قبل از ورود در بحث عرض می شود که پاسخ تفصیلی این پرسش را می توانید در مجموعه آثاراستاد شهید مطهرى، جلد بیست و یکم ملاحظه فرمایید.در این کتاب سه بحث با عنوانهای « اسلام و نیازهاى زمان » ، « اسلام و نیازهاى جهان امروز» و « قوانین اسلام در مقایسه با توسعه و تحول دنیاى جدید» مورد بحث واقع شده. « اسلام و نیازهای زمان » به صورت مستقلّ نیز به چاپ رسیده ؛ که در برخی چاپها عنوانش « اسلام و اقتضائات زمان » می باشد. « اسلام و نیازهای جهان امروز » نیز جداگانه با عنوان « پانزده گفتار » منتشر گشته است.

قبل از ورود در بحث عرض می شود که پاسخ تفصیلی این پرسش را می توانید در مجموعه آثاراستاد شهید مطهرى، جلد بیست و یکم ملاحظه فرمایید.در این کتاب سه بحث با عنوانهای « اسلام و نیازهاى زمان » ، « اسلام و نیازهاى جهان امروز» و « قوانین اسلام در مقایسه با توسعه و تحول دنیاى جدید» مورد بحث واقع شده. « اسلام و نیازهای زمان » به صورت مستقلّ نیز به چاپ رسیده ؛ که در برخی چاپها عنوانش « اسلام و اقتضائات زمان » می باشد. « اسلام و نیازهای جهان امروز » نیز جداگانه با عنوان « پانزده گفتار » منتشر گشته است. لکن تهیّه جلد بیست و یکم ـ که حاوی هر سه مطلب است ، بهتر خواهد بود.برای پاسخ به این سؤال باید نقش زمان را در هر یک از مسائل و احکام اسلام مورد بررسی قرار داد تا هماهنگی و عدم هماهنگی آنها را با زمان روشن نمود ؛ و ازآنجا که دامنه مسائل اسلامی و احکام دینی بسیار گسترده و وسیع می باشد ؛ بررسی تفصیلی تأثیر زمان درهر یک از آموزه های اسلام زمان وفرصت زیادی می طلبد و ما در اینجا با بیانی کلی به طور خلاصه ، نقش زمان و گذر آن در اسلام و احکام را مورد بررسی قرار می دهیم . اقتضاءات هر زمان :قبل از هر چیز باید دید «زمان» در راستای زندگی بشر چه تأثیر و نقشی را داراست و به عبارت دیگر چه اقتضایی را دارد تا در مرحله بعد به هماهنگی و یا ناهماهنگی اسلام با آن اقتضائات بپردازیم .شهید مطهرى(ره) براى مقتضای زمان، سه تفسیر بیان مى کند که در اینجا به چکیده آن اشاره مى شود:1- هرچه در یک زمان به وجود آمد، همین به وجود آمدنش تقاضاست، و باید خود را با این تقاضا، یعنى با پدیده هایى که در زمان پیدا شده، تطبیق داد و آنها را پذیرفت.2- مقصود از اقتضاى زمان و یا تقاضاى آن، تقاضاى مردم زمان است، یعنى مردم پسند و مطابق ذوق وسلیقه مردم بودن، باید دید که پسند اکثریت مردم چیست؟ ذوق عمومى چیست؟ از پسند عمومى پیروى کند و با مقتضاى زمان هماهنگ کند.3- تقاضاى زمان به این معناست که : احتیاجات واقعى در طول زمان تغییر مى کند، یعنى احتیاج بشر در هر زمان یک نوع تقاضایى دارد.وى سپس با ردّ تفسیر اول و دوّم، تفسیر سوم را مى پذیرد و به شرح و بسط آن مى پردازد.(1)بدیهى است اگر گفته مى شود: باید به مقتضاى زمان عمل کرد و یا سخن گفت و یا دین را تفسیر کرد و آن را عصرى نمود، تنها معناى سوم مراد است ؛ چرا که محور فعالیت بشر احتیاج اوست. بدین معنا که انسان در این دنیا یک سلسله احتیاجات واقعى دارد از قبیل خوراک ، پوشاک ، مسکن ، علم ، فکر، عقیده وغیره که توأم با آن آفریده شده وبناچار به دنبال آن حرکت مى کند. در این میان یک سلسله احتیاجات ثابت و غیرمتغیرند ، مثل پاسخ به نداى فطرت توحیدى و عبودیت و پرستش، تأمین نیازهاى فکرى و عقیدتى و ارزشهاى اخلاقى ومانند آن .مجموعه اى از نیازهاى دیگر نیز وجود دارد که در حال تغییر و تحوّلند و براى تأمین آنها به ابزار و وسائلى نیاز است که ما آن را نیازهاى ثانوى مى نامیم این ابزار و وسائل در هر عصرى ممکن است تفاوت کند و با پیشرفت و تکامل خود، راه وصول را نزدیکتر و ساده تر و گاهى نیز دقیقتر و پیچیده تر کند. درهر حال لازم است که به تقاضاى آن پاسخ مثبت داد.همچنین از آنجا که امروز نیازهاى فکرى بشر بیشتر شده و مطالب و استدلالات گذشته را کافى نمى داند و یا عرضه آنها را به شکل قدیمى و کهنه، مطلوب و مؤثر نمى داند، لازم است در نحوه عمل و عرضه افکار و آراء تجدید نظر کرده، هرچند مثلا در تفسیرو تبیین امور دینی باشد.لذا ازطرفی بشر باید بر اساس شرائط و اقتضاءات زمان وعصر خود زندگی کند و از طرف دیگر با دو گونه از نیازمندیهای ثابت و متغیر روبرو است .حال باید دید آموزه های اسلام خود را با این دو نکته منطبق نموده و در نتیجه در هر عصری به روز بوده و همراه زمان خود می باشد و یا با نگرشی ثابت و احکامی غیر قابل تغییر، مربوط به عصر ظهور خود بوده و با گذر زمان همخوانی خود را با احتیاجات بشری از دست داده و در نتیجه پاسخگوی نیاز بشرِ امروزی نخواهد بود . با بررسی دقیق و فنی مسائل و احکام اسلامی پی به وجود نوعی انعطاف پذیری و به روز شدن اسلام می بریم به گونه ای که اصول اساسی و ثابت دینی و اساس آموزه های آن نیز مخدوش نگردد.توضیح اینکه :یکى از امتیازهاى اسلام و به ویژه مذهب شیعه ، پویایى اجتهاد است ؛ امری که با توجه به چهارچوبهای خاص و قواعدی تنظیم یافته از طرف دین و شرع به مجتهدین و فقهای دینی این امکان را می دهد که با توجه به شرائط زمانی و مکانی به فهم دین و احکام آن پرداخته ، به استنباط احکام بپردازند و در عین حال محتوا و قالب اصلی و در نتیجه اصول واحکام غیر قابل تغییررا نیز بدون کوچکترین تبدیل و تغییر، حفظ نمایند . در نتیجه با توجه به امکان اجتهاد در اسلام گرچه احکام در ماهیت خود ثابت مى باشند و هیچ گونه تغییرى در طول زمان پیدا نمى کنند و در روایتِ «حلال محمد حلال ابدا الى یوم القیامه و حرامه حرام ابدا الى یوم القیامه»(2) - حرام خداوند همیشه حرام و حلال او نیز براى همیشه حلال است – نیز به این خصوصیت از احکام اشاره شده است؛ ولی همین احکام با توجه به دارا بودن موضوعات و ملاک هاى خاص که تنها از طرف شارع مقدس تقریر و تشریع شده اند؛ مادامى که در بستر زمان، تغییری براى موضوعات و ملاک های آنها حاصل نشود احکام ثابت و تغییرناپذیر مى مانند ، اما چنانچه موضوعات تغییر کرد حکم نیز اجرا نخواهد شد. البته این تغییرات به دو صورت ممکن است: 1. درونى : مانند این که سگى در نمک زار نمک شود، یا آب نجس تبدیل به بخار و یا خون بدن انسان جزء بدن پشه شود یا شراب سرکه گردد که دراین صورت حکم نیز تغییر مى کند و جاى بحث ندارد. 2.بیرونى : مانند آن جا که روابط اجتماعى و یا اقتصادى نسبت به موضوعى تغییر کرده باشد، به گونه اى که روابط اقتصادى و اجتماعى پیشین نسبت به موضوع حاکم نباشد. در این صورت نیز حکم پیشین برداشته شده و حکم جدیدى بر آن ها بار مى شود. باید توجه داشت این تغییرات و اجازه برداشت حکم جدید، مطابق موازین و معیارهایى است که خود اسلام معین کرده است و تعیین موضوع و ملاک احکام به ویژه در تغییرات بیرونى بسیار سخت است.از این رو نباید به صرف تغییر ظاهرى شرایط و روابط اجتماعى حکم به تغییر داد چرا که چه بسا این ملاکها تنها ملاک حکم نباشند و ملاک هاى دیگرى نیز وجود داشته باشد که ما از آن بى خبریم. براى آگاهى بیشتر به کتاب اسلام و مقتضیات زمان، اثراستاد شهید مطهرى مراجعه نمایید .پى نوشت (1)مجموعه آثار شهید مطهری ،ج :21،ص:129(2) اصول کافى، ج 1، ص 58 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه