اثبات عقلی فرشتگان چگونه ممکن است؟

مقدمه: خداوند در قرآن در سوره مبارکه فاطر می فرماید: الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَوَا تِ وَ الْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلاً أُوْلى أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَ ثُلَثَ وَ رُبَعَ يَزِيدُ فِى الْخَلْقِ مَا يَشَآءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٌ یعنی حمد و ستایش خداوندی را که آسمان و زمین را (بی مثال و نمونه) خلق کرده (و از کتم عدم بر عرصه وجود آورده) و ملائکه را رسولان خود گردانیده (که پیغام او را به انبیا او برسانند) و بال هایی برای ملائکه قرار داده است (که معین آن ها باشد در هبوط و نزول). برای بعضی دو بال و برای بعضی سه بال قرار داده (که دو بال برای پرواز و بال سوم در میان شانه های اوست که آن دو بال را قوّت می دهد و هم زینت اوست). حال ببینيم که ملائکه از چه خلق شده اند. از پیامبر گرامی اسلام سوال کردند که ملائکه از چه خلق شده اند؟ آن حضرت فرمودند: «لمّا اراد الله ان ینشأ خلقه فتق نوری و خلق منه العرش ثم فتق نور أخی علی ـ علیه السلام ـ فخلق منه الملائکه....» یعنی چون خداوند خواست که اشیاء را خلق کند، اوّل مرتبه نور مرا شکافت و عرش را از نور من آفرید، پس از آن نور برادرم علی ـ علیه السلام ـ را شکافت و ملائکه را از نور علی ـ علیه السلام ـ آفرید. از این حدیث معلوم می شود که ملائکه از نور وجود امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ خلق شده اند و به این جهت است که ملائکه به شدّت به امیر المؤمنین و اولاد طاهرین او محبّت داشته و در خدمتگذاری به آن ها به هیچ وجه کوتاهی نمی کردند. اما این سوال پیش می آید که آیا عقل قادر به اثبات ملائکه می باشد یا خیر؟ قبل از بیان جواب این سوال باید توّجه شما را به این مطلب جلب کنیم که در شریعت مقدس اسلام چند چیز بسیار اهمیت دارد و برای بدست آوردن تکلیف شرعی به آن ها رجوع می شود و حکم آن ها را مورد ملاحظه قرار می دهند و آن ها به ترتیب اهمیّت و اولویت چنین هستند: «کتاب خدا یعنی قرآن ـ سنت رسول خدا و سیره اهل بیت عصمت و طهارت ـ اجماع علما و فقها مذهب بر امري ـ عقل» پس می بینیم که عقل در شریعت اسلامی اهمیت به سزایی دارد و حکم آن نیز مورد اهمیّت است البته عقل سلیم و بی عیب و نقص که دارای ویژگی هایی است که در محل خودش مورد بررسی قرار می گیرد. ناگفته نماند که با همه اهمیّتی که اسلام برای عقل قائل است، لکن برای عقل حد و مرزهایی نیز قایل شده است و پا فراتر گذاشتن از آن حدود را برای عقل ممنوع دانسته که این به معنای محصور کردن عقل نیست، بلکه این خروج از حد، به ضرر خود عقل است تا آن جا که در معرض آلودگی و نابودی قرار می گیرد. علاوه بر این که خود عقل نیز به معناي موجود کامل که توانایی درک و فهم همه چیز را داشته باشد نیست و بسیاری از امور در خلقت وجود دارند که عقل توانایی تجزیه و تحلیل آن ها را ندارد و در آن موارد سکوت را اختیار می کند؛ یعنی عقل گریز هستند و در مرحله بررسی عقلی قرار نمی گیرند. به عبارت دیگر بسیاری از مسایل هستند که عقل نمی تواند ظرف برای آن ها باشد. به عنوان مثال کیفیت قرائت و عدد رکعات نمازهای یومیه و جزئیات آن از مصادیق مسایلی هستند که عقل گریز اند و عقل بما هو عقل و به تنهایی و بدون متوسل شدن به کتاب و سنت پیامبر و اهل بیت –علیهم السلام-، نمی تواند آن ها را برای خود هضم کند. لذا می بینیم حضرت علی ـ علیه السلام ـ امير سخن در نهج البلاغه بارها در خطبه های گوناگون از عجز عقل بخصوص در توحید و صفات خداوند و بسیاری از مسایل دیگر، صحبت می کند و با دلیل و منطق بسیار قوی عجز عقل و ناتوانی و سستی آن را برای همگان بیان می کند. آن چه بیان شد گوشه ای از بیانات متکلمین و دانشمندان علم کلام بود از عجز عقل و عقل گریز بودن بسیاری از مسایل که در عالم وجود دارد. امّا آیا عقل توانایی اثبات فرشته را دارد؟ این مسأله در بسیاری از مباحث فلسفی مطرح شده است. دربحث مجرّد و مادی و بحث عقل و نفس به صورت دیگر از آن سخن گفته شده، لکن ما خلاصه ای از آن را که در باب اتحاد عقل و عاقل و معقول و ترتیب افعال دینی یا نظام آفرینش آمده است را بیان می کنیم: موجود مجرد که وجودش فی نفسه و لنفسه است، عقل است، زیرا ذاتش تام و فاقد قوّه است؛ و حضورش نزد شی ديگر مکلف است و چون هر چه برای موجود مجرد، ممکن باشد، بالفعل برای آن ثابت خواهد بود، بنابر این هر موجود مجردی، بالفعل معقول است. و چون عقل با معقول اتحاد دارد، پس هر موجود مجردی «عقل» است و چون ذاتش نزد خودش حاضر است، پس عاقل هم هست، بنابر این هر موجود مجردی، هم عقل است و هم عاقل و هم معقول. پس فرشته نیز بعنوان یک موجود مجرد، بالعفل معقول است. از طرفی در ترتیب افعال الهي، وجود امکانی یا فعل واجب تعالی، تقسیمات گوناگون دارد، مانند هادی و مجرّد و تقسیم مجرد نیز به مجرّد عقلی و مجرد مثالی می باشد. علاوه بر آن عوالم کلّی وجود، سه عالم است، عالم تجرّد تام عقلی و عالم مثال و عالم ماده. عالم عقلی، هم در مقام ذات و هم در مقام فعل، از ماده و آثار ماده مجرّد و خالی است، عالم مثال، ذاتاً از ماده مجرّد است، اما برخی از آثار آن را دارد، مانند شکل، بعد، وضع، و ... در این عالم، موجودات مجرّد، با ویژگی اجسام و در نظامی شبيه به نظام موجودات عالم مادی وجود دارند. لذا شیخ الطائفه، شیخ طوسی در کتاب تجرید الاعتقاد در بحث عقل مجرد، یا همان مجرّد عقلی، صحبت از فرشته مي کند و آن را انتساب به فهلویون یا همان فلاسفه فارس می دهد و بیان می کند که عقل مجرّد، همان فرشته است. به عبارت دیگر، فرشته و عقل مجرّد یک چیز می باشند، یعنی هم عقل است و هم معقول، به خاطر همین در آیات قرآن برای فرشته بال ها و شکل و .... ترسیم شده است و حتی موجوداتی که تسبیح مي کنند آمده است. و به این بیان داخل در عالم مثال می شود یعنی شبیه به نظام موجودات عالم مادّی. به این ترتیب اگر این بیان قبول شود، موجودی به اسم فرشته، عقل گریز نبوده بلکه عقل پذیر و یا همان عقل است. علاوه بر آن فرشته از راه ادلّه نقلی که از آیات قرآنی و روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ استفاده می شود، نیز قابل اثبات است. نتیجه گیری: برای اثبات ملائکه از دو راه می توان عمل کرد. یکی از راه نقل است که در این باره آیات زیادی در قرآن درباره ملائکه و صفات و وظایف آن ها آمده است و حتی قرآن اعتقاد به وجود ملائکه را در ردیف ایمان به خدا و انبیاء و کتب آسمانی قرار داده است و می فرماید: آمن الرسول بما انزل اليه من ربه و المؤمنون کلّ آمن بالله وملائکته و کتبه و رسله .... یعنی پیامبر به آن چه بر او نازل شده ایمان آورده و مومنان نیز به خدا و فرشتگان و کتب و رسل همگی ایمان دارند. پس به حکم ایمان به غیب باید وجود ملائکه را پذیرفت. هم چنین روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ هم بر وجود ملائکه دلالت دارد. اما از راه عقل باید گفت که فلاسفه در باب اتحاد عقل و عاقل و معقول و هم چنین در بحث های عقل و نفس مجرّد و مادی اثبات می کنند که موجود مجرّد، حضورش نزد شی دیگر ممکن است و هر چه برای موجود مجرّد ممکن باشد ، بالفعل برای آن ثابت خواهد بود. بنابر این هر مجرد موجود بالفعل معقول است و فرشته نیز از همین باب است و شیخ طوسی نیز بیان می کند که عقل مجرّد و فرشته یک چیز است، و وجود دارد. به نظر میرسد هیچ استدلال عقلی بر اثبات ملائکه در این نوشته اقامه نشده است .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه