منابع روایی درباره حضرت مهدی (عج) . امام مهدی در منابع شیعه و سنی برای آشنایی بهتر با منابع مهدویت، ابتدا آنها را به دو دسته شیعی و سنی تقسیم می‌کنیم و سپس بر اساس تاریخ صدور، آنها را بیان می‌کنیم. همچنین می‌توان آنها را در دو مقطع قبل از ولادت و بعد از ولادت امام مهدی (علیه السلام) دسته بندی کرد. الف. منابع شیعه یک. قبل از ولادت امام مهدی (علیه السلام) ۱. کتاب سلیم بن قیس؛ ابو صادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی (م ۷۶ ه‍‌). نام دیگر این کتاب اسرار آل محمد (صل الله علیه و آله و سلم) است. ۲. کتاب الغیبة للحجة؛ عباس بن هشام ابوالفضل الناشری (م ۲۲۰ ه‍‌).

منابع روایی درباره حضرت مهدی (عج) . امام مهدی در منابع شیعه و سنی برای آشنایی بهتر با منابع مهدویت، ابتدا آنها را به دو دسته شیعی و سنی تقسیم می‌کنیم و سپس بر اساس تاریخ صدور، آنها را بیان می‌کنیم. همچنین می‌توان آنها را در دو مقطع قبل از ولادت و بعد از ولادت امام مهدی (علیه السلام) دسته بندی کرد. الف. منابع شیعه یک. قبل از ولادت امام مهدی (علیه السلام) 1. کتاب سلیم بن قیس؛ ابو صادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی (م 76 ه‍‌). نام دیگر این کتاب اسرار آل محمد (صل الله علیه و آله و سلم) است. 2. کتاب الغیبة للحجة؛ عباس بن هشام ابوالفضل الناشری (م 220 ه‍‌). 3. کتاب اخبار المهدی؛ ابوسعید عباد بن یعقوب الرواجنی الکوفی (م 250 ه‍‌). 4. کتاب القائم الصغیر؛ حسن بن علی بن ابی حمزة البطائنی. 5. کتاب الغیبة؛ ابواسحاق ابراهیم بن صالح الأنماطی. دو. بعد از ولادت امام مهدی (علیه السلام) برخی از این منابع، در کنار موضوعات دیگر، مباحث و روایات امام مهدی (علیه السلام) را نیز مطرح کرده‌اند و برخی دیگر ویژه امام موعود(ع) نگاشته شده است: 2-1. کتابهایی که امام مهدی را مطرح نموده اند. 1. الکافی؛محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی (م 329 ه‍‌). این کتاب از قدیمی ترین و معتبرترین کتب روایی شیعه است و از شرح‌های معروف آن می‌توان «مرآة العقول» و «وافی» را نام برد. این کتاب بیش از شانزده هزار حدیث دارد که به تنهایی از؛ تعداد کل صحاح سته اهل سنت بیشتر است. 2. قرب الإسناد؛ ابوالعباس عبداللّه بن جعفر بن حسین بن مالک بن جامع حمیری. وی استاد شیخ کلینی است و با امام هادی (علیه السلام) و امام عسکری (علیه السلام) و به وسیله محمد بن عثمان عمروی با امام مهدی (علیه السلام) مکاتبه داشته است. این کتاب از اصول چهارصدگانه اولیه شیعه به حساب می‌رود و تعداد 1404 حدیث دارد. 3. بصائر الدرجات؛ ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار (م 290 ه‍‌) او از یاران امام حسن عسکری (علیه السلام) و شاگرد احمد برقی و استاد مرحوم کلینی است. این کتاب در فضایل اهل بیت (علیه السلام) نگاشته شده و از معتبرترین اصول قدما و بزرگان شیعه است. 4. المحاسن؛ ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمن بن محمد بن علی برقی (م 274 یا 280 ه‍‌). این کتاب از بهترین کتابهای شیعه است و برخی آن را در ردیف کتب اربعه می‌دانند. این کتاب بسیار مفصل بوده که قسمتی از آن به دست ما رسیده است. 5. کفایة الاثر فی النص علی الأئمة الاثنی عشر (علیه السلام)؛ ابوالقاسم علی بن محمد بن علی خزاز قمی رازی. وی از راویان و فقهای برجسته شیعه، در نیمه دوم قرن چهارم است. در قم متولد شد و شاگرد شیخ صدوق بود. 6. الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد؛ شیخ مفید ابو عبداللّه محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی (م 413 ه‍‌). وی استاد شیخ طوسی، سید مرتضی و سید رضی بود. این کتاب در بردارنده تاریخ و فضایل ائمه معصومین (علیه السلام) است. 2-2. کتاب‌های ویژه امام عصر (علیه السلام) تعدادی از کتاب هایی که ویژه امام عصر نوشته شده، عبارت است از: 1. کمال الدین و تمام النعمة؛ محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق (305ـ 381 ه‍‌). او به دعای امام زمان (علیه السلام) به دنیا آمد و این کتاب را به دستور آن حضرت نوشت که از قدیمی ترین منابع روایی در این زمینه شمرده می‌شود. 2. الغیبة؛ ابوعبداللّه، محمد بن ابراهیم بن جعفر کاتب نعمانی مشهور به ابن ابی زینب از راویان بزرگ شیعه در اوایل قرن چهارم است. این کتاب در سال 342 در حلب نگارش یافته و 478 حدیث دارد. 3. الفصول العشرة فی الغیبة؛ ابو عبداللّه محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید. موضوع اصلی آن، پاسخ به مهم ترین شبهاتی است که درباره وجود مبارک امام مهدی (علیه السلام) در دوران ایشان مطرح بوده است. نام‌های دیگر این کتاب «الاجوبة عن المسائل العشرة» و «المسائل العشرة فی الغیبة» است. 4. اربع رسالات فی الغیبة؛ شیخ مفید. این کتاب به روش پرسش و پاسخ بوده و شامل مباحث غیبت، قیام و شبهات مربوط به امامت حضرت مهدی (علیه السلام) است. 5. کتاب الغیبة للحجة؛ شیخ طوسی. این کتاب از بهترین، مهم‌ترین و کامل‌ترین منابع شیعه در مسأله غیبت امام مهدی (علیه السلام) است. این کتاب شامل دلایل عقلی و نقلی وجود امام مهدی (علیه السلام)، غیبت، ظهور، علایم ظهور و فضایل و سیره آن امام (علیه السلام) است. این کتاب چون در بغداد و با استفاده از دو کتابخانه بزرگ شیعه نوشته شده و مؤلف آن به بسیاری از اصول قدما دسترسی داشته است، اهمیت فراوانی دارد. 6. معجم احادیث الامام المهدی (علیه السلام)؛ این مجموعه روایی نفیس و ارزشمند، با تلاش برخی از محققان به انجام رسیده است. این گروه کوشیده‌اند تا در حدّ توان، روایات مربوط به امام مهدی (علیه السلام) را از کتاب‌های فریقین، جمع آوری کنند و در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرار دهند. حاصل این سعی و تلاش پسندیده، دوره‌ای پنج جلدی است که روایات را به ترتیب معصومان (علیه السلام) از وجود مقدس پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) تا آخرین معصوم (علیه السلام) فرا روی خوانندگان قرار می‌دهد. گفتنی است تعداد کتاب‌های نوشته شده ـ که تمام یا مقداری از بحث خود را به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص داده‌اند ـ بیش از اینها است. ب. منابع عامه محدثان اهل سنت، توجّه خاصی به احادیث امام مهدی (علیه السلام) داشته اند. برخی از پژوهشگران نام 160 نفر از آنان را ـ که تألیف مستقلّی درباره امام مهدی (علیه السلام) داشته یا احادیث مربوط به آن حضرت را در کتاب‌های خود آورده‌اند ـ بیان کرده اند. در اینجا به معرفی برخی از کتاب‌های اهل سنت می‌پردازیم. یک. قبل از تولد امام مهدی (علیه السلام) کتاب‌های زیر قبل از تولّد حضرت مهدی (علیه السلام) به نگارش درآمده است: 1. کتاب الجامع؛ معمر بن راشد ازدی (م 151ه‍‌). این کتاب در آخر المصنَّف صنعانی، چاپ شده است. 2. الرسالة؛ محمد بن ادریس شافعی (م 204 ه‍‌). 3. المصنف صنعانی (م211 ه‍‌). 4. الفتن؛ نعیم بن حماد بن معاویة بن الحارث الخزاعی المروزی (م 229 ه‍‌). 5. المصنف فی الاحادیث و الآثار؛ ابی بکر عبداللّه بن محمد بن ابی شیبة الکوفی العبسی (م سال 235 ه‍‌). شانزده حدیث پایانی آن، در مورد امام مهدی (علیه السلام) است. 6. مسند احمد؛ نوشته احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانی (م 241 ه‍‌). احادیث امام مهدی (علیه السلام) در این کتاب به طور پراکنده آمده است. دو. بعد از تولد امام مهدی (علیه السلام) کتاب‌های زیر بعد از ولادت امام مهدی (علیه السلام) (یعنی سال 255 ه‍‌) نوشته شده است. 1. سنن ابی داود؛ سلیمان بن اشعث ابو داود السجستانی الأزدی (م 275 ه‍‌). این کتاب یکی از صحاح سته و از معتبرترین کتاب‌های اهل سنت است. در جلد چهارم بخشی را با نام «کتاب المهدی» آورده که در آن دوازده حدیث درباره آن حضرت بیان شده است. از نکات مهم آن آوردن حدیث دوازده خلیفه در کتاب المهدی است. که نشان می‌دهد از نظر نویسنده، امام مهدی (علیه السلام) یکی از آن دوازده خلیفه‌ای است که پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) معرفی کرده است. 2. سنن ابن ماجه؛ محمد بن یزید ابوعبداللّه القزوینی (م 275 ه‍‌). این کتاب نیز یکی از صحاح ستّه می‌باشد. 3. سنن ترمذی؛ محمد بن عیسی ابو عیسی الترمذی السلمی (م 279ه‍‌). این کتاب نیز یکی دیگر از صحاح ستّه شمرده می‌شود. 4. بغیة الرائد فی تحقیق مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ نورالدین علی بن ابی بکر هیثمی (م 807 ه‍‌). وی در باب «ما جاءَ فی المهدی» 22 حدیث می‌آورد. سه. در عصر غیبت کبری (بعد از سال 329 ه‍‌) 1. صحیح ابن حِبّان؛ محمد بن حِبّان ابو حاتم التمیمی البستی السجستانی (م 354 ه‍‌). 2. موارد الظَّمآن الی زوائد ابن حبّان؛ نورالدین هیثمی (م 807 ه‍‌). 3. المعجم الاوسط؛ ابوالقاسم سلیمان بن احمد الطبرانی (م 360 ه‍‌). این کتاب در ده جلد چاپ شده است، اما چون بر حسب راویان تنظیم شده لذا احادیث امام مهدی (علیه السلام) در سراسر آن پراکنده است. 4. المستدرک علی الصحیحین؛ محمد بن عبداللّه ابو عبداللّه الحاکم النیشابوری (م 405ه‍‌). 5. السنن الوارده فی الفتن و غوائلها و الساعة و اشراطها؛ ابی عمرو عثمان بن سعید المقری الدانی (م 444 ه‍‌). این کتاب معروف به سنن دانی است. از جلد پنجم صفحه 1029 «باب ما جاءَ فی المهدی» شروع می‌شود و چهل حدیث دارد. چهار. کتاب‌های ویژه حضرت مهدی (علیه السلام) منابع پیشین، احادیث مربوط به حضرت را بیان نموده‌اند و منابع ذیل، اختصاصاً به این موضوع پرداخته‌اند: 1. الاربعین؛ ابونعیم اصفهانی (م 430 ه‍‌). 2. البیان فی اخبار صاحب الزمان؛ ابو عبداللّه محمد بن یوسف بن محمد کنجی شافعی (م658 ه‍‌). 3. الفصول المهمّه؛ علی بن محمد بن احمد مالکی مشهور به ابن صبّاغ (م 855 ه‍‌). 4. الصواعق المحرقة؛ ابوالعباس شهاب الدین، احمد بن محمد بن علی بن حجر هیتمی شافعی (م 974 ه‍‌). 5. البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان؛علاءالدین علی بن حسام الدین مشهور به متقی هندی (م 975 ه‍‌). 6. موسوعة المهدی المنتظر؛ دکتر عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی. وی در دو جلد به بررسی 388 حدیث مهدوی می‌پردازد. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه