، هجوم فرهنگی و عقیدتی به دلیل ناملموس بودن و گستردگی ابعاد آن در حیطه تأثیرگذاری، می تواند به مراتب بسیار خطرناک تر از بعد نظامی آن باشد که یکی از ابعاد این هجوم، شکستن حریم میان زن و مرد نامحرم و عادی سازی روابط آنان با یکدیگر و رواج فحشا در جامعه اسلامی است.از آن روکه تقویت حیا از عوامل مهم مصون سازی جامعه اسلامی از ایجاد زمینه های انحراف جنسی و از موانع بزرگ تسلط دشمن بر مسلمانان است، دشمنان اسلام درصددند با شیوه های گوناگون، روز به روز از ارزش گوهر حیا کاسته و با ترویج بدحجابی و بی بندوباری اخلاقی، بیش از گذشته بر جوامع اسلامی و به ویژه کشور ما مسلط شوند. بر این اساس، امروزه با رواج اشکال مختلفی از بدحجابی، روابط ناسالم میان دو جنس در جامعه و نیز ترویج برخی مظاهر آزادی افسارگسیخته در جامعه اسلامی مان مواجهیم که این امر، ضرورت پرداختن به این موضوع را بیش از پیش نمایان می سازد.مفهوم شناسیحیا«حیا» در لغت، گرفتگی نفس از عمل زشتی است که مورد مذمّت دیگران می باشد. در کتب لغت آمده: «الاسْتِحْیاءُ و هو الانقباض والانزواء عن القبیح مخافة الذم» (طریحی، 1375، ج 1، ص 116)؛ استحیاء به معنای گرفتن نفس از عمل زشت است و ترک چنین عملی به خاطر ترس از مذمّت شدن. راغب اصفهانی این گرفتگی روح و نفس و ترک زشتی را به خاطر زشتی خود عمل می داند نه برای ترس از مردم (راغب اصفهانی، 1412ق، ص 270). تفاوت حیا و خجالت در این است که معمولاً شخص خجالت زده از عملی که قبلاً انجام داده ناراحت شده و تغییراتی در چهره اش پدیدار می شود، ولی شخص باحیا به وسیله همین ویژگی از عمل انجام نشده خودداری می کند (العسکری، 1400ق، ص 239) و تغییر هیئت و حالت او نسبت به عمل پیشِ رو است. درواقع، حیا باعث پیش گیری از عمل زشت می شود، ولی خجالت حالتی است که بعد از انجام عمل به وجود می آید (طیبی، 1386، ص 26) و به خاطر توسعه کلام گاهی به جای خجالت، واژه «حیا» به کار برده می شود.عفاف«عفاف» حالتی درونی و نفسانی است که زمینه گرایش فرد به پوشش و حجاب را فراهم می سازد. در تعریف «عفت» آمده است: «الْعِفَّةُ: حصول حالة للنّفس تمتنع بها عن غلبة الشّهوة» (راغب اصفهانی، 1412ق، ص 573)؛ عفاف، به دست آوردن حالتی برای نفس است که از غلبه شهوت بر آن جلوگیری می کند. تفاوت حیا و عفاف در این است که علمای اخلاق حیا را «ملکه» می دانند. ملکه صفتی است که در نفس آدمی راسخ و استوار شده باشد و یا استعدادی است که در پرتو آن، می توان کاری را با مهارت و ذوق انجام داد؛ مانند استعداد ریاضیات (احسائی، 1405ق، ج 1، ص 172). علّامه مجلسی با ذکر روایتی، به ملکه بودن حیا تصریح می کند (مجلسی، 1403ق، ج 1، ص 124). بر این اساس، حیا یک ملکه در وجود آدمی است که در طبیعت و سرشت انسان است و جزء خلق وخوی راسخ او گردیده، درحالی که عفت که ـ به تعبیر روایات، ثمره حیاست (تمیمی آمدی، 1366، ص 257) ـ حالت است نه ملکه؛ ازاین رو، ممکن است در معرض خطر قرار گیرد. برای همین، باید پیوسته مراقب بود تا این حالت نفسانی از بین نرود و یا کم رنگ نشود (طیبی، 1386، ص 22). سبک زندگیمفهوم «سبک زندگی» از جمله مفاهیمی است که پژوهشگران حوزه جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی آن را به کار می برند و دامنه به کارگیری آن در ادبیات علوم اجتماعی رواج زیادی یافته است (حاجیانی،1386،ص7). در حوزه مطالعات فرهنگی، سبک زندگی «به مجموعه رفتارها و الگوهای کنش های هر فرد که معطوف به ابعاد هنجاری و معنایی زندگی اجتماعی باشد اطلاق می شود و نشان دهنده کمّ و کیف نظام باورها و کنش های فرد است (همان، ص 8). در یک نگاه کلی، می توان گفت: شیوه زندگی یا سبک زیستن، منعکس کننده گرایش ها، تمایلات، رفتارها، عقاید و ارزش های یک فرد یا جامعه است، و مجموعه ای از طرز تلقی ها، عادت ها، نگرش ها، سلیقه ها، معیارهای اخلاقی و سطح اقتصادی، در کنار یکدیگر، طرز زندگی کردن فرد یا گروهی را می سازند ( www.aviny.com ). سبک زندگی را می توان در مقوله های مختلفی همچون اوقات فراغت، تفریح، رفتارهای جنسی، علایق حرفه ای، شغلی و پوشش و علایق هنری، ادبی، ورزشی، زبان و غیره مورد بررسی قرار داد. موارد مذکور، سبک زندگی در مقیاس فردی را بیان می کند. اما در مقیاس خانوادگی، اجتماعی، حکومت داری و بین المللی نیز سبک زندگی قابل بررسی است که در کتب و مقالات دیگری باید بدان پرداخته شود.سبک زندگی اسلامیمنظور از «سبک زندگی اسلامی» این است که تمامی گرایش ها، تمایلات، رفتارها، عقاید، ارزش و مجموعه تلقی ها، عادت ها، نگرش ها، سلیقه ها، معیارهای اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و... یک فرد یا جامعه در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی بر مبنای آموزه های دین اسلام و عمل بدان ها پایه ریزی شود، به گونه ای که این سبک ـ چنان که مقام معظم رهبری فرمودند ـ بتواند بخشی از تمدن نوین اسلامی قرار گیرد.هدف ملت ایران و هدف انقلاب اسلامی، ایجاد یک تمدن نوین اسلامی است. این تمدن نوین دو بخش دارد: یک بخش، بخش ابزاری است؛ یک بخش دیگر، بخش متنی و اصلی و اساسی است... . اما بخش حقیقی، آن چیزهایی است که متن زندگی ما را تشکیل می دهد؛ که همان سبک زندگی است که عرض کردیم. این، بخش حقیقی و اصلی تمدن است؛ مثل مسئله خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات، مسئله خط، مسئله زبان، مسئله کسب و کار، رفتار ما در محل کار، رفتار ما در دانشگاه، رفتار ما در مدرسه، رفتار ما در فعالیت سیاسی، ... (بیانات معظمٌ له در دیدار جوانان استان خراسان شمالی، 23/7/1391).جایگاه حیا در آموزه های دین اسلامقرآن کریم با بیان داستان آدم و حوا در دو سوره (اعراف: 22؛ طه: 121) به صورت غیرمستقیم فطری بودن حیا را گوشزد می نماید، آن گاه که می فرماید: «فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یخْصِفانِ عَلَیهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ» (اعراف: 7)؛ همین که آدم و همسرش از آن درخت ممنوع چشیدند، بلافاصله لباس هایشان از تنشان فرو ریخت و اندامشان آشکار گشت. هنگامی که آدم و حوا چنین دیدند، بلافاصله از برگ های درختان بهشتی برای پوشیدن اندام خود، استفاده کردند. روایات نیز حیا را از خصایص ویژه انسان ها برشمرده (مفضل بن عمر، 1379، ص 79) و حیا و ایمان را قرین هم دانسته اند، به گونه ای که با رفتن یکی از آن دو، دیگری نیز رخت برمی بندد. ازاین رو، در روایت آمده: «حیا و ایمان همراهند و در یک رشته بسته اند و چون یکی از آنها رفت، دیگری هم می رود» (کلینی، 1407ق، ج 2، ص 106). پیوند این دو با یکدیگر به اندازه ای نزدیک است که امام صادق علیه السلام، فرد بی حیا رابی ایمان معرفی می کندومی فرماید: «کسی که حیا ندارد ایمان ندارد» (همان، ج 4، ص 323). آن حضرت در سخن دیگری، حیا و عقل و دین را همراهان همیشگی هم برشمرده و می فرماید: «علی علیه السلام فرمود: جبرئیل بر آدم علیه السلام فرود شد و گفت: ای آدم، من مأمورم تو را میان سه چیز مخیر سازم تا یکی را بگزینی و دو تا را وانهی. آدم گفت: ای جبرئیل آن سه چیز کدامند؟ گفت: عقل و حیا و دین. آدم گفت: عقل را برگزیدم. جبرئیل به حیا و دین گفت: شما برگردید و او را وانهید. گفتند: ای جبرئیل، ما دستور داریم که همراه عقل باشیم هر جا که باشد. گفت: اختیار با شماست، و بالا رفت» (همان، ج 1، ص 10). به دلیل فطری بودن حیا، مقاله حاضر به بحث شیوه های ایجاد حیا نپرداخته، بلکه بر راه های تقویت حیا تأکید دارد.نقش حیا در دست یابی به هدف آفرینشبین تقویت حیا و دست یافتن به هدف از آفرینش انسان، رابطه تنگاتنگی وجود دارد؛ زیرا هدف از آفرینش انسان، نیل به سعادت اخروی و کمال نهایی اوست که در سایه پاکدامنی و دوری از ارتکاب معاصی محقق می شود و هر قدر حیای انسان بیشتر باشد میزان کناره گیری از گناه و نیفتادن در دام شیطان بیشتر است؛ در نتیجه، به هدف آفرینش نزدیک تر است.اما با ضعف حیا در وجود آدمی، شیطان قدرت می یابد و انسان را به پیروی از شهوات فرامی خواند و او را از هدف آفرینش دور می کند و به فرموده قرآن کریم: «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ - إِنَّما یأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» (بقره: 168ـ169)؛ و از گام های شیطان پیروی نکنید؛ چه اینکه او دشمن آشکار شماست. او شما را فقط به بدی ها و انحرافات فرمان می دهد (و نیز دستور می دهد) آنچه را که نمی دانید به خدا نسبت دهید.جمله «خطوات الشیطان» (گام های شیطان) گویا اشاره به یک مسئله دقیق تربیتی دارد، و آن اینکه انحراف ها و تبهکاری ها غالبا به طور تدریج در انسان نفوذ می کند، نه به صورت دفعی و فوری، ... وسوسه های شیطان معمولاً به همین صورت است؛ انسان را قدم به قدم و تدریجا در پشت سر خود به سوی پرتگاه می کشاند. این موضوع منحصر به شیطان اصلی نیست، تمام دستگاه های شیطانی و آلوده برای پیاده کردن نقشه های شوم خود از همین روش «خطوات» (گام به گام) استفاده می کنند (مکارم شیرازی، 1374، ج 1، ص 572). اموری همچون بی اهتمامی به پوشش مناسب در جامعه، بی مبالاتی در ارتباط با نامحرم و...، به تدریج زمینه وسوسه های شیطان و سوق دادن انسان در امور خلاف عقل و شرع را فراهم می نماید و حیا را در وجود انسان کم رنگ و یا نابود می کند.چگونگی تقویت حیا در سبک زندگی اسلامییکی از جنبه های ملموس سبک زندگی اسلامی، نحوه تعامل اعضای جامعه اسلامی با یکدیگر و رعایت حریم ها بین زن و مرد نامحرم در خانواده و جامعه است. اسلام، یک شیوه و الگوی اساسی برای تقویت حیا ارائه نموده است. این الگو، از بیان مؤکد توصیه هایی در باب چگونگی تربیت جنسی در خانواده که دارای ابعاد گسترده ای می باشد، آغاز، و با بیان شیوه های تعامل زن و مرد نامحرم با یکدیگر در اجتماع و توصیه به پرهیز از ایجاد زمینه تحریک و تهییج جنسی در جامعه خاتمه می یابد. نکته مهم آن است که اگرچه آموزه های اسلامی لذت های جنسی را به رسمیت شناخته، اما برای آن، حدودی معین کرده است. در اسلام، حدود لذت های جنسی، استفاده از همسر قانونی است.بر این اساس، کلیه تمتعات جنسی در اشکال مختلف آن، اعم از لذت در نگاه، گفتار و...، باید در همسر خلاصه شده و به عرصه عمومی جامعه کشانده نشود. ازاین رو، آموزه های دینی علاوه بر توصیه به حفظ عفت در نگاه، پوشش و رفتار و از سویی، غیرت ورزی مردان، در جامعه، در خانواده نیز توصیه هایی در باب مراقبت های جنسی لازم در ارتباط همسران با یکدیگر و والدین با فرزندان و بعکس نموده است که در حقیقت، توجه به این توصیه ها سنگ بنای رعایت حریم ها در جامعه می باشد. در این بخش، به بررسی این توصیه ها در دو سطحِ خانواده و جامعه می پردازیم. 1. توصیه های اسلام در راستای تقویت حیا در خانوادهتوصیه های اسلام در راستای تقویت حیا در خانواده، حول دو محور قابل بررسی است:الف. مراقبت های لازم جنسی زن و شوهر در ارتباط با یکدیگر: در این محور، خطابات دینی برای تأمین سلامت روحی و روانی زن و شوهر و فرزندان و مصونیت فضای خانواده از تحریکات جنسی، وظایفی را مقرّر داشته که در ذیل، به آنها اشاره می شود:توجه به تمایلات جنسی همسر و پرهیز از حیای احمقانه: معصومان علیهم السلام حیا را به دو بخش «حیای عاقلانه» و «حیای احمقانه» تقسیم بندی کرده اند (کلینی، 1407ق، ج 2، ص 106) که نوع اول، همان حیای از روی علم، و نوع دوم، حیای از روی جهل است. بی توجهی نسبت به نیاز جنسی همسر به دلیل حیا و خجالت، از نوع حیای احمقانه است که روایات اسلامی با شیوه های بیانی گوناگون از این حیا نهی نموده و بهترین زنان را زنان عفیف (در برابر نامحرم) و دارای میل جنسی (نسبت به همسر) می داند (همان، ج 5، ص 324).بر همین اساس، توجه به نیاز جنسی همسر را به قدری دارای اهمیت برمی شمرد که در متون دینی ما، اعم از آیات و روایات، از آن به عنوان یک وظیفه واجب زن نسبت به همسر یاد می کند. در سخنی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده: «بر زن لازم است از بهترین عطر استفاده کند، زیباترین لباسش را بپوشد، خود را به نیکوترین وجه آرایش دهد و صبح و شب خود را به شوهر عرضه نماید و حقوق شوهر بر زن بیش از اینهاست» (همان، ص 508).از سویی، ترک رابطه جنسی با همسر بعد از مدت زمان معینی حرام اعلام گردیده (بنی هاشمی خمینی، 1383، ج 2، ص 480). ازاین رو، زن و شوهر وظیفه دارند نسبت به ارضای نیاز جنسی همسر خود بی تفاوت نبوده و با ارضای به موقع و مشروع آن، به حفظ و تقویت حیا و پاکدامنی در خود و همسر کمک کرده و زمینه روابط محبت آمیز با یکدیگر را فراهم نمایند.عدم خروج زن و شوهر از محدوده روابط جنسی مشروع: از جمله وظایف اصلی زن و شوهر، رعایت حدود و مرزهای الهی و وفاداری نسبت به یکدیگر و خودداری از هرگونه رابطه نامشروع با زن یا مرد دیگری است. رابطه نامشروع، به محبت و مؤدت متقابل آسیب جدی وارد می کند و زمینه را برای خیانت و تعدی طرف مقابل فراهم می سازد. قرآن کریم آن گاه که صفات مردان و زنان مؤمن را برمی شمارد، در کنار سایر صفات ارزشمند مؤمنان، یکی از صفات آنان را حفظ عفت و پاکدامنی بیان نموده و می فرماید: «وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ» (احزاب: 35)؛ مردانی که دامان خود را از آلودگی به بی عفتی حفظ می کنند، و زنانی که عفیف و پاکند. آموزه های روایی نیز مردان و زنان مسلمان را به رعایت حریم ها توصیه نموده تا زمینه لغزش و افتادن آنان در دام گناه فراهم نشود (مجلسی، 1403ق، ج 76، ص 26). این توصیه ها در قالب های مختلف ذکر شده که در بحث «توصیه های جنسی اسلام در جامعه»، بدان ها اشاره خواهد شد. از سوی دیگر، در قانون مجازات اسلامی، کیفر زن شوهردار (محصنه) که با مرد دیگری رابطه نامشروع دارد، یا مرد زن دار (محصن) که با زن دیگر رابطه نامشروع برقرار کرده است، ممکن است در صورت وجود شرایط خاص (ر.ک: خمینی، بی تا). تا رجم و سنگسار نیز معین شود. همین امر، اهمیت تکلیف مربوط به وفاداری و ارتباط آن با نظم عمومی را به خوبی نشان می دهد (کاتوزیان، 1382، ص 162).ب. مراقبت های لازم جنسی در ارتباط پدر و مادر با فرزندان و بعکس: در این رابطه، نیز در روایات نکات ارزشمندی وارد شده که این توصیه ها از زمان انعقاد نطفه تا سنین جوانی فرزند را دربر می گیرد.مراقبت های لازم پیش از تولد: از جمله مراقبت ها و توصیه های مربوط به زمان انعقاد نطفه، می توان به این موارد اشاره کرد: منع از ازدواج با افراد ناپاک (نوری، 1408ق، ج 14، ص 389)، پرهیز از افکار و اندیشه ها و تخیلات نادرست به هنگام انعقاد نطفه (صدوق، 1385، ج 2، ص 515) و نیز با وضو بودن و بردن نام خدا و پناه بردن به خدا از شرّ شیطان، در زمان انعقاد نطفه (کلینی، 1407ق، ج 5، ص 501؛ صدوق، 1413ق، ج 3، ص 552). همچنین سفارش شده: «به هنگام آمیزش بگو: به نام خدا. خداوندا! شیطان را از ما و فرزندی که قسمت ما می کنی دور فرما» (ابن شعبه حرّانی، 1382، ص 12). مراقبت های لازم پس از تولد فرزند: روایات اسلامی پس از تولد فرزند نیز سفارش های متعددی حول محور تقویت حیا و عفاف و کم کردن زمینه های تحریک جنسی فرزندان به والدین کرده است که در ذیل، به برخی از آنها اشاره می شود: ـ رعایت آداب و اخلاق جنسی همسران در حضور فرزندان: از دستورات مؤکد اسلامی، پرهیز از رابطه جنسی والدین در حضور فرزندان حتی در سنین شیرخوارگی آنان است؛ زیرا این امر می تواند زمینه انحراف جنسی فرزند را در بزرگسالی فراهم نماید. تأثیر منفی این مسئله به حدی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «قسم به کسی که جانم در دست اوست، اگر مردی با همسرش بیامیزد درحالی که در اتاق کودکی بیدار باشد و آنان را ببیند یا صدایشان را بشنود هرگز رستگار نخواهد شد؛ اگر پسر باشد یا دختر، به زناکاری آلوده خواهد شد» (کلینی،1407ق،ج5، ص 500). ـ پیشگیری از رفتارهای تحریک کننده جنسی در خانواده؛ نظیر لمس اندام تناسلی کودک (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 43) و بوسیدن و بغل گرفتن دختر بچه نامحرم. در روایت آمده: «دختری که سنش به شش سالگی رسیده، پسر بچه او را نبوسد، و پسر بچه که از هفت سال گذشته است زن نامحرم را نبوسد» (همان، ص 437). در روایت دیگری آمده: احمدبن نعمان به امام صادق علیه السلامعرض کرد: «من دخترکی را نگهداری می کنم که با او خویشی ندارم و شش سال دارد. فرمود: او را بر زانو و دامان خویش منشان» (همان، ص 436). ـ تربیت صحیح جنسی فرزندان؛ نظیر: جداسازی بستر خواب فرزندان از ده سالگی، و در برخی روایات از شش سالگی (همان، ص 436). پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «پسر بچه با پسر بچه و پسر بچه با دختر بچه و دختر بچه با دختر بچه زمانی که به ده سالگی رسیدند، بستر خوابشان از یکدیگر جدا شود» (همان). آموزش دادن به فرزندان برای کسب اجازه از والدین برای ورود به اتاق آنها در اوقات خاصی از شبانه روز، از دیگر موارد تربیت صحیح جنسی فرزندان به شمار می رود. آیه شریفه می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! بردگان شما، و همچنین کودکانتان که به حدّ بلوغ نرسیده اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح، و نیمروز هنگامی که لباس های (معمولی) خود را بیرون می آورید، و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست، اما بعد از این سه وقت، گناهی بر شما و بر آنان نیست (که بدون اذن وارد شوند)... و هنگامی که اطفال شما به سنّ بلوغ رسند باید اجازه بگیرند، همان گونه که اشخاصی که پیش از آنان بودند اجازه می گرفتند» (نور: 58ـ59). همه این سفارش ها بیانگر آن است که پدر و مادر موظفند حتی المقدور از ایجاد زمینه های التهاب و تحریک جنسی فرزندان جلوگیری نمایند؛ زیرا بر اساس نقل برخی کارشناسان، «سه تا شش سالگی اوج کنجکاوی کودک در مورد مسائل جنسی است. درواقع، درک روابط جنسی و ثبت و ضبط تصاویر و صحنه های آن در ذهن، نه تنها مختص به دوره بلوغ نیست، بلکه مدت ها پیش از این دوره به صورت احساسات متفاوتی در نهاد کودک وجود دارد که ممکن است از نگاه پدر و مادر مخفی مانده باشد.کودک در این سن متوجه بدن خود و تفاوت های جنسیتی می شود و حتی در این دوران به مقایسه اندام خود با والدین می پردازد. اگرچه ممکن است در این سن کودک تمایل جنسی نداشته باشد، اما بیدار شدن میل جنسی کاذب در او ممکن خواهد بود. لذت کودک از تمایلات جنسی در این زمان با لذت بزرگسالان متفاوت است و بیشتر جنبه کنجکاوی دارد که در صورت نبود کنترل، ممکن است دامنه دار شده و به عادات نامناسب جنسی تبدیل شود. به همین دلیل است که در روایات متعدد اسلامی رعایت حریم در روابط زناشویی پدر و مادر و کنترل رفتارهای جنسی مطرح شده است. همچنین همبستری در جایی که کودک یا حتی نوزاد حضور دارد، نهی شده است و احتمال انحراف را برای چنین کودکانی پیش بینی کرده است»(salamatekhanevadeh.persianblog.ir). ـ دقت پدر و مادر در نوع پوشش، سخن گفتن و رفتار با یکدیگر در محیط خانه: یکی از ویژگی های کودکان، بخصوص در سنین پیش از هفت سالگی، تقلیدپذیری از دیگران به ویژه والدین است. ازاین رو، کودکان علاوه بر اینکه در این سنین در زمینه مسائل جنسی کنجکاو بوده و درصدد یافتن پاسخ برای سؤالات خود در این زمینه و سایر زمینه ها هستند، از نوع گفت وگوی پدر و مادر، پوشش آنها و رفتارهای آنان الگوبرداری می کنند. بر همین اساس، پدر و مادر در مقابل فرزندان باید به شدت مراقب سخن گفتن با یکدیگر، شوخی کردن و... باشند. همچنین پوشش های نامناسب مادر و پدر در مقابل فرزندان می تواند زمینه ای برای آسیب پذیری فرزندان فراهم نماید. ـ رعایت حدود و قیود در مراودات خواهر و برادر: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: «مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پرسید: ای رسول خدا! آیا برای ورود به خدمت مادرم زمانی که می خواهم نزد او بروم، اجازه بگیرم؟ حضرت فرمود: آری. آیا شاد می کند تو را که او را عریان ببینی؟ آن مرد گفت: نه. حضرت فرمود: پس از این از او اجازه بگیر. پرسید: ای رسول خدا! خواهرم مویش را در برابر من باز کند؟ حضرت فرمود: نه. گفت: چرا؟ حضرت فرمود: می ترسم که اگر چیزی از زیبایی هایش را برای تو آشکار سازد شیطان تو را متزلزل سازد» (بروجردی، 1422ق، ج 25،ص665؛مجلسی،1403ق،ج76، ص 42). ازآن روکه با آغاز دوران نوجوانی، فعالیت غدد جنسی نیز آغاز می شود و به تدریج نوجوان را نسبت به جنس مخالف متمایل می سازد، توجه او به مسائل تحریک کننده جنسی بیشتر شده و گاه کوچک ترین مسئله در این رابطه ذهن او را درگیر می کند. ازاین رو، مادر و خواهران در این سنین باید در مراوده با نوجوان حدود را مراعات نمایند. برای مثال، از پوشیدن لباس های محرک که ممکن است نوجوان را دچار آشفتگی ذهنی نماید خودداری کنند. همچنین ارتباط خواهر و برادر نیز بر اساس حدود و قیودی صورت گیرد تا زمینه هرگونه آسیب و انحراف را از بین ببرد. ـ فراهم نمودن زمینه ازدواج فرزندان: یکی از مهم ترین کارها در زمینه سامان دهی روابط دو جنس در جامعه و از بین بردن زمینه التهاب ها و انحرافات جنسی در جامعه، تسهیل ارضای مشروع و به موقع غریزه جنسی است که از طریق فراهم نمودن زمینه ازدواج به موقع امکان پذیر است و در برخی روایات نیز از حقوق فرزندان بر والدین شمرده شده است (طبرسی، 1412ق، ج 2، ص 406). بی تردید، رعایت این توصیه ها در خانواده سبب تقویت حیا و عفت در فرزندان شده و آنان را در مواقع حساس از خطر گرفتارشدن در دام انحرافات جنسی می رهاند.منابعابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1382)، تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، تهران، امیرکبیر.ابن منظور، محمدبن مکرم (1414)، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، چ سوم، بیروت، دارالفکر.احسائی، ابن ابی جمهور (1405ق)، عوالی اللئالی، تصحیح مجتبی عراقی، قم، سیدالشهداء.بروجردی، حسین (1422ق) منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه)، تهران، فرهنگ سبز.بنی هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن (1383)، توضیح المسائل مراجع، چ دهم، قم، جامعه مدرسین.بهجت، محمدتقی (1375)، توضیح المسائل، قم، دفتر حضرت آیه اللّه بهجت.تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1366)، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، تصحیح مصطفی درایتی، چ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.حرعاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت.خمینی، سیدروح اللّه (بی تا)، تحریرالوسیله، تهران، دفتر تنطیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.رجبی، عباس «حیا و خودآرایی؛ نقش آنها در سلامت روانی زن» (1383)، معرفت، ش 87، ص 48ـ56.سجستانی، ابی داود سلیمان بن اشعث (1425ق)، سنن ابی داود، تحقیق سعیدمحمد اللحام، بیروت، الریان.صدوق، محمدبن علی (1376)، امالی، چ ششم، تهران، کتابچی.ـــــ (1381)، پاداش نیکی ها و کیفر گناهان (ترجمه ثواب الاعمال)، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور.ـــــ (1385)، علل الشرایع، قم، داوری.ـــــ (1406ق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چ دوم، قم، دارالشریف الرضی.ـــــ (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.طبرسی، فضل بن حسن (1412ق)، مکارم الاخلاق، چ دوم، قم، شریف رضی.طریحی، فخرالدین (1375)، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینی اشکوری، چ سوم، تهران، مرتضوی.طیبی، ناهید (1386)، عطر عفاف، قم، جامعه الزهرا علیهاالسلام.ـــــ (1391)، «عفاف و حجاب مردان، بایدها و نبایدها و نقش آن در سالم سازی جامعه اسلامی»، در: اندیشه های راهبردی، زن و خانواده (مجموعه مقالات)، تهران، پیام عدالت.عسکری، حسن بن عبداللّه (1400ق)، الفروق فی اللغه، بیروت، دارالافاق الجدیده.غلامی، یوسف (1381)، جلوه نمایی زنان و نگاه مردان، قم، لاهیجی.فراهیدی، خلیل بن احمد(1409ق)، کتاب العین، چ دوم، قم،هجرت.کاتوزیان، ناصر (1382)، دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده، تهران، میزان.کلینی، محمدبن یعقوب (1429ق)، کافی، قم، دارالحدیث.ـــــ (1407ق)، کافی، چ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.لمبروزو، جینا (1369)، روح زن، ترجمه پری حسام شه رئیس، تهران، دانش.متقی هندی، علاءالدین (بی تا)، کنزالعمال، تحقیق شیخ بکری حیانی و شیخ صفوة الصفا، بیروت، مؤسسه الرسالة.مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، چ دوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.مفضل بن عمر (1379)، توحید مفضل، ترجمه محمدباقر مجلسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.مکارم شیرازی، ناصر (1379)، استفتاءات، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام.مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.منسوب به علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام (1406ق)، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام، تصحیح مؤسسة آل البیت علیهم السلاممشهد، مؤسسة آل البیت علیهم السلاممنبع: فصلنامه معرفت– شماره 186 بخش دوم و پایانی2. توصیه های اسلام در راستای تقویت حیا در جامعهاگرچه زیربنای تربیت دینی در خانواده شکل می گیرد و خانواده در این زمینه اصلی ترین نقش را ایفا می کند، اما درصورتی که بستر اجتماعی تربیت، نامناسب و فسادانگیز باشد، چه بسا تربیت صحیح خانواده را نیز تحت الشعاع قرار داده و آن را ناکارآمد جلوه دهد. ازاین رو، در سبک زندگی اسلامی تنها به تقویت حیا در خانواده بسنده نمی شود، بلکه بنیان های آن در زندگی اجتماعی نیز مدنظر قرار می گیرد. بر همین اساس، در این بخش به توصیه هایی که رعایت آنها در جامعه ضرورت دارد اشاره خواهیم کرد. این توصیه ها در چند محور قابل بررسی است:الف. پوشش مناسب زن و مرد در جامعه: در خطاب های دینی، اعم از آیات و روایات، به پوشش مناسب در مقابل نامحرم سفارش های مؤکدی وارد شده. اگرچه این خطابات بیشتر به زنان (ر.ک: نور: 31؛ احزاب: 59) به دلیل ظرافت بدنی آنهاست که زیبایی و جذابیت خاص آن باعث تهییج نامحرمان می شود، اما این بدان معنا نیست که مردها از این قاعده مستثنا هستند، بلکه مردها نیز بر اساس توصیه های دینی (ر.ک: مائده: 2) و به مقتضای حکم عقل، موظف به رعایت حیا هستند که پوشش مناسب یکی از جلوه های حیا به شمار می رود. بر همین اساس، آنان نیز همانند زنان باید از پوشش های تنگ و چسبان که در عرصه زندگی اجتماعی صحنه های ناخوشایندی به وجود می آورد، پرهیز نمایند.ب. پرهیز از نگاه های هوس آلود: کنترل نگاه های هوس آلود، یکی از زمینه های تقویت حیا در جامعه است و به گفته برخی نویسندگان، «سنگ بنای بسیاری از روابط نامشروع، یک نگاه شهوت آلود است؛ چراکه نگاه شهوانی و به تعبیر دیگر، نگاه خیره و متمرکز بر چهره زیبای زن، قوه لذت جوی مرد را بیدار می کند و ذهن شروع به تصویرسازی نموده و ویژگی های ظاهری فرد موردنظر را به سرعت در مغز می پروراند؛ حالت راه رفتن، نمای چشم، لب، اندام، لباس و... . و یک تصویر کامل از خصوصیات پیدا و پنهان زن به مغز مخابره شده و مغز مانند رایانه آنها را به هم پیوند می دهد و تصویر موردنظر او را می سازد.در این حالت، فرد بیننده با آنچه می بیند تماس بدنی ندارد، ولی ذهن در دنیای خیالات خود می تواند با آنچه چشم دیده هر طور که بخواهد رابطه برقرار کند. در چنین حالتی، ذهن انسان دچار اشتغال ناخواسته، و حواس، اندکی دچار اختلال می شود و در دنیای اوهام و خیالات خود هرگونه بهره وری را از او می نماید و در عالم خارج درصدد نزدیک شدن به او برمی آید؛ درصورتی که در خارج زمینه گناه برای او فراهم باشد از آن نیز دریغ نمی نماید» (غلامی، 1381، ص 112ـ114).اینجاست که یک نگاه شهوت آلود می تواند زمینه فلاکت و تباهی فرد را فراهم آورد. ازاین رو، در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: «نگاه بعد از نگاه تخم شهوت را در قلب می پاشد و همان کافی است که بیننده را به فتنه بکشاند» (صدوق، 1413ق، ج 4، ص 18). زیرا نگاه هوس آلود به مرد یا زن نامحرم، تیری از تیرهای شیطان است (همان) و تخم شهوت را در دل می کارد (مجلسی، 1403ق، ج 14، ص 325) و چه بسیار انحرافات و جنایت هایی که به واسطه یک نگاه اتفاق افتاده است. ازاین رو، قرآن کریم زنان و مردان مؤمن دستور می دهد نگاه خود را حفظ کنند: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُم... وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُن» (نور: 30ـ31)؛ ای رسول ما، مردان مؤمن را بگو تا چشم ها (از نگاه ناروا) بپوشند... ای رسول، زنان مؤمن را بگو تا چشم ها (از نگاه ناروا) بپوشند و فروج و اندامشان را محفوظ دارند. ازآن رو که بیشترین مؤلفه های جنسی برای مردان از طریق چشم دریافت می شود و بر اساس یافته های پژوهشی، مردان «راست مغز» یا به عبارتی، «بینایی» هستند و زن ها «چپ مغز» یا به عبارتی، «گفتاری ـ کلامی»، پسرها بیشتر تصاویر را دوست دارند و دخترها، بیشتر به داستان های رمانتیک علاقه مندند (طیبی، 1391). ازاین رو، آیه شریفه، ابتدا مردان را مورد خطاب قرار داده است، اما در بحث پوشش مناسب، مخاطب آیات قرآن، زنان هستند که علت آن در قسمت قبل بیان شد.ج. پرهیز از خودآرایی و تبرّج: یکی از ویژگی های مهم زنان، خصیصه تبرّج و خودنمایی است که به صورت غریزی در آنان وجود دارد. این خصیصه از نظر منابع اسلامی نیز مورد تأیید است؛ از آن جمله، سخن امیرالمؤمنین علی علیه السلام که می فرماید: «خداوند زنان را از سرشت مردان آفریده؛ ازاین رو، تمام همت خود را در جذب مردان و نزدیک شدن به آنان صرف می کند» (کلینی، 1407ق، ج 5، ص 337). این مسئله از نظر علم روان شناسی نیز به اثبات رسیده است. جینیا لمبروزو، روان شناس ایتالیایی، در این باره می گوید: «یکی از تمایلات عمیق و آرزوهای اساسی زن آن است که در چشم دیگران اثری مطلوب بخشیده و به وسیله حسن قیافه و زیبایی اندام، موزون بودن حرکات، خوش آهنگی صدا، طرز تکلم و بالاخره شیوه خرام خود مطبوع طباع واقع گشته، احساسات آنها را تحریک نموده و روحشان را مجذوب سازد» (لمبروزو، 1369، ص 42). ازاین رو، آموزه های اسلامی از این ویژگی زن غفلت ننموده و با دستورات مکرر مبنی بر زینت داشتن و آرایش نمودن زن برای همسرش در محیط منزل، به این غریزه پاسخ مناسب داده است (صدوق، 1376، ص 396). اما ازآن رو که ممکن است این ویژگی، زن را به سوی افراط در تبرج بکشاند و به سمت خودنمایی و به نمایش گذاشتن جاذبه های جنسی خود در برابر نامحرم سوق دهد، قرآن کریم در دو آیه (احزاب: 33؛ نور: 60) ضمن سخن گفتن از تبرّج و خودنمایی زنان، آن را محدود به محیط خانواده و همسر کرده و تأکید می کند: «و در خانه های خود بمانید و همچون جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید) (احزاب: 33). آزاد بودن زن در خودآرایی و به نمایش گذاردن جذابیت های زنانه، می تواند عاملی برای ایجاد اختلالات روانی در زن شود. به تعبیر برخی نویسندگان:وقتی زن مکشوف و آرایش کرده در بین مردان ظاهر می شود، طبعا عده ای خوششان می آید و او را مورد تکریم و تحسین (ظاهری) قرار می دهند. به همین دلیل، دایم سعی می کند وضع ظاهری خود را طوری قرار دهد که بیشتر مورد پسند آنها واقع شود. معمولاً این گونه زنان و دختران برای اینکه زیباتر شوند هر روز وقت زیادی را صرف آرایش و تقلید از مدهای جدید می نمایند. این روند می تواند ناراحتی های روانی زیادی برای آنان ایجاد کند؛ زیرا به دلیل اینکه همیشه کارها به دلخواه پیش نمی رود، باعث بروز نگرانی هایی برای آنها می شود.برای مثال، این تصور که آیا با صرف این همه وقت و هزینه مالی توانسته اند جلب نظر دیگران بکنند و مورد پسند آنان واقع شوند یا بعکس، مورد تمسخر و تحقیر آنانند، می تواند دایم ذهن آنها را به خود مشغول کند و آنها را به موجوداتی نگران تبدیل نماید. دلیل دیگری که می تواند به نگرانی آنها بیفزاید این تصور است که هر لحظه ممکن است رقیبی زیباتر از راه برسد و شکار آنها را برباید. و سرانجام، دلیل دیگری که باعث ناراحتی و استرس برای آنها می شود این است که می بینند به مرور زمان، از زیبایی هایشان کاسته می شود و زنان جوان تر و زیباتر جای آنها را می گیرند و نقش آنها را در ربودن دل ها کمتر می کنند (رجبی، 1383).این گونه است که افراط در خودنمایی با مصادیق متعددش می تواند تعادل روحی روانی زن را بر هم زده و آرامش را از او سلب نماید. اکنون با توجه به این توضیحات، فلسفه توصیه اسلام به حجاب و پوشش مناسب زن در مقابل نامحرم روشن می شود؛ زیرا حجاب سبب ایجاد آرامش در زن و برحذر ماندن از بسیاری از نگرانی ها می شود. مصادیق تبرج:ـ پوشیدن لباس های نازک و بدن نما: در روایت وارد شده: «هر که لباسش نازک است دینش نازک است» (ابن شعبه حرّانی، 1382، ص 173). ـ پوشیدن لباس های تنگ و چسبان، به گونه ای که حجم بدن را کاملاً نمایان می سازد: سزاوار نیست برای زن که هنگام خروج از منزل لباسش را جمع و فشرده کند، به گونه ای که برجستگی های بدن او پیدا باشد یا خود را معطر کند (کلینی، 1407ق، ج 5، ص 519). لازم به ذکر است که «جمر»، هم به معنای جمع کردن و به هم گره زدن و اجتماع است (ابن منظور، 1414ق، ج 4، ص 144) و هم به معنای معطر کردن (فراهیدی، 1409ق، ج 6، ص 121)، و این روایت تحمل بار معنایی هر دو را دارد؛ چون هر دو از مصادیق بی حجابی است. ـ پوشیدن لباس هایی که به سبب رنگ خاص و یا ویژگی دیگر باعث جلب توجه نامحرم شود (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 390). ـ مدل مو و برجسته کردن آن: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «زمانی که دیدید زنانی از امت من سرهای خود را مثل برآمدگی پشت شتر بر سر خود قرار داده اند (و در میان نامحرمان ظاهر می شوند) به آنها خبر دهید که نمازشان قبول نیست» (متقی هندی،بی تا،ج 16، ص 392). ـ خودآرایی به هنگام خروج از منزل (ر.ک: صدوق، 1413ق، ج 3، ص 390). ـ معطرساختن خود(حرّعاملی،1409ق،ج20،ص161). امام صادق علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر زنی که خود را معطر کند و از خانه خود بیرون رود، تا زمانی که به خانه اش باز گردد مورد لعنت و نفرین (فرشتگان نگهبان خود)قرارمی گیرد»(صدوق،1381،ص658). در مجموع، می توان گفت: هرگونه رفتار و حرکتی که موجب آشکار شدن زینت های طبیعی و ظاهری در برابر نامحرم و سبب تهییج و تحریک نامحرمان شود مصداق تبرج است (طیبی، 1386، ص 34).د. پرهیز از تبذّل: افزون بر تبرّج در برابر نامحرمان، در روایات از تبذّل نیز نهی شده و آن به معنای اظهار رغبت و شوق در برابر مردان است آن گونه که مردان ابراز می کنند (همان، ص 33) و دستور حفظ نفس به هنگام رغبت، داده شده است (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 389).ه . پرهیز از اختلاط با نامحرم: یکی از مؤلفه های مهم تقویت حیا در جامعه، پرهیز دادن زن و مرد نامحرم از اختلاط با یکدیگر است که به سلامت جسمی و بهداشت روانی افراد کمک شایانی می کند. در روایت آمده: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله به یکی از درهای مسجد اشاره کرد و فرمود: «لو ترکنا هذا الباب للنساء» (سجستانی، 1425ق، ج 1، ص 180)؛ به این معنا که آن در را مخصوص رفت و آمد زنان قرار دهند تا حتی به هنگام ورود به مسجد و یا خروج از آن، میان زن و مرد نامحرم اختلاطی صورت نگیرد.در حقیقت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان حاکم جامعه اسلامی با این تدابیر، به مصون سازی جامعه از انحرافات اخلاقی و مفاسد جنسی توجه کامل داشته و زمینه های تقویت حیای اجتماعی را فراهم می نمود. آن حضرت، برای جلوگیری از برخورد زنان و مردان در هنگام عبور از مسیرهای شلوغ و پرازدحام، دستور می داد که مردان از وسط خیابان و زنان از کنار عبور کنند: «برای زنان در وسط راه نصیب و بهره ای نیست، ولکن از وسط راه بروند» (کلینی، 1429ق، ج 11، ص 191و183). این توصیه ها همگی به لحاظ حفظ سلامت فرد و جامعه در بعد اخلاق و معنویات و... است.و. رعایت حدود در سخن گفتن با نامحرم: در این رابطه، توصیه هایی وارد شده است که به برخی از آنها اشاره می شود: ـ پرهیز از نازک کردن صدا: «یا نِساءَ النَّبِی لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلاتَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا»(احزاب: 32)؛ ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ بنابراین، به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید. ـ پرهیز از شوخی با نامحرم: «کسی که با زن نامحرمی شوخی کند، در مقابل هر کلمه ای که در دنیا به او گفته است، هزار سال حبس می شود» (حرّعاملی، 1409ق، ج 20، ص 198). ـ پرهیز از بیان اوصاف زنی نزد شوهر و یا مرد دیگری که سبب فریفتگی آن مرد نسبت به آن زن شود. در روایت آمده: «هرکس اوصاف زنی را نزد مردی بیان کند و آن مرد فریفته آن زن گردد و مرتکب گناهی شود، شخص وصف کننده درحالی که مشمول غضب خداوند است از دنیا خواهد رفت» (همان، ص 184).ز. پرهیز از خلوت با نامحرم: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از قول ابلیس می فرماید: ابلیس به موسی گفت: «هیچ وقت با زن نامحرمی خلوت مکن، و زن نامحرمی نیز با تو خلوت نکند؛ زیرا هیچ مردی با زن نامحرمی خلوت نمی کند، مگر آنکه خود من شخصا دوست و مصاحب آنها خواهم بود» (همان، ج 19، ص 152). از آن رو که چنین عرصه هایی همیشه میدان تاخت و تاز شیطان است و به شدت تلاش می کند تا زمینه انحراف را در طرفین به وجود آورد، در شریعت اسلامی خلوت گزینی زن و مرد نامحرم در صورت خوف به گناه افتادن حرام اعلام گردیده (ر.ک: بنی هاشمی خمینی، 1383، ج 2، ص 493).ح. پرهیز از تماس بدنی با نامحرم: در تماس بدنی با جنس مخالف، بیشترین تحریک پذیری وجود دارد. ازاین رو، می بینیم در اشکال دیگر ارتباط یعنی نگاه، گفت گو، و ارتباط با جنس مخالف درصورتی که به قصد تلذذ و ریبه نباشد اجازه داده شده است، اما تماس بدنی، از جمله مصافحه و دست دادن با نامحرم، به هیچ وجه مجاز نیست. در روایت آمده: «کسی که با زن نامحرمی دست بدهد، در روز قیامت در حالی می آید که دست هایش به گردنش بسته شده است. آن گاه دستور می رسد او را به جهنم ببرید» (حرّعاملی، 1409ق، ج 20، ص 198). تماس بدنی در فقه: هرکس که نگاه به او حرام است، لمس وی نیز حرام است؛ بنابراین، جایز نیست زن و مرد نامحرم همدیگر را لمس نمایند، بلکه اگر به جواز نگاه به وجه و کفین قایل شدیم به جواز لمس آن قایل نخواهیم بود. بنابراین، بر مرد جایز نیست که با زن نامحرم دست دهد، البته اگر از روی پارچه و لباس باشد، جایز است؛ ولی احتیاط این است که دست او را نفشرد (خمینی، بی تا، ج 2، ص 231؛ مکارم شیرازی، 1379، ج 2، ص 352و353؛ بهجت، 1375، ص 375). پرهیز از رابطه جنسی نامشروع: زنا به عنوان یکی از گناهان کبیره، سبب از بین رفتن روح ایمان در آدمی می شود. به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله: «چون مرد زنا کند، روح ایمان از او جدا شود» (کلینی، 1407ق، ج 3، ص 387). زنا در آیات و روایات نیز به شدت مورد مذمّت واقع شده و بر آن عذاب های دردناک جهنم وعده داده شده است. همچنین در روایت آمده است: «زنا روی انسان را سیاه می کند و فقر را به ارث می آورد؛ عمر او را کوتاه، روزی او را قطع و آبروی او را می برد و سخط الهی را نزدیک و صاحبش را خوار و ذلیل می نماید» (صدوق، 1413ق، ج 4، ص 266؛ منسوب به علی بن موسی، امام هشتم، 1406ق، ص 275).نتیجه گیریالگوی اسلامی تقویت حیا از دو بخش اساسی «مراقبت های لازم جنسی در خانواده» و «مراقبت های لازم در جامعه» تشکیل می شود. این دو بعد، گستره وسیعی از اصول و برنامه ها را در سیر تحول انسانی و تقویت حیای فطری در او از قبل از تولد تا پایان عمر (مراقبت، کنترل، تربیت جنسی کودک و نوجوان، آموزش جنسی به هنگام ازدواج، رعایت آداب زناشویی بعد از ازدواج، رعایت حریم های اخلاقی و عدم ورود به خط قرمزهای جنسی در جامعه و...) دربر می گیرد. بر این اساس، برای تقویت حیا در فرد، باید خانواده و جامعه در کنار هم این نقش را به خوبی ایفا نمایند.والدین در خانواده موظفند علاوه بر مراقبت های لازم جنسی نسبت به یکدیگر، به تربیت جنسی فرزندان همت گمارند. این تربیت جنسی، از پیش از تولد فرزند آغاز می شود و دستوراتی همچون انتخاب همسر شایسته، پرهیز از افکار نادرست به هنگام انعقاد نطفه، توجه به خدا و ذکر و دعا در آن هنگام مدنظر قرار می گیرد؛ و تا بعد از تولد و رسیدن فرزند به سن ازدواج و پس از آن نیز مورد توجه قرار می گیرد. بخشی از توصیه های اسلام در این باره می تواند در قالب مراقبت های ویژه والدین، همچون رعایت آداب و اخلاق جنسی و پیش گیری از رفتارهای تحریک کننده در حضور فرزندان، جداسازی بستر خواب آنها و... عملی شود و دسته ای دیگر از آن به شکل آموزش های مستقیم به فرزندان، نظیر آموزش مرز محرم و نامحرم، آموزش آنها جهت کسب اجازه از والدین برای ورود به اتاق آنان، و...، بروز می یابد. در بخش دوم، یعنی جامعه، از آنجاکه دین اسلام به عنوان کامل ترین دین به ابعاد اجتماعی رفتار جنسی نیز توجه ویژه دارد و بر عفاف و حفظ مرزها در روابط زن و مرد نامحرم تأکید نموده، درصورتی که فضای عمومی جامعه به گونه ای رشد یافته باشد که حریم میان آنها به خوبی رعایت شده و زن و مرد در نوع پوشش خود از لباس های تنگ، نازک، بدن نما و مهیج بپرهیزند و در گفتار خود نیز از شوخی با نامحرم و گفتار جذاب و محرک دوری گزیده و رفتار توأم با تبرج، تبذل، اختلاط و خلوت گزینی با یکدیگر را کنار بگذارند و بر اساس ضابطه های دینی با هم تعامل داشته باشند، آن وقت است که حیای درونی افراد تقویت شده و زمینه بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی و مفاسد جنسی از بین خواهد رفت. در پایان، پیشنهادهایی برای تقویت حیا در جامعه اسلامی ارائه می شود: ـ دولت با استفاده از ظرفیت عظیم حوزه های علمیه و سایر مراکز آموزشی نظیر دانشگاه ها، نهادهای متولی فرهنگ دینی، به تدوین سند راهبردی سبک زندگی در حوزه های مختلف علمی و عملیاتی اقدام نماید؛ ـ صداوسیما با ساخت برنامه های جذاب و پرمحتوا، مقایسه ای میان سبک زندگی اسلامی و غربی در زمینه های مختلف به عمل آورد؛ ـ رسانه ها با فرهنگ سازی مناسب در راستای تقویت حیا در خانواده ها و جامعه اسلامی درصدد بازسازی ارزش های دینی در این رابطه برآیند؛ ـ در راستای ترویج فرهنگ حیا و عفاف در جامعه، فیلم های مناسبی ساخته شود و از ساخت و پخش برنامه ها و فیلم هایی که در راستای تضعیف فرهنگ حیا و عفاف گام برمی دارد، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برخورد جدی صورت گیرد. ـ حوزه های علمیه در تدوین سبک زندگی اسلامی از طریق استخراج این سبک از آموزه های دین اسلام و متناسب با آن، نسبت به تهیه کتاب ها، کتابچه ها، مقالات، بروشورها و... در فراخور فهم و حوصله اقشار مختلف جامعه و در گروه های سنی مختلف اقدام نمایند؛ ـ مراکز و نهادهای مختلف آموزشی در راستای تقویت فرهنگ حیا در بین دانش آموزان و دانشجویان از طریق فرهنگ سازی صحیح در میان آنها تلاش نمایند. منابعابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1382)، تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، تهران، امیرکبیر.ابن منظور، محمدبن مکرم (1414)، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، چ سوم، بیروت، دارالفکر.احسائی، ابن ابی جمهور (1405ق)، عوالی اللئالی، تصحیح مجتبی عراقی، قم، سیدالشهداء.بروجردی، حسین (1422ق) منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه)، تهران، فرهنگ سبز.بنی هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن (1383)، توضیح المسائل مراجع، چ دهم، قم، جامعه مدرسین.بهجت، محمدتقی (1375)، توضیح المسائل، قم، دفتر حضرت آیه اللّه بهجت.تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1366)، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، تصحیح مصطفی درایتی، چ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.حرعاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت.خمینی، سیدروح اللّه (بی تا)، تحریرالوسیله، تهران، دفتر تنطیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.رجبی، عباس «حیا و خودآرایی؛ نقش آنها در سلامت روانی زن» (1383)، معرفت، ش 87، ص 48ـ56.سجستانی، ابی داود سلیمان بن اشعث (1425ق)، سنن ابی داود، تحقیق سعیدمحمد اللحام، بیروت، الریان.صدوق، محمدبن علی (1376)، امالی، چ ششم، تهران، کتابچی.ـــــ (1381)، پاداش نیکی ها و کیفر گناهان (ترجمه ثواب الاعمال)، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور.ـــــ (1385)، علل الشرایع، قم، داوری.ـــــ (1406ق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چ دوم، قم، دارالشریف الرضی.ـــــ (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.طبرسی، فضل بن حسن (1412ق)، مکارم الاخلاق، چ دوم، قم، شریف رضی.طریحی، فخرالدین (1375)، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینی اشکوری، چ سوم، تهران، مرتضوی.طیبی، ناهید (1386)، عطر عفاف، قم، جامعه الزهرا علیهاالسلام.ـــــ (1391)، «عفاف و حجاب مردان، بایدها و نبایدها و نقش آن در سالم سازی جامعه اسلامی»، در: اندیشه های راهبردی، زن و خانواده (مجموعه مقالات)، تهران، پیام عدالت.عسکری، حسن بن عبداللّه (1400ق)، الفروق فی اللغه، بیروت، دارالافاق الجدیده.غلامی، یوسف (1381)، جلوه نمایی زنان و نگاه مردان، قم، لاهیجی.فراهیدی، خلیل بن احمد(1409ق)، کتاب العین، چ دوم، قم،هجرت.کاتوزیان، ناصر (1382)، دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده، تهران، میزان.کلینی، محمدبن یعقوب (1429ق)، کافی، قم، دارالحدیث.ـــــ (1407ق)، کافی، چ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.لمبروزو، جینا (1369)، روح زن، ترجمه پری حسام شه رئیس، تهران، دانش.متقی هندی، علاءالدین (بی تا)، کنزالعمال، تحقیق شیخ بکری حیانی و شیخ صفوة الصفا، بیروت، مؤسسه الرسالة.مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، چ دوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.مفضل بن عمر (1379)، توحید مفضل، ترجمه محمدباقر مجلسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.مکارم شیرازی، ناصر (1379)، استفتاءات، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام.مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.منسوب به علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام (1406ق)، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام، تصحیح مؤسسة آل البیت علیهم السلاممشهد، مؤسسة آل البیت علیهم السلاممنبع: فصلنامه معرفت– شماره 186 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه