« جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» جمعیت طلاب شهر قم از حدود دو هزار نفر در ۱۳۲۶ش، به حدود پنج هزارنفر در ۱۳۳۳ش رسید. افزایش جمعیت طلاب و در پی آن پیچیده‌تر شدن امور حوزه علمیه قم، جمعی از مدرسان جوان را بر آن داشت تا برای رسیدگی به امور حوزه علمیه قم و نیز ساماندهی به وضع تحصیلی طلاب، دور هم جمع شوند. بسیار‌ی از این مدرسان جوان بعدها از آیات عظام و مدرسان برجسته حوزه علمیه شدند. این جمع، هسته اولیه «هیئت مدرسین» را تشکیل دادند و پس از بررسی نیازها، طرح‌هایی تهیه کردند و به رؤیت حضرت آیت الله العظمی حسین بروجردی(ره) رساندند. ایشان طرح‌ها را تأیید کرد اما از قبول مسئولیت خودداری نمود.

« جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» جمعیت طلاب شهر قم از حدود دو هزار نفر در 1326ش، به حدود پنج هزارنفر در 1333ش رسید. افزایش جمعیت طلاب و در پی آن پیچیده‌تر شدن امور حوزه علمیه قم، جمعی از مدرسان جوان را بر آن داشت تا برای رسیدگی به امور حوزه علمیه قم و نیز ساماندهی به وضع تحصیلی طلاب، دور هم جمع شوند. بسیار‌ی از این مدرسان جوان بعدها از آیات عظام و مدرسان برجسته حوزه علمیه شدند. این جمع، هسته اولیه «هیئت مدرسین» را تشکیل دادند و پس از بررسی نیازها، طرح‌هایی تهیه کردند و به رؤیت حضرت آیت الله العظمی حسین بروجردی(ره) رساندند. ایشان طرح‌ها را تأیید کرد اما از قبول مسئولیت خودداری نمود. پس از رحلت آیت الله العظمی بروجردی در 1340ش، اعضای جدیدی به «هیئت مدرسین» پیوستند. «هیئت مدرسین» پس از برگزاری جلسات متعدد، اهداف خود را تعیین و اساس‌نامه «جامعه مدرسین» را تنظیم کرد. پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در 16مهر 1341 و سپس اعلام اصول شش‌گانه «انقلاب سفید» از سوی شاه که به شکل گیری نهضت روحانیت انجامید اعضای جامعه مدرسین نیز به فعالیت در امور سیاسی پرداختند و متعاقب آن، برخی از اعضای این جامعه بازداشت شدند، عده‌ای نیز متواری و برخی دیگر دستگیر و تبعید شدند. در دهه 1340ش، نشست‌های جامعه به صورت متناوب و مخفیانه تشکیل می‌شد و به سبب زندانی یا در تبعید بودن برخی اعضا، این نشست‌ها با شرکت پنج یا شش تن از اعضا رسمیت می‌یافت و اقدامات لازم صورت می‌گرفت. فعالیت علمای تهران همواره دارای پیوستگی حیاتی با مدرسان حوزه علمیه قم بوده است. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز همانند جامعه روحانیت مبارز تهران در ابتدا تشکل رسمی با این عناوین نداشتند. بسیاری از آنان در خلال سال‌های پس از تبعید امام به تناوب دستگیر، زندانی و یا تبعید شدند. تنها در سال 1352، رژیم شاه 25نفر از فضلا و مدرسان این حوزه را تبعید کرد. این افراد پس از بازگشت از تبعید یا احیای ارتباطات گذشته، فعالیت‌های خود را از سر می‌گرفتند. در سال 1356 دعوت مدرسین حوزه علمیه قم، بزرگ‌ترین مجلس بزرگداشت شهادت آیت الله حاج مصطفی خمینی را رقم زد. در این اقدام و سپس چهلم‌های تاریخی شهدای انقلاب اسلامی، بزرگانی مثل آیات ربانی شیرازی، مشکینی، نوری همدانی، مکارم شیرازی، گرامی و... نقش محوری داشتند و همین امر دور جدیدی از تبعیدها را به دنبال داشت. این مجموعه گام به گام با برنامه‌های مبارزاتی امام، همراهی می‌کرد و مجری تصمیم گیری‌های مهم و تاریخ ساز آن رهبر بزرگ بود. آیت الله نوری همدانی در بازگشت از تبعید، به پاریس رفت و با پیغام مهمی از سوی امام برای شهیدان بهشتی و مطهری به تهران بازگشت. این پیام درباره معرفی افرادی برای تشکیل شورای انقلاب بود. صدور بیانیه‌هایی با عناوینی مثل «حوزه علمیه قم» و «مدرسین حوزه علمیه قم» در حوادث مختلف مبارزات سال پایانی انقلاب از سوی این بزرگان باعث دلگرمی اقشار مختلف جامعه و بسط برنامه‌های مبارزاتی امام در بین آنان می‌شد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در پاییز سال 1357 در عین حال با صدور اعلامیه خلع شاه از سلطنت در جلوگیری از موفقیت تلاش‌های رژیم برای سوءاستفاده از تمایلات سیدکاظم شریعتمداری و بیت وی برای توسعه ایده حفظ رژیم سلطنت و انجام اصلاحات در چارچوب این رژیم نقش بسزایی ایفا کردند. همبستگی جامعه مدرسین با اعتصاب اساتید دانشگاه‌ها نیز توانسته بود پیوند عاطفی دانشگاه با مرکزیت مبارزه یعنی روحانیت را عمق بخشد. با تشکیل ستاد استقبال از امام حضور اعضای جامعه مدرسین در تهران افزایش یافت. آن‌ها بخش مهمی از حاضران در تحصن مسجد دانشگاه تهران در اعتراض به جلوگیری از بازگشت امام به کشور را تشکیل می‌دادند. از جمله مدرسینی که نام آنان در میان متحصنین مسجد دانشگاه تهران دیده می‌شد، می‌توان به بزرگانی مثل آیات مرحوم مشکینی، فاضل کاشانی، ربانی شیرازی، ربانی املشی، خلخالی، شهید قدوسی، راستی کاشانی، جنتی، آذری قمی، گرامی، منتظری، مؤمن و طاهری خرم آبادی اشاره کرد. همچنین برخی از اعضای جامعه مدرسین، در تصمیم گیری در موضوعات مهمی مثل سفر بختیار به نوفل‌لوشاتو، انتخاب نخست وزیر دولت موقت و... نقش اصلی داشتند. آنان به محض پیروزی انقلاب مسئولیت‌های بزرگی را در اداره نظام نوپا برعهده گرفتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جامعه مدرسین رسماً در دی 1358 به ثبت رسید. در اردیبهشت 1359، برخی از اعضا از عضویت انصراف دادند و چند تن دیگر جانشین آن‌ها شدند و جامعه، فعالیت خود را به شکل یک واحد حقوقی ثبت شده آغاز کرد. در یک نگاه کلی می‌توان فعالیت جامعه مدرسین را در سه دوره تاریخی زیر برشمرد: الف. دوره اول: (1340 تا 1342) این دوره از زمان مرجعیت امام(ره) تا تبعید ایشان به ترکیه و عراق را دربرمی‌گیرد. اهدافی که جامعه مدرسین بدان منظور پایه گذاری شد عبارتند از: 1. اصلاح و تکمیل برنامه‌های درسی حوزه‌های علوم اسلامی و پرورش طلاب. 2. تحقیق در علوم و معارف اسلامی. 3. تبلیغ و گسترش اسلام در داخل ایران و کشورهای خارج. 4. سعی در اجرای احکام و قوانین سیاسی، اجتماعی، قضائی، اقتصادی و فرهنگی اسلام. 5. دفاع از اسلام و قرآن. 6. مبارزه با طاغوت و ستمگران و دفاع از حقوق محرومین و مستضعفین. جامعه مدرسین از آغاز یک تشکیلات مخفی بود و به صورت پنهانی فعالیت می‌کرد. اما در سال 1342 که مبارزات اسلامی ملت ایران، به رهبری امام آغاز شد جامعه مدرسین با انسجام محکم‌تر و اعضای بیشتری، وارد صحنه‌ سیاسی شد و تمام توان خود را در تأیید و ادامه‌ مبارزات به کار گرفت. این تشکل همگام با سایر مبارزین، در چاپ، تکثیر و پخش اطلاعیه‌های امام و سایر علما، در ارسال اطلاعیه‌ها به شهرستان‌ها، در اعزام طلاب به مراکز مختلف برای سخنرانی در مجامع عمومی و به ویژه در صدور اعلامیه‌های زیاد مبنی بر تأیید نهضت امام و به طور کلی در انجام هرکاری که به مبارزات کمک می‌کرد فعالیت داشت. در خردادماه سال 1342 که امام توسط رژیم پهلوی بازداشت شد جامعه مدرسین در هدایت قیام مردم و در حرکت علمای اسلام از قم و دیگر شهرهای ایران به تهران نقش مهمی برعهده داشت. در همین زمان و به کوشش برخی از اعضای جامعه، چندنفر از فقها و مراجع بزرگ طی اعلامیه‌ای مرجعیت امام را تأیید کردندکه این اقدام مانع از محاکمه‌ امام در دادگاه نظامی و آزادی امام در 17 فروردین1343 شد.(جوادزاده، علیرضا، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون فعالیتها از سال 1342 تا 1357، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ج 1، ص 260- 246) ب. دوره دوم: (1357 ـ 1342) پس از تبعید حضرت امام به نجف، جامعه مدرسین در تداوم مبارزات بر علیه رژیم شاه و هدایت قیام مردم نقش عمده‌ای را ایفا نمود. در فروردین ماه 1342 جمعی از اعضای جامعه مدرسین به وسیله رژیم دستگیر و زندانی شدند. لیکن در زندان نیز همگام با سایر زندانیان به افشاگری و مبارزات خویش ادامه می‌دادند. سایر اعضای جامعه نیز همگام با سایر علماء و مردم مبارز، به فعالیت‌های خویش ادامه دادند. مهم‌ترین فعالیت‌های جامعه مدرسین در این دوره عبارت بود از: - تماس با امام به هر طریق ممکن و اخذ رهنمودهای ایشان، - تماس با فقهاء و مراجع قم و علمای بلاد و تقاضای حمایت از مبارزات، - تهیه اعلامیه در فرصت‌های مناسب و امضاء گرفتن از مدرسین و اساتید، - تکثیر و پخش اعلامیه‌ها در شهرستان‌ها، - ایراد سخنرانی در مواقع لازم، - اعزام طلاب به شهرستان‌ها برای سخنرانی، - برنامه ریزی برای تحصن ها، - تظاهرات و راهپیمایی ها، - پخش عکس و رساله امام و ترویج مرجعیت ایشان، - ارسال تلگراف به امام و تکثیر آن، - رسیدگی به اعتصاب کنندگان و خانواده زندانیان و تبعید شدگان و شهداء، - ملاقات با تبعیدیان، - دعوت به تعطیلی حوزه علمیه و دانشگاه، - نامه سرگشاده به کمیسیون حقوق بشر و صدور اعلامیه مبنی بر خلع شاه از سلطنت و پیشنهاد تأسیس حکومت اسلامی در تاریخ 21 آذر 1357. ج. دوره سوم: از 1357 (پیروزی انقلاب اسلامی) تاکنون در این دوره فعالیت جامعه مدرسین در راستای تثبیت نظام اسلامی بود که از چند طریق انجام گرفت. 1. پذیرفتن مسئولیت‌های مربوط به نظام؛ در همین رابطه اعضای جامعه در نهادهای مختلف حضور فعال پیدا کردند. نهادهایی همچون شورای انقلاب، مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان قانون اساسی، مجلس خبرگان رهبری، دستگاه قضایی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ تعدادی از اعضای جامعه مدرسین در این نهادها حضور فعال داشته و دارند. 2. تبیین و تحقیق در مسائل مورد نیاز نظام، مانند مسائل اقتصادی، حقوقی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی. 3. اصلاح و برنامه ریزی برای حوزه‌های علوم دینی، به گونه‌ای که با نیاز نظام و جهان اسلامی هماهنگ باشد و به ویژه تشکیل شورای مدیریت در حوزه علمیه قم و اداره حوزه به صورت بهتر. 4. تدریس علوم و معارف اسلامی و تألیف کتب مورد نیاز. 5. کمک به تأمین قضات مورد نیاز. 6. تبلیغ و گسترش اسلام در داخل جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورها. 7. پرورش استاد برای تدریس معارف اسلامی در دانشگاه‌ها. 8. تربیت مبلغ برای داخل و خارج ایران. 9. تأیید نظام و مبارزه با توطئه دشمنان در فرصت‌های مناسب. 10. حضور فعال در سمینارها و مجامع علمی داخل و خارج کشور. دفتر انتشارات جامعه مدرسین، دانشگاه قم، بخش گزینش قضات، شورای عالی حوزه علمیه قم از نهادهای وابسته به جامعه هستند و فصلنامه «نور علم» از نشریات آن ارگان محسوب می‌گردد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از ابتدای تأسیس تاکنون دو نسل را پشت سر گذاشته است. نسل اول، مؤسسان و بنیان گذاران افرادی همانند حضرات آیات: محمد یزدی، احمد جنتی، علی مشکینی، محمدفاضل لنکرانی، حسین مظاهری، ناصر مکارم شیرازی، محمدتقی مصباح یزدی، حسین نوری همدانی، ابراهیم امینی، سیدحسن طاهری خرم آبادی، محمد مؤمن، مرتضی مقتدایی و... . و نسل دوم چهره‌هایی مانند حضرات آیات: سیداحمد خاتمی، سیدهاشم حسینی بوشهری، صادق لاریجانی، حسین کعبی و... . جامعه مدرسین حوزه علمیه قم پس از انقلاب اسلامی در عرصه‌های مختلف سیاسی حضوری تأثیرگذار و تعیین کننده داشته است. امروز جامعه مدرسین، اداره و مدیریت حوزه علمیه قم که بزرگ‌ترین حوزه درسی جهان تشیع به حساب می‌آید را برعهده دارد. مقام معظم رهبری جامعه مدرسین را «هویت حوزه علمیه» تعریف کردند. (پایگاه اطلاع رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، www. jameehmodarresin. Org) جامعه مدرسین تلاش کرده که فراجناحی عمل کند و همسو با مواضع کلی نظام و رهبری باشد، هر چند هم‌سویی جامعه مدرسین با تشکل‌ها و احزابی چون جامعه روحانیت مبارز و حزب مؤتلفه موجب شده است که در تقسیم بندی برخی تحلیل گران سیاسی، این تشکل در زمره تشکل‌های جناح سیاسی موسوم به راست سنّتی به شمار آید. در مقطعی که سخن از پیوند حوزه و دانشگاه شکل جدی به خود گرفت، ارتباط محافل دانشجویی با جامعه مدرسین تقویت شد و جالب است بدانیم که یکی از تشکل‌هایی که تاریخچه آن‌ها در مقاطع اولیه پیوند ویژه‌ای با جامعه مدرسین داشته «دفتر تحکیم وحدت» بوده است. اوج این پیوند مربوط به دورانی است که دفتر تحکیم در جریان انقلاب فرهنگی به این باور رسید که نظام علمی و فرهنگی دانشگاه‌ها برای متحول شدن نیازمند نزدیکی بیشتر به حوزه‌های علمیه به عنوان حافظان میراث اسلام عزیز است. « جریان شناسی جامعه روحانیت مبارز» جامعه روحانیت مبارز در سال 1356 توسط برخی از شخصیت‌های برجسته روحانی همچون شهید مطهری، دکتر بهشتی، دکتر مفتح، دکتر باهنر، موسوی اردبیلی، هاشمی رفسنجانی و... تشکیل شد.(شادلو، عباس، احزاب و جناهای سیاسی ایران امروز، تهران: نشر گستره، 1379، ص 39) هدف از تشکیل آن، حمایت و دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی، التزام به اصل ولایت فقیه، حمایت و دفاع از نظام جمهوری اسلامی و قانون اساسی و ارکان آن، حفاظت از اصول و موازین شرع مقدس اسلام معرفی شده که این اهداف همگی در راستای نقش رهبری روحانیت و با تأکید بر اصل همراهی دین و سیاست در نظام سیاسی کشور قرار دارد. جامعه روحانیت مبارز نقش مهمی در تحکیم رهبری روحانیت در جریان گسترش انقلاب ایفا نمود. این تشکیلات که از طریق استاد مطهری و دکتر بهشتی با امام در ارتباط بود، علاوه بر مشاوره با امام، نقش بازوی اجرایی انقلاب را نیز برعهده داشت. برپایی تظاهرات و راهپیمایی، برگزاری مجالس یادبود و گرامی داشت شهدا، اعلام عزای ملی، تعطیل عمومی، ایجاد و برنامه‌ریزی کمیته تنظیم اعتصابات و... بخشی از فعالیت‌های جامعه روحانیت مبارز پیش از انقلاب اسلامی می‌باشد. جامعه روحانیت مبارز با تأکید بر این ارزش‌های دینی، گرایش های خود در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را از بدو پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون دنبال کرده است. با آشکار شدن بارقه‌های پیروزی انقلاب اسلامی در اولین گام امام دستور تشکیل شورای انقلاب را صادر فرمودند که اعضای آن را بیش از 6 نفر از مؤسسین و پایه گذاران جامعه روحانیت تشکیل می‌دادند و اینان در حقیقت اعضای مؤثر شورا نیز محسوب می‌شدند. با استعفای دولت موقت و تا تشکیل کابینه دولت، مقرر شد هر یک از اعضای شورای انقلاب، سرپرستی یک یا چند وزارتخانه و نهاد را عهده دار شوند. از این میان وزارت کشور، دفاع، آموزش و پرورش، به ترتیب برعهده آقایان رفسنجانی، خامنه‌ای و باهنر قرار گرفت. کمیته انقلاب اسلامی را مهدوی کنی و بهشتی همزمان با ریاست شورای عالی قضایی، سرپرستی جهاد سازندگی را نیز عهده دار بود. بعداً مسئولیت جهاد سازندگی را ناطق نوری عضو دیگر جامعه روحانیت پذیرفت. در فاصله کوتاهی مهدوی‌کنی دبیرکل جامعه روحانیت مأمور تشکیل کابینه شد. همچنین جمع قابل توجهی از اعضا و هواداران جامعه روحانیت در ادوار مختلف مجلس حضور داشته‌اند. در مجلس سوم این جمع به عنوان فراکسیون اقلیت عمل می‌کردند درحالی که در چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی، اکثریت قاطع متعلق به نمایندگان هوادار جامعه روحانیت بود به گونه‌ای که 30کاندیدای معرفی شده از سوی جامعه روحانیت مبارز در تهران همگی وارد مجلس شدند. به هر حال در هشت دوره مجلس شورای اسلامی جز دوره‌های سوم و ششم، جامعه روحانیت مبارز تهران و هواداران آن به نوعی در مجلس از اکثریت لازم برخوردار بودند.(دارابی، علی، جریان شناسی سیاسی در ایران، تهران : پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، 1388، ص 195) جامعه روحانیت مبارز همواره در این سال‌ها، با جامعه مدرسن حوزه علمیه قم و جمعیت مؤتلفه اسلامی در اکثر زمینه‌ها همسو و از موضع پدری نسبت به گروه‌های سیاسی همفکر دیگر برخوردار بوده و این همسویی تا مدتی ادامه داشت تا آنکه برخی از اختلاف نظرها بر سر مسائل روز اقتصادی و سیاسی سبب شد تا جامعه روحانیت مبارز دچار انشعاب شود و «مجمع روحانیون مبارز» شکل گیرد. گرچه جامعه روحانیت مبارز از تمامی ویژگی‌های یک حزب سیاسی برخوردار است اما بسیاری از آن‌ها بر این باور و تأکید دارند که روحانیت در حکم پدر جامعه است ازاین رو جامعه روحانیت را نه یک حزب بلکه یک تشکل ویژه می‌دانند. این تشکل از ابتدای تشکیل تاکنون در تحولات کشور تأثیر بسیار مهم و سرنوشت سازی داشته است. جامعه روحانیت مبارز در سال‌های اخیر تلاش کرده است نقش محوری خود را در تشکل‌های اصول گرا همچنان حفظ نماید. بدین‌گونه که معمولاً در انتخابات مجلس خبرگان فهرستی که توسط این تشکل و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم منتشر می‌گردد (معروف به لیست جامعتین) مورد حمایت اغلب گروه‌های اصول گرا قرار گرفته و معمولاً اکثریت آرا را نیز به خود اختصاص می‌دهد. برای مطالعه بیشتربه منابع زیر مراجعه شود: دارابی، علی، جریان شناسی سیاسی در ایران، تهران : پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، 1388 مجتبی زاده ، علی ، لیالی ، محمد علی ، جریان شناسی ، نگاهی به احزاب ، گروهها و جریان های سیاسی در ایران معاصر ، قم: معارف ، 1393 اعضای جامعه مدرسین و جامعه روحانیت در جریان فتنه در مجموع عملکرد مناسبی داشتند و در برابر فتنه 88 واکنش نشان داده و در کنار رهبری ایستادند .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه