یکی از راه های کسب معارف را رشد عقلی، علمی و فلسفی می دانند. لطفا در مورد عقل و علم و فلسفه و چگونگی رشد دادن و ارتباط شان با کسب معارف، برایم توضیح بدهید.

نخست باید دانست که عقل دو کارکرد مهم دارد: 1. ابزار شناخت 2. منبع شناخت.در کارکرد اول برای آگاهی بر حقایق هستی و استفاده از دیگر منابع شناخت، لازم است از عقل به طور کامل بهره گرفت و راهی غیر از آن نیست زیرا نیروی درک انسان است. اما اکتفا به عقل به عنوان تنها منبع شناخت به معنای محرومیت از دیگر منابع شناخت است چنان که اکتفا به قرآن تنها و یا روایات تنها هر کدام محرومیت از دیگر منابع است علاوه بر این که تجربه های مشهور بشری نیز نشان داده اکتفا به هر کدام و دوری از دیگری موجب ضایعات جبران ناپذیر و گاهی انحرافات آشکار شده است. از طرف دیگر آموزه های دینی آکنده از موضوعات و مسائل بیشمار و گاه پیچیده و دشواری است که هراندازه انسان از رشد علمی و عقلی بالا تری برخوردار باشد در درک و فهم آنها کامیاب تر است.به عنوان مثال برهان تمانع که در قرآن یکی از برهانهای ابتکاری در باب توحید است بدون درک عمیق فلسفی به خوبی فهم نخواهد شد. عوامل رشد عقل رشد عقل باید تابع چند امر است :1. جهاد علمی مانند تلاشهای عمیق در عرصه های مختلف معرفتی بویِِِِژه علم کلام ، فلسفه و عرفان نظری ، اخلاق ، فقه و تفسیر و حدیث.2. جهاد عملی و سلوکی ، عبادت ، اخلاق ، تهذیب نفس و آراستگی به فضائل.و مبارزه دائمی با عوامل مخرب و در بند کشنده عقل و خرد.موانع رشد عقلمقصود از موانع، علل و عواملى است که از رشد عقل جلوگیرى کرده و در تفکر و بینش ایجاد اختلال کرده و مانع رسیدن به نتایج صحیح و منطقى مى گردد. مهم ترین این موانع با استناد به منابع اسلامى عبارت است از:الف) هواى نفسمیان عقل و هواى نفس تضادى است غیرقابل انکار. هرکجا عقل حاکم بود هواى نفس را به کنترل مى آورد و هرجا هوا حاکم شد عقل را از صحنه مى راند. على(ع) با اشاره به این تضاد مى فرماید: «الهَوى ضِدُّ الْعَقْلِ»(92)، «اَلهَوى عَدُوُّ الْعَقلِ»(93)، «الهَوى آفَةُ الْعَقْلِ»(94)ازاین رو، براى رشد قدرت اندیشه باید هواى نفس به کنترل درآید و با آن مجاهده شود. على(ع) مى فرماید: «با شهوت نفس مبارزه کن و بر غضبت غالب آى و عادات خود را از میان بردار تا نفس تو پیراسته گردد و عقلت کامل شود و پاداشت افزون گردد.»(95)انسان هاى مؤمن و وارسته از اندیشه تابناک برخوردارند: «المُؤْمِنُ یَنْظُرُ بِنُورِاللَّه» در حالى که افراد آلوده با سپردنِ زمام عقل به دست هواى نفس، عقل و خرد را به تیرگى مى کشانند و از اهداف انسانى بازمى مانند.قرآن کریم بااشاره به نقش ایمان و تهذیب نفس در روشن بینى و فروزندگى عقل مى فرماید: اگر تقواى الهى پیشه کنید، خداوند نور تشخیص به شما خواهد داد: «یا اَیُّهَاالَّذیِنَ آمَنُوا اِنْ تَتَّقوُااللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً».(96)و از هواى نفس به عنوان عاملِ گمراهى و تیرگى عقل کوردلى یاد کرده و مى گوید: «آیا دیدى آن کس را که هواى خویش را خداى خود گرفت و خداوند او را با داشتن دانش گمراه ساخت و بر چشم و گوش او مهر زد؟: «أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَاِلهَهُ هَواهُ وَ اَضَّلَهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ و خَتَمَ على سَمْعِهِ وَ قَلْبِه».(97) این مطلب در سخن على(ع) چنین بیان شده است: «مُخالَفَةُ اَلْهَوى شِفاءُ الْعَقْلِ»(98). «غَلَبَةُ الْهَوى تُفْسِدُ الدِّینَ وَ العَقْلَ»(99).و در گفتارى دیگر برخى عقل ها را به اسیرى در چنگال نفس تشبیه فرموده است: «کَمْ مِنْ عَقْلٍ اَسِیرٍ تَحْتَ هَوى اَمِیر».(100)علاوه بر آن چه به صورت کلى درخصوص رذایل و تأثیر آن ها بر تیرگى عقل و خرد دیدیم، روایات بسیار دیگرى با ذکر موارد و نمونه ها وجود دارد. به عنوان مثال على(ع) مى فرماید:«مَنْ عَشِقَ شَیئاً... قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ؛(101)کسى که چیزى را عاشق شود، شهوت پرده عقلش را مى درد.»«عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ اَحَدُ حُسّادِ عَقْلِهِ؛(102)خودبینى انسان یکى از حسودان عقل اوست.»«اَکْثَرُ مَصارِعِ العُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ المَطامِعِ؛(103)با جستن برقِ طمع، عقل به خاک درافکنده مى شود.»«شَرُّ آفاتِ الْعَقْلِ الکِبْر»؛(104)تکبر بدترین آفت خرد است.»«مَنْ اَعجَبَ بِرأیِهِ ضَلَّ و مَن اِسْتغَنى بِعَقْلِهِ زَلَّ وَ مَنْ تَکَبَّرَ عَلَى النّاسِ ذَلَّ؛(105)آن کس که خود رأى باشد، گمراه شود و آن کس که به عقل خویش متکى باشد، مى لغزد و آن که بر مردم تکبر کند، خوار مى شود.»«اَللِّجاجُ یُفْسِدُ الرَّأى؛(106)لجاجت، رأى را فاسد مى کند.»«وَاعْلَمُوا اَنَّ الْأَمَلَ یُسْهِى العَقْلَ؛(107)بدانید که آرزو عقل را به سهو و خطا مى کشاند.»هواى نفس در چهره هاى گوناگونش آفت عقل است و با این آفت باید به مجاهده برخاست تا چراغ عقل و خرد فروزان گردد و ره توشه این مجاهده، ایمان و عمل صالح است.ب) بردگى فکرىهرچند تبعیت و تقلید از کارشناسان خبره در مسائل حیاتى انسان، اعم از امور دینى یا دنیوى، درصورت بسته بودن باب علم وتحقیق، اصلى است که عقلاى عالم آن را پذیرفته و براساس آن عمل کرده اند و اسلام بر آن مهر تأیید مى زند، اما هرگاه تقلید به صورت دنباله روى بى منطق و هضم شدن فرد در دیگران درآید، مانع رشد عقل و خرد شده و انسان را به مسخ هویت و گمراهى مى کشاند. این آفت مى تواند به گونه هاى مختلف سد راه تعقل و اندیشه آزاد باشد. از جمله: قهرمان پرستى، خرافه اکثریت، تبعیت بى قید و شرط از نیاکان، خودباختگى در برابر آداب و سنت هاى جارى اجتماعى و بیگانه زدگى و امثال آن. پیامبرانِ خدا همواره در راه دعوت با این مشکل مواجه بوده اند و قرآن کریم در موارد بسیارى بدان اشاره دارد؛ مثلاً با نقل گفتار کسانى که به دلیل پیروى از سران و سردمدارانشان که در چهره هاى قهرمانى به بردگى و گمراهى کشیده شده اند، مى فرماید:«اِنّا اَطَعْنا سادَتَنا و کُبَرائَنا فَاَضَلُّونَا السَّبِیلاً؛(108)ما از سران و بزرگانمان اطاعت کردیم که ما را به گمراهى کشیدند.» و درباره پیروى از پدران و نیاکان مى گوید: «هنگامى که به آنان گفته مى شود آن چه را خدا نازل کرده، پیروى کنید، گویند: بلکه پیروى چیزى را مى کنیم که پدرانمان را بر آن یافتیم! آیا اگر پدرانشان چیزى نفهمیده و هدایت نیافته باشند، باز هم از آنها پیروى خواهند کرد؟»(109)و در مقام نکوهش از پیروى اکثریت مى گوید: «و اگر بیشتر مردم زمین را پیروى کنى، تو را از راه خدا به گمراهى خواهند کشانید: «وَ اِنْ تُطِعْ اَکْثَرَ مَنْ فِى الاَرضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ»(110)و یا مى فرماید: «اَکْثَرُهُم لایَعقِلوُنَ»، «اَکْثرُهُمْ لایَشْعُروُنَ»ج) تکیه بر ظن و شکپیروى از ظن و گمان و تکیه بر شک و شبهات از دیگر آفات عقل است.قرآن کریم، ظن و گمان را بى نیاز کننده از حق نمى داند و کسانى را که دست خوشِ ظن و گمان اند مورد نکوهش قرار داده و مى فرماید: بیشتر آنان جز به گمان تکیه نمى کنند، حال آن که، ظن و گمان به هیچ وجه از حق بى نیاز نمى کند: «وَ ما یَتَّبِعُ اَکْثَرُهُمْ اِلّا ظَنًّا وَ اِنَّ الظَّنَّ لایُغْنِى مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً».(111)على(ع) مى فرماید: «اَلشَّکُ یُطفِى ءُ نوُرَالقَلْبِ»(112) شک روشنایى دل را خاموش مى کند و نیز مى فرماید: «اِیَّاکَّ وَ اَلشَّکُ فَاِنّهُ یُفسِدُالدِّینَ و یُبْطِلُ الْیَقینَ؛(113) از شک بپرهیز که فاسدکننده دین و باطل کننده یقین است».اسلام به منظور رهایى بخشیدن از بردگى و استضعاف فکرى - که بدترین نوع بردگى و استضعاف است - غل و زنجیرهاى شخصیت زدگى، خرافه اکثریت، تقلیدهاى کورکورانه، سرسپردگى نامعقول در برابر افراد یا جریانات و فرهنگ ها و سنت ها و عادات و خودباختگى در برابر بیگانه را مى شکند و به آزادى تعقل و انتخاب و استقلال عمل فرامى خواند:«وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الفُؤادَ کُلُّ اُولئِکَ کانَ عَنهُ مَسْئُولاً».(114)د) تبلیغاتتبلیغات به مفهوم غربى آن «پروپاگاندا» از عوامل دیگرى است که عقل را فلج مى کند و از اندیشه و انتخاب صحیح باز مى دارد. از این رو رسانه هاى امپریالیستى بیشترین سرمایه گذارى را روى تبلیغات مى کنند و با ابزارهاى پیچیده و تکنیک هاى پیشرفته و از طریق رسانه ها، کتاب، فیلم و دفاتر خبرى و مؤسسات بین المللى، و از هر طریق ممکن دیگر، به مسخ اندیشه انسان ها، به ویژه ملل تحت سلطه مى پردازند و فکر و فرهنگ ملت ها را بر وفق مقاصد خود قالب ریزى مى کنند و این عامل که امروزه بیش از هر زمان دیگرى به کارگرفته مى شود، آثار آن براى بشریت زیانبارتر از همیشه است.قدرت ها، سازمان ها و مؤسسات بین المللى استعمارى، نه تنها با تبلیغ، بلکه با عوامل دیگر فساد اخلاق و فرهنگ، در خاموش کردن نور عقل و درک انسان ها مى کوشند.از مواد مخدر گرفته تا مشروبات الکلى و قهرمان سازى از چهره هاى فاسد هنرى غربى و ساختن شخصیت و قدرت افسانه اى از غرب و تحقیر ملت ها و وادار ساختن آن ها به تقلید کورکورانه و تسلیم بى قید و شرط در برابر زرق و برق ظاهرى آن ها و متمرکز ساختن دوربین ها روى ابعاد منفى و ضدارزشى آنان به منظور الگو دادن به ملل ضعیف و استعمار شده که هریک عاملى است در ضعف و فلج اندیشه ها... .علاج این فاجعه، شکستن بتِ زرّینِ غرب و غرب زدگى و ارائه چهره ضد انسانى آن است با دلایل مستند و عینى تا ملت هاى ضعیف و تحت سلطه به ماهیت انسان غربى و هویت فرهنگ و تمدن آنان واقف شده، از قید بردگى غرب رهایى یابند و این همان راه و روشى است که در عصر ما، حضرت امام خمینى(ره) پیمود و بت افسانه اى غرب را شکست و چهره ضدانسانى آن را افشا کرد و به مبارزه بى امان با فرهنگ استعمارى و سیاست استکبارى غرب و غرب زدگى توصیه فرمود:«آن چه مى توان گفت ام الامراض است، رواج روزافزون فرهنگ اجنبى استعمارى است که در سال هاى بسى طولانى جوانان ما را با افکار مسموم پرورش داده و عمال داخلى استعمار بر آن دامن زده اند و از یک فرهنگ فاسد استعمارى جز کارمند و کارفرماى استعمارزده حاصل نمى شود. باید کوشش کنید مفاسد فرهنگ حاضر را بررسى کرده و به اطلاع ملت ها برسانید و با خواست خداوند متعال آن را عقب زده و به جاى آن فرهنگ اسلامى - انسانى را جایگزین کنید.»(115) عوامل تضعیف عقلمقصود ما از عوامل تضعیف، شرایط و عوامل دست دوم است که نیروى تشخیص را تضعیف کرده و عقل و اندیشه را تحت الشعاع قرار مى دهد. برخى از این عوامل عبارتند از:فقر و نیازمندى: على(ع) با فرزندش محمدبن حنیفه فرمود:«یا بُنىَّ اِنّى اَخافُ عَلَیْکَ الفَقْرَ فَاسْتَعِذ بِاللَّهِ مِنْهُ فَاِنَّ الفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّینِ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، داعِیَةٌ لِلْمَقْتِ؛(116)فرزندم، از فقر بر تو بیمناکم، از آن به خدا پناه ببر، زیرا فقر دین را ناقص و عقل و اندیشه را مشوش مى کند و موجب بدبینى افراد نسبت به یکدیگر مى گردد.»از این رو اسلام با برنامه هاى اقتصادى و توصیه به اداى حقوق مالى مستمندان و تشریع خمس و زکات و پاداش دادن به خدمات تبرعى مادى، فقر را که یک بلاى اجتماعى است از میان برمى دارد تا فکر و روح انسان ها با فراغت و آرامش در جهت سالم حرکت و به کمال مقصود نائل آید.گفتنى است که اسلام، صرف وجوه شرعى را در امرِ تعلیم و تربیت اولویت داده و یکى از مصارف بارز آن را بارور کردن استعدادهاى انسانى و بالابردن سطح دانش و بینش مسلمانان به ویژه جوانان و دانش پژوهان قرار داده است.رفاه زدگىغرق شدن در لذت هاى مادى، تجمل گرایى و رفاه و مصرف زدگى و پرخورى و اسراف و تبذیر، همّ آدمى را به خود معطوف مى دارد و موجب کندى و کودنى اندیشه مى شود.على(ع) مى فرماید: خوددارى کردن از تبذیر و داشتنِ حسنِ تدبیر، نشانه عقل است: «مِنَ الْعَقْلِ مُجانَبَةُ التَّبذِیرِ وَ حُسْنُ التَّدْبِیرِ».(117)در نصایح لقمان چنین آمده است:«اِذَا امْتَلَأَتِ المِعْدَةُ نَامَتِ الفِکْرَة؛(118)زمانى که معده پر شود نیروى تفکر به خواب مى رود.»از رسول خدا(ص) چنین نقل شده است:«مَنْ أَجاعَ بَطْنَهُ عَظُمَتْ فِکْرَتُهُ و فَطِنَ قَلْبُه؛(119)کسى که شکمش را گرسنه دارد، اندیشه اش رشد کند و قلبش زیرک گردد.»حکیم سنائى گوید:اندرون از طعام خالى دارتا در او نور معرفت بینىبیکارى و کارزدگىهمان گونه که کار مفید به ویژه آن که توأم با نوآورى و ابتکار باشد، مستلزم به کارگیرى و رشد اندیشه است، بیکارى و کاهلى و تنبلى، علاوه بر آثار منفىِ دیگر اقتصادى و اجتماعى و اخلاقى موجبِ رکود عقل و مانع بالندگى اندیشه انسان مى شود و لذا در اسلام از بیکارى و تنبلى نکوهش شده است. على(ع) عاقل کسى را مى داند که بر کار و کوشش تکیه کند نه بر ایده و آرزو: «اَلْعاقِلُ یَعْتَمِدُ عَلى عَمَلِهِ وَ الْجاهِلُ یَعْتَمِدُ عَلى أَمَلِهِ».(120)و نیز با تأکید بر این که در هیچ حال نباید دست از کار کشید، مى فرماید: «عَلَیْکَ بِأِدْمانِ العَمَلِ فِى النِّشاطِ وَ الْکَسَلِ».(121)حضرت صادق(ع) به یکى از یاران خود که به دلیل بى نیازى، کار و تجارت را رها کرده بود و روزگار به بیکارى مى گذرانید، فرمود: کار و تجارب را از سر بگیر که بیکارى از عقل انسان مى کاهد.(122)ناگفته نماند، همان گونه که بیکارى موجب رکود فکر مى شود، غرق شدن در کار و افراط در اشتغال نیز، فکر و اندیشه را دست خوشِ اختلال مى کند. افرادى که تمام وقت خود را در کار مستهلک مى کنند و با تصدى اشتغالات متعدد، در ماشین کار هضم مى شوند فرصتى براى اندیشیدن ندارند، به علاوه آن که مسئولیتهاى متعددى که مى پذیرند، ناقص و نافرجام مى ماند.اسلام با برنامه ریزى مناسب و به کارگیرى نیروهاى انسانى و استعدادهاى گوناگون آن ها و تقسیم منطقى ساعات شبانه روز براى کار و انجام وظایفِ مختلف زندگى از این نقطه ضعف پیش گیرى مى کند. پیامبر اکرم توصیه مى فرماید: کسى که کارى را پذیرفت باید آن را به خوبى به انجام برساند و در اتفان آن تلاش لازم را مبذول دارد.به طور خلاصه، افراط و تفریط در کار، منافىِ با عقل است، همان گونه که در روایتى از على(ع) آمده: «لایُرَى الْجَاهِلُ اِلاَّمُفرِطاً اَوْمُفَرِّطاً»(123) و همان گونه که در روایات آمده: مؤمن باید ساعات شبانه روز خود را میان سه دسته از امور تقسیم کند: بندگى و نیایش با خدا، کار و کوشش براى تحصیل معاش و پرداختن به خواسته ها و لذات مشروع.(124)مصاحبت با ابلهانعلى(ع) مى فرماید: آن کس که با نادان همنشین شود از عقل خود کاسته است: «مَنْ صَحِبَ جاهِلاً نَقَصَ مِنْ عَقْلِه».(125)به علاوه مصاحبت جاهل بر اخلاق نیز تأثیر سوء دارد.على(ع) فرمود: فساد اخلاق در معاشرت ابلهان است و حسن اخلاق در معاشرت خردمندان: «فَسادُ الْأَخْلاقِ مُعاشَرَةُ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الْأَخْلاقِ مُعاشَرَةُ العُقَلاءِ».(126)<92. سوره سبا، آیه 46.93. تصنیف غرر، ص 64.94. تصنیف غرر، ص 64.95. تصنیف غرر، ص 64.96. تصنیف غرر، ص 242: «جاهد شهوتک و غالب غضبک خالف سوءَ عادتک تزکُ نفسک و یکمل عقلک و تستکمل نواب ربک».97. سوره انفال، آیه 29.98. سوره جاثیه، آیه 23.99. تصنیف غرر، ص 64.100. تصنیف غرر، ص 64.101. نهج البلاغه، حکمت 211، ص 397.102. همان، خطبه 109، ص 104.103. نهج البلاغه، حکمت 212، ص 397.104. همان، حکمت 219، ص 398.105. تصنیف غرر، ص 65.106. بحارالانوار، ج 1، ص 160.107. تصنیف غرر، ص 65.108. نهج البلاغه، خطبه 86.109. سوره احزاب، آیه 67.110. سوره بقره، آیه 170.111. سوره انعام، آیه 116.112. سوره یونس، آیه 36.113. تصنیف غرر، صص 71-72.114. همان، صص 72 - 71.115. سوره اسراء، آیه 36.116. صحیفه نور، ج 1، ص 161، نامه مورخه 50/2/6 به دانشجویان اروپا.117. نهج البلاغه، حکمت 319، ص 419.118. تصنیف غرر، ص 360.119. محجه البیضاء، ج 5، ص 151.120. همان، ص 154.121. تصنیف غرر، صص 152 - 151.122. تصنیف غرر، صص 152 - 151.123. وسائل الشیعه، ج 12، ص 6.124. بحارالانوار، ج 1، ص 159.125. للمؤمن ثلاث ساعات: فساعة یناجى فیها ربه، و ساعة یَرمُّ معاشَه، و ساعة یُخلِّى بین نَفسِه و بین لَذَّتِها فیما یحلُّ و یَجمُلُ» نهج البلاغه، حکمت 390، ص 432.126. بحارالانوار، لذا گفته اند:همنشین تو از تو به بایدتا تو را عقل و دین بیفزایداین مقاله را به صورت کامل می توانید با کلیک کردن آدرس زیر مطالعه کنید:http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=15488&PageIndex=28&Language=1 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه