انقلاب اسلامی که در سال ۵۷ به پیروزی رسیده بود و هنوز درگیر مبارزه با منافقین و عناصر ضد انقلاب در داخل کشور بود در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به صورت تحمیلی وارد جنگ شد . که می توان به جرات گفت که ایران اصلا آمادگی مواجه با آن را نداشت. اگر نگاهی به وضعیت نظامی دو کشور قبل از جنگ بیندازیم . می بینیم این ادعا زیاد هم بیراه به نظر نمی رسد .

انقلاب اسلامی که در سال 57 به پیروزی رسیده بود و هنوز درگیر مبارزه با منافقین و عناصر ضد انقلاب در داخل کشور بود در 31 شهریور 1359 به صورت تحمیلی وارد جنگ شد . که می توان به جرات گفت که ایران اصلا آمادگی مواجه با آن را نداشت. اگر نگاهی به وضعیت نظامی دو کشور قبل از جنگ بیندازیم . می بینیم این ادعا زیاد هم بیراه به نظر نمی رسد . هر ملتی که تاریخ خود را فرانگیرد محکوم به این است که آن را تکرار کند . جنگ 8 ساله میان عراق و ایران نیز یکی از رویدادهای مهم تاریخ چند صد هزار ساله ی این سرزمین است .8 سال دفاع مقدس یکی از حماسه های کم نظیر این تاریخ است .که توسط جوانان این کشور به نمایش درآمد و در تاریخ این ملت ماندگار شد . انقلاب اسلامی که در سال 57 به پیروزی رسیده بود و هنوز درگیر مبارزه با منافقین و عناصر ضد انقلاب در داخل کشور بود . در 31 شهریور 1359 به صورت تحمیلی وارد جنگی شد . که می توان به جرات گفت که ایران اصلا آمادگی مواجه با آن را نداشت .اگر نگاهی به وضعیت نظامی دو کشور قبل از جنگ بیندازیم . می بینیم این ادعا زیاد هم بیراه به نظر نمی رسد . ارتش جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دچار تحولات عمده ای گردید زیرا ساختار ارتش متناسب با منافع شاه و اولویت های سیاسی آمریکا در منطقه بود و با آن ساختار نمی توانست در خدمت اهداف انقلاب اسلامی قرار گیرد و می توان عمده ترین مشکلات ارتش در آن دوران را این گونه بیان کرد: 1- 1. خروج کارشناسان نظامی و فرار فرماندهان نظامی به خارج از کشور که عمده فنون و تخصص های نظامی را در اختیار داشتند . 2- 2. کاهش نیروهای ارتش توسط بازرگان به طوری که در تاریخ 9/2/58 اعلام داشت که ایران به ارتش 50 هزار نفری نیازی ندارد . 3- 3. کاهش خدمت سربازی از 24 ماه به 12 ماه و اعزام کادرهای ارتش به محل سکونت و زادگاه خود که از دیگر اقدامات بازرگان بود . 4- 4. کودتای نوژه و فرار تعدادی از عناصر ارتشی کودتا در تیرماه 1359 به خارج از کشور به ویژه عراق که اطلاعات ارزشمندی از توان دفاعی ایران را در اختیار مسئولان عراق قرار داد.[1] اما در طرف مقابل رژیم عراق با استفاده از سیاست بهره گیری از دو ابر قدرت شرق و غرب بدون آنکه مناسبات خود را با شرق کاهش دهد به بلوک غرب نزدیک شد و به بهانه مقابله با صدور انقلاب اسلامی ، خرید تجهیزات را از آمریکا شروع کرد . همچنین کشور فرانسه با امضای قرار داد نظامی با عراق در سال 1980 به صورت یکی از بزرگترین منابع تسلیحاتی ارتش عراق در آمد. نیروهای هوایی این کشور توسط متخصصان فرانسوی تجدید سازمان شد و در اوایل 1980تحویل 60 فروند هواپیمای میراژ 2000 ، هلی کوپتر ، موشک و تجهیزات دریایی نیز صورت گرفت . اینک با مقایسه اوضاع نظامی دو کشور می توان دو نتیجه ی مهم را استنتاج کرد 1- ایران عملا در این جنگ نابرابر بروی کاغذ هیچ شانسی نداشته است 2- به راحتی می توان قضاوت کرد که آغازگر جنگ در 22 سپتامبر 1980 کدام طرف بوده است . این موضوع که کدام طرف آغازگر جنگ بوده است .یکی از مهمترین موضاعات مناقشه میان ایران و عراق در قطعنامه های شورای امنیت بوده است. سالروز پذیرش قطعنامه 598 بهانه ای شد برای اینکه به بررسی مهم ترین قطعنامه هایی که در طول 8 سال جنگ تحمیلی توسط شورای امنیت صادر شد نگاهی بیندازیم و ومواضع دو طرف جنگ را در قبال این قطعنامه ها بررسی کنیم . قطعنامه 479 این قطعنامه در 5 بند تنظیم شد و در آن به این موضوع اشاره شده بود که باتوجه به اینکه همه کشورهای عضو به موجب منشور سازمان ملل متحد متعهد هستند که اختلافات بین المللی را از طریق راهکارهای مسالمت آمیز به گونه ای حل کنند که صلح و امنیت بین المللی و عدالت در معرض خطر قرار نگیرد و باتوجه به اینکه تمام اعضا متعهد هستند در روابط بین الملل خود از تهدید به استفاده از زور یا کاربرد آن علیه تمامیت ارضی هر دولت یا استقلال سیاسی آن پرهیز کنند . در ادامه می توان 5 بند این قطعنامه را به شرح ذیل خلاصه کرد: 1- 1.شورای امنیت از دو کشور ایران و عراق می خواهد . فورا تداوم استفتده از زور را متوقف و نزاع خود را مطابق با اصول عدالت و حقوق بین المللی و از راه مسالمت آمیز حل کنند 2- 2. شورا این دو کشور را به پذیرش هرگونه پیشنهاد میانجیگرایانه تشویق می کند 3- 3.شورا از سایر دولت ها می خواهد که بالاترین درجه خویشتنداری را از خود بروز داده و از هرگونه عملی که باعث عملی که باعث تشدید و توسعه ابعاد این نزاع می شود پرهیز کند 4- 4. شورا تلاش های دبیر کل و پشنهاد کمک های بشر دوستانه او را در این باره تایید می کند 5- 5.از دبیر کل انتظار دارد که ظرف چهل و هفت ساعت گزارشی را به شورا ارائه کند.[2] در مورد این قطعنامه واکنش های متفاوتی در میان ایران و عراق به وجود آمد . دولت عراق طی نامه ای خطاب به دبیر کل سازمان ملل اعلام کرد ((موضع ما دقیقا بر اساس قطعنامه 479 می باشد و در صورت پذیرش طرف ایرانی حاضر به عمل کردن به آن می باشد )) اما جمهوری اسلامی انتقادات خود را به این قطعنامه در چند محور بیان کرد 1- در این قطعنامه اسمی از کشور متجاوز و تنبه این کشور نام برده نشده است 2- جهموری اسلامی اعلام کرد تا زمانی که عراق به تجاوز خود در خاک ایران ادامه می دهد و نیروهای عراقی هنوز در ایران به اقدامات خرابکارانه و تخریبکارانه دست می زنند ایران هیچ گونه قطعنامه ای را نخواهد پذیرفت .[3] قطعنامه 514 پیروزی های ایران در مناطق مختلف جنگ و نمایش قدرت ایران باعث شد که شورای امنیت به درخواست اردن و حمایت آمریکا تشکیل جلسه دهد و در جلسه 2383 قطعنامه 514 را به تصویب برساند این قطعنامه در پی عملیات های پیروزمندانه ی ایران در عملیات ثامن الائمه که به شکست حصر آبادان انجامید ، عملیات طریق القدس که به آزاد سازی بخش های مهمی از جنوب ایران منجر شد ، عملیات بیت المقدس که به آزاد سازی خرمشهر منتهی شد در نهایت تمامی این عملیات ها باعث شد که شورای امنیت سکوت 22 ماهه ی خود را بشکند و قطعنامه 512 را صادر کند این قطعنامه در 6 بند تنظیم شد که بندهای آن به شرح ذیل می باشد: 1- 1.شورای امنیت خواستار آتش بس و پایان دادن به تمام عملیات نظامی به صورت فوری است . 2- 2.همچنین این شورا خواستار عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی است. 3- 3.شورا گروهی از ناظران سازمان ملل برای تحقیق و تایید و آتش بس و نظارت بر آن می فرستند و از دبیر کل انتظار دارد که گزارشی از این ترتیبات لازم به این منظور را به شورا ارائه دهد . 4- 4. شورا تداوم تلاش میانجیگرایانه به روش هماهنگ باسازمان ملل متحد را تشویق می کند هدف از این تلاش ها دست یابی به حل و فصلی همه جانبه و عادلانه و شرافتمندانه برای همه امور مربوطه است و به نحوی باید باشد که هر دو طرف بپذیرند و بر مبنای اصول منشور سازمان ملل متحد و مبتنی بر احترام به حاکمیت و استقلال و تمامیت ارضی کشورها و عدم دخالت در امور داخلی آنها باشد . 5- 5..از تمام دولت ها انتظار دارد که تمام اعمالی را که می تواند در تداوم این نزاع نقش داشته باشد ، منع کنند تا اجرای این قطعنامه تسهیل شود . 6- 6.شورا از دبیر کل می خواهد ظرف سه ماه گزارشی را درباره نحوه اجرای این قطعنامه به شورا ارائه دهد .[4] قطعنامه ی 512 قطعنامه ی 512 نسبت به قطعنامه ی قبلی دارای تفاوت هایی مهمی می باشد که می توان آنها را این گونه بیان کرد: 1- در این قطعنامه صحبت از آتش بس میان دو طرف مطرح می شود در صورتی که در قطعنامه ی قبلی چنین صحبتی در کار نبوده است 2- این قطعنامه خواستار عقب نشینی نیروهای هر دو طرف به مرزهای بین المللی می باشد 3- سومین تفاوت این قطعنامه را می توان در مورد موضع شورای امنیت بیان کرد این است که در حالی که در زمان قطعنامه قبلی نیروهای عراقی در حال پیشروی در خاک ایران بوددند هیچ گونه اشاره ای به عقب نشینی نشده بود اما در این قطعنامه که ایران توانسته بود خو را به مرزهای بین المللی برساند شورای امنیت خواستار آتش بس میان دو طرف شده بود . همان طور که می توانست پیش بینی کرد عراق در وضعیتی قرار داشت که خواهان برقراری آتش بس بود. اما جمهور اسلامی هنوز ایرادات خود را نسبت به این قطعنامه داشت جهمموری اسلامی علام کرد علاوه بر ایرادات قبلی که در قطعنامه ی گذشته بیان کرده بود ضمنا خواستار غرامت از طرف عراقی نیز شده بود. قطعنامه 522 بعد از قطعنامه 514 ایران دو عملیات مهم را تدارک و به انجام رسانید . اولین عملیات ، عملیات رمضان بود که دو روز بعد از صدور قطعنامه 514 یعنی در تاریخ 23 تیر 1361 در محور جنوب و جنوب غربی اهواز انجام شد . عملیات دیگری که در این مدت صورت گرفت عملیات مسلم بن عقیل بود که در تاریخ 9/7/ 1361در منطقه ی سومار غرب انجام پذیرفت که موجب آزاد سازی مناطق زیادی از خاک ایران و نیز تسلط بر شهر مندلی عراق گردید.[5] این قطعنامه را می توان در نتیجه ی فشار عراق و کشورهای حامی این رژیم تلقی کرد . این قطعنامه نیز مانند قطعنامه های قبلی فقط جنبه ی توصیه گرایان را دارا می باشد. و در آن شورای امنیت با نگاه دوباره به موضوع وضعیت بین ایران و عراق و با محکوم کردن ادامه و تشدید نزاع بین دو کشور و خسارت های جانی و مالی سنگینی که بر جای گذاشت ، موضوعی که صلح و امنیت بین المللی را در معرض خطر قرار می دهد را مورد بررسی قرار می دهد و با تاکید دوباره بر این مسئله که لازمه بازگشت صلح و امنیت به منطقه و فاداری تمام کشورهای عضو به تعهداتشان به موجب منشور سازمان ملل متحد است . این قطعنامه در 7 بند تنظیم شده است که بندهای آن به شرح ذیل می باشد : 1- 1.شورا یکباره دیگر به صورت فوری خواستار آتش بس و پایان دادن به تمام عملیات های نظامی است . 2- 2. دوباره خواستار عقب نشینی نیرو ها به مرزهای شناخته شده بین المللی است . 3- 3.با استقبال از اینکه یکی از طرفین آمادگی خود را برای اجرای قطعنامه 514 اعلام کرده از طرف دیگر می خواهد که به همین شیوه عمل کند . 4- 4. شورا تاکید می کند باید بدون تاخیر بیشتر ، ناظران سازمان ملل را برای تحقق درباره آتش بس و عقب نشینی نیروها فرستاد تا بر این موضوع نظارت داشته باشد . 5- 5. شورا دوباره تاکید می کند که تلاش میانجیگرایانه جاری با اصرار باید ادامه داشته باشد . 6- 6. شورا دوباره بر خواست خود تاکید داشته و از تمام کشورها می خواهد هرگونه عملی را باعث تداوم این نزاع می شود.منع می کند و زمینه تسهیل اجرای این قطعنامه را فراهم سازند . 7- 7. همچنین شورا از دبیر کل می خواهد که طی هفتاد و دو ساعت گزارش هایی را دوباره نحوه اجرا این قطعنامه یه شورا ارائه دهد.[6] بعد از صدور این قطعنامه نیز جمهوری اسلامی دوباره در خواست های قبلی خود را مطرح کرد و اعلام کرد تا زمانی که شورای امنیت در قطعنامه های خود شروط ایران را مد نظر قرار ندهد ایران هیچ گونه توافقی را نخواهد پذیرفت . قطعنامه 540 در حد فاصل میان قطعنامه 522 تا 540 ایران شش عملیات را تدارک دید که مهم ترین و موفقیت آمیز ترین آنها عملیات الفجر 4بود .این عملیات به ترتیب در منطقه ی عملیاتی مهران ، منطقه دره شیلر در شمال مریوان و پنجوین ، منطقه ی عملیاتی چنگوله انجام شد که عموما با هدف انهدام نیروها و تجهیزات دشمن و آزاد سازی ارتفاعات منطقه و مسدود کردن راه ضد انقلاب به اجرا در آمد[7]. یکی از نکات بسیار مهم در این قطعنامه شورای امنیت بلاخره بررسی شروع علل جنگ را پذیرفته است و در آن با ابراز تاسف دوباره از نزاع بین کشور که منجر به خسارت های جانبی فراوانی در بین افراد غیر نظامی شده و زیان گسترده ای را به شهر ها و اموال و زیر ساخت های اقتصادی وارد کرده است و با تاکید بر انجام پژوهشی واقعی پیرامون عوامل شروع جنگ قطعنامه 540 را در هشت بند به شرح ذیل صادر کرد : 1- 1.شورا از دبیر کل انتظار دارد به تلاش های خود برای میانجی گری بین دو طرف خاص و به منظور تحقق حل و فصل عادلانه و همه جانبه و شرافتمندانه و مورد قبول هر دو طرف ادامه دهد 2- 2.شورا تمام موارد نقض حقوق بشر به خصوص احکام کنوانسیون زنو سال 1949 در همه ی زمینه ها را محکوم کرده و خواستار توقف فوری همه حملات نظامی علیه اهداف غیر نظامی از جمله شهرها و مناطق مسکونی است . 3- 3. شورا بر حق آزاد کشتیرانی و تجارت در آب های بین المللی تاکید ورزیده از تمام دولت ها می خواهد که به این حق احترام بگذارند و همچنین از دو کشور در حال جنگ می خواهد که فورا تمام اعمال ستیزه جویانه را در منطقه خلیج فارس از جمله گذرگاه های آبی و راه های آبی قابل استفاده برای کشتیرانی و تاسیسات بندری و ایستگاه ها و تاسیسات دریایی و تمامی بنادری که دارای منفذهای مستقیم یا غیر مستقیم به دریا هستند ، متوقف کنند و به تمامیت ارضی کشورهای ساحلی دیگر احترام بگذارند . 4- 4. از دبیر کل انتظار دارد درباره راه های تضمین توقف این اعمال ستیزجویانه و تحقیق درباره آنها با طرفین مشورت کند از جمله درباره اینکه بتوان ناظرانی را از طرف سازمان ملل متحد اعزام کرد و گزارش های نهایی از نتایج این مشورت ها را به شورا تقدیم کند . 5- 5..شورا از هر دو طرف می خواهد دست از اعمالی بردارند که می تواند صلح و امنیت و همچنین ، حیات دریایی در منطقه خلیج فارس را به خطر اندازد . 6- 6.یک بار دیگر از تمام دولت های دیگر می خواهد تا بالاترین درجه انضباط را به خرج داده و متنع از هرگونه اقدامی شوند که می تواند منجر به تشدید این نزاع و توسعه دامنه آن باشد تا اجرای این قعنامه آسان گردد . 7- 7. از دبیر کل انتظار دارد در مورد اجرای فوری و فعال این قطعنامه با هر دو طرف مشورت کند . 8- 8.شورا تصمیم دارد این مسئله را تحت نظر داشته باشد.[8] در واکنش به این قطعنامه امام جمعه موقت تهران ، حضرت آیت الله خامنه ای در خطبه های نماز جمعه تهران رد قطعنامه 540 را توسط ایران اعلام کرد و با اشاره دوباره به اینکه هنوز شرایط ایران در قطعنامه 540لحاظ نشده است تاکید کرد تا سیاست های شورای امنیت در قبال ایران تغیر نکند ایران نیز حاضر به پذیرش قطعنامه ای نمی باشد . در طرف مقابل عراق ضمن ایراداتی که به این قطعنامه وارد کرد اما آمادگی خودر را در پذیرش ان اعلام کرد . قطعنامه 552 قطعنامه 552 در پی شکایت شورای همکاری خلیج فارس در رابطه با این موضوع که ایران در خلیج فارس کشتی های تجاری را مورد حمله قرار می دهد . در تاریخ 11/ 3/ 1363 با 13 رای مثبت و 2 رای ممتنع به تصویب رسید . این قطعنامه از سوی نمایندگان کشورهای امارات متحده عربی و بحرین و عمان و قطر و کویت و عربستان سعودی که در آن نسبت به تجاوزات ایران به کشتی های تجاری عازم از سوی بنادر کویت و عربستان شکایت شده بود . سازمان ملل متحد ، همچنین با تاکید دوباره بر اینکه تمام دولت های عضو نباید در روابط بین المللی خود از تهدید یا زور استفاده کنند و استقلال سیاسی هر دولتی یا تمامیت ارضی منطقه ای را تهدید نمایند و با مورد توجه قرار اهمیت منطقه ی خلیج فارس برای صلح و امنیت قطعنامه 552 را در هشت بند به شرح ذیل صادر کرد : 1- 1. شورا از تمام دولت ها می خواهد که مطابق با قوانین بین المللی به حق آزادی کشتیرانی احترام بگذارند . 2- 2.دوباره بر حق آزادی کشتیرانی در آب های بین المللی و راه های دریایی برای کشتی هایی که عازم از یا به تمام بنادر و تاسیسات کشورهای ساحلی هستند اما طرف اعمال تجاوگرایانه نیستند تاکید می کند. 3- 3.شورا از تمام کشورها می خواهد به تمامیت ارضی کشورهایی که طرف اعمال تجاوزگرانه نیستند احترام گذاشته و با حفظ حد اعلای خویشتنداری مانع هرگونه اقدامی شوند که به تشدید و توسعه این نزاع منجر می شود . 4- 4. شورا تجاوزات اخیر را به کشتی های تجاری عازم از یا به بنادر کویت و عربستان سعودی محکوم می کند 5- 5.شورا خواستار آن است که این تجاوزات فورا متوقف شود و به هیچ کشتی ای که عازم از یا به کشورهایی است که طرف این اعمال تجاوزگرایانه نیستند ، آسیبی نرسد 6- 6.شورا مقرر می کند در صورت عدم پذیرش این قطعنامه ، یکبار دیگر برای اتخاذ تدابیری کارآمد که متناسب با این وضعیت بحرانی باشد و آزادی کشتیرانی در منطقه را تضمین کند ، تشکیل جلسه دهد 7- 7.از دبیر کل انتظار دارد که گزارشی را در رابطه با نحوه پیشرفت در مسیر اجرای این قطعنامه تقدیم کند 8- 8. شورا این موضوع را همچنان در دست بررسی دارد.[9] ایران در قبال این قطعنامه اعلام کرد که موضوع حمله به کشتی های به نادرستی به ایران نسبت داده شده در حالی که رژیم عراق خود به صورت آشکار اذعان به حمله به کشتی های تجاری ایران دارد و شورای امنیت در قبال آن سکوت کرده است . پی نوشتها -------------------------------------------------------------------------------- [1] لاریجانی،اسماعیل منصوری ، آ«شنایی با دفاع مقدس» ، تهران: انتشارات خادم الرضا ، 1391، ص 54 و 55 [2] عسگری محمد علی ، «عملکرد شورای امنیت در جنگ ایرن و عراق» ، تهران : انتشارات صریر، 1387، ص 485 [3] درودیان، محمد ، «پایان جنگ»، تهران : انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس ، 1390، ص 81 [4] عسگری، پیشین، ص 486 [5] لاریجانی ، پیشین، صص 142و 143 [6] عسگری، پیشین، ص 487 [7] دورودیان ، محمد ، «سیری در جنگ ایران و عراق» . تهران : انتشارات قلم آذین ، 1389، ص 78 [8] عسگری ، پیشین، ص 488 [9] همان، ص 489 سیری بر قطعنامه های جنگ ایران و عراق علیرضا مظلومی مرکز اسناد انقلاب اسلامی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه