منظور از «علم» در روايت «طلب العلم فريضةٌ علي كل مسلمٍ» چيست؟ آيا علم رايج دانشگاهي هم مصاديق آن است؟

در ابتدا لازم است جهت روشن شدن بحث نكاتي را بيان داريم:1. واجب عيني و كفايي: براي لفظ واجب در «علم اصول» تقسيماتي ذكر شده است از جمله، تقسيم واجبات به كفائي و عيني. واجب عيني آن است كه از شخص خاص و يا تك تك افراد خواسته شده است مانند حج، و يا نماز و روزه... و واجب كفايي آن است كه از مجموع جامعه خواسته شده، ولي اگر يك شخص و يا عده‎اي اقدام به انجام آن نمود، از ديگران ساقط مي‎شود، مانند تجهيز ميّت، فراگيري بعضي علوم مانند پزشكي و...[1] مشمول اين تقسيم مي‎باشد. بنابراين گاه واجب عيني است و گاه كفائي.2. اهميت دانش و دانشمندان در اسلام: از مهم‎ترين دعوت انبياء به خصوص خاتم پيامبران دعوت به فراگيري علم و دانش و جهل گريزي بوده است، در قرآن اهميت علم و عالمان بيان شده است و در روايات اسلامي تعبيراتي ديده مي‎شود كه رساتر و گوياتر از آن در اهميّت علم و دانش تصور نمي‎شود.پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «لا خيرَ في تعَيُّشٍ الّا لرجليْن عالِمٍ مطاعِ، او مُستَمَعِ داعٍ؛ زندگي جز براي دو كس خير (و صفا) ندارد: دانشمندي كه نظرات او اجرا گردد، و دانش طلباني كه گوش به سخنان دانشمندي دهد».[2]از نظر اسلام علم نه محدوديّت سنّي و زماني دارد و نه محدوديّت مكاني. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «اطلبوا العلم و لو بالصين؛[3] به دنبال دانش (تا دورترين نقطه‎ها، حتي) چين هم برويد».همچنين طلب علم از نظر استاد و صاحب دانش نيز محدوديت ندارد و حتي دستور داده شده است كه دانش را اگر نزد بدترين افراد(حتي منافق) يافتيد آن را فراگيريد، چنان كه اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ فرمود: «حكمت را هركجا كه باشيد فراگيريد، گاهي حكمت در سينه منافق است و بي‎تابي ‎كند تا بيرون آمده و با همدمانش در سينة مؤمن آرام گيرد».[4] در جاي ديگر فرمود: «الحِكمَةُ ضالَةُ المؤمِنِ فخُذْ الحكمةَ و لَو من اهل النفاق؛ حكمت گمشدة مؤمن است، حكمت را فراگيريد هر چند از منافقان باشد».[5]حال بايد ديد آيا از نظر خود علم و نوع آن در اسلام محدوديت وجود دارد يا نه؟هر علمي كه براي بشريّت مفيد باشد و به نوعي در مصالح ديني و دنيوي او نقش داشته باشد از نظر اسلام فراگرفتن آن لازم شمرده شده است، البته دانش‎ها مراتبي دارند. ممكن است فراگيري بعضي از دانش‎ها لازم، و برخي لازم‎تر باشد. نوعي از علوم برتك تك افراد جامعه لازم و واجب باشد به اصطلاح «واجب عيني» باشد و نوع ديگر به صورت واجب كفائي ، و وجود گروهي به عنوان كارشناسان و متخصصان در آن علم در جامعه باعث سقوط وجوب و لزوم از گردن ديگران شود. با توجه به نكات پيش گفته، به بررسي حديث مورد سؤال مي‎پردازيم:حديث مذكور در منابع مختلف[6] و به صورت‎هاي گوناگون نقل شده است، آن چه از قرائن موجود در خود روايت مذكور، و روايات ديگراستفاده مي‎شود اين است كه كلمه «العلم» در حديث مذكور يقيناً اختصاص به علوم رايج حوزوي ندارد بلكه بسياري از علوم دانشگاهي را كه براي جامعه و بشريّت مفيد است در برمي‎گيرد، براي اثبات مدعاي فوق به برخي شواهد اشاره مي‎كنيم.1. شاهد خود روايت مذكور: در نقلي كه از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ رسيده است مي‎خوانيم: «اُطلبُوا العِلمَ و لو بالصين فانّ طلبَ العِلم فريضة علي كل مسلمٍ؛ به دنبال دانش (حتي به دورترين نقطه) به چين برويد؛ زيرا فراگيري دانش بر هر مسلماني واجب و لازم است».[7]در نقل فوق، در ابتداي حديث دستور داده كه براي فراگيري علم به چين هم كه شده سفر كنيد، هر چند چين به عنوان مثال است ولي اين نكته را مي‎رساند كه حتما مراد از آن علوم رايج حوزوي نيست بلكه علوم ديگر بيش‎تر به ذهن مي‎آيد، چون در چين و امثال آن بيش‎تر علوم غيرديني مطرح بوده تا علوم ديني (به معناي خاص).2. شاهد دوّم قرآن و رواياتي است كه در آن‎ علوم تفسير و بيان شده است و يا به علم خاص سفارش شده است كه نشان‎دهنده عموميّت و فراگير بودن علم در اسلام است:الف. به دنبال علم سودبخش باشيداز امام هفتم ـ عليه السّلام ـ نقل شده است كه روزي پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ وارد مسجد شد، ديد جماعتي گرد مردي جمع شده‎اند، حضرت فرمود: چه خبر است (و اين مرد كيست)؟ گفتند علامه‎اي است. فرمود: علامه يعني چه؟ گفتند داناترين انسان است نسبت به نسَب عرب و حوادث دوران جاهليّت و اشعار آن دوران. حضرت فرمود: اين علم سودي ندارد و ندانستن آن زيان نمي‎رساند «و لا ينفع من علمه» سپس حضرت فرمود: علم سودمند عبارت است از: 1. آية محكمه، يعني اعتقادات و مسائل اعتقادي و معرفتي؛ 2. فريضه عادله، يعني فراگيري علم اخلاق (اخلاق فردي و اجتماعي)؛ 3. سُنةٌ قائمه: (يعني علم به احكام شريعت و مسائل حلال و حرام)»[8] و به عبارت ديگر در روايت به سه علم مفيد اشاره شده است كه اصول دين، اخلاق و فروع دين باشد كه اين موارد بر تك تك افراد واجب عيني مي‎باشد (در اصول و اخلاق تحقيقي و در فروع دين يا تحقيقي و يا تقليدي).نكته‎اي كه از روايت فوق استفاده مي‎شود اين است كه در اسلام آن علمي مورد نظر است كه مفيد به حال جامعه و افراد باشد. در روايت ديگر علم مفيد را خداشناسي، انسان شناسي، اهداف شناسي (هدف خلقت هستي و انسان) گناه شناسي شمرده است.[9]ب. علم پزشكي و ادبياتاميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ مصداق‎هاي علمي را كه فراگرفتن آن‎ها لازم است چنين بيان مي‎دارد: «العلم تلاثةٌ الفقه لاديان و الطب للابدان، و النحو للسان؛ علم مفيد و لازم سه علم است علم فقه و احكام براي (حفظ دين و عمل نمودن به دستورات) دين و علم پزشكي براي (حفظ جسم و) بدن‎ها و علم ادبيات (نحو و صرف و...) براي حفظ زبان (از خطا و اشتباه) در بعضي نقل‎ها علم نجوم براي زمان شناسي آمده است.[10] در روايت فوق علم پزشكي (كه يكي از مهم‎ترين علوم دانشگاهي است) وهمچنين ادبيات را جز علومي كه فراگيري آن‎ها (به صورت واجب كفائي) لازم است برشمرده است.در جاي ديگر فرمود: (علم در يك تقسيم به دو قسم مي‎شود) علم ديني و علم بدني (و پزشكي) با علوم ديني (اصول و فروع...) روح و جان انسان حيات مي‎گيرد و زنده مي‎شود و با علم پزشكي بدن‎ها زندگي مي‎يابند. منتهي حفظ دين بر حفظ جان برتري دارد.»[11]3. هندسه و رياضيات: علم ديگري كه جزء علوم اسلامي و لازم و ضروري شمرده است در روايات هندسه و رياضيات، شناخت اوقات است.اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايد: «من لم يعرف الهيئة و التشريح فهو عنينٌ في معرفته؛ هر كس هيئت را (علم نجوم، رياضي)نشناسد (و فرا نگرفته باشد) در معرفتش لنگ است».[12]4. علوم سياسي و زمانه شناسيعلم ديگري كه جزء علوم لازم شمرده شده است علم سياسي، و زمانه شناسي به معناي وسيع است (دشمن شناسي...) اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ فرمود: «من عرف الايامَ لم يغفلْ عنْ الاستعداد؛ آن كس كه زمان را بشناسد، از بر خورد با رويدادهاي آن غافل (و عاجز نمي‎ماند) بلكه براي رويارويي با آن‎ها، آمادگي پيدا مي‎كند».[13] و فرمود: «مَنْ جهِلَ موضعَ قدَمِه زَلَّ؛ كسي كه ناآگاهانه (در مسايل سياسي و زمانه قدم بردارد) مي‎لغزد».[14]و امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: العالم بزمانِهِ لاتهْجُم عليه اللوابس؛ انساني كه زمان شناسي (و مردم شناسي و جامعه شناس) باشد لغزش‎ها و اشتباهات بر او هجوم نمي‎آورد».[15]5. علوم و فنون نظاميقرآن دستورداده كه از تمام نيرو و قدرت براي مقابله با دشمنان استفاده كنيد.[16] يكي از راه‎هاي مقابله با دشمنان فراگيري علوم و فنون پيش‎رفته نظامي است، پس بايد يك عده‎اي در دانشگاه‎ها و دانشكده‎ها تربيت شوند براي فراگيري علوم فوق، تا توان دفاعي مسلمانان در مقابل دشمنان تقويت شود.6. هواشناسي، ستاره شناسي و...از اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ سؤال شد كه آيا علم نجوم ريشه و اصلي دارد؟ فرمود: بلي، توسط يكي از پيامبران پايه گذاري شد».[17] و از امام صادق ـ عليه السّلام ـ سؤال شد كه «اخبرني عن علمِ النجُومِ ما هو قال علم من علوم الانبيا؛ خبر بده مرا از علم نجوم (ستاره شناسي، هواشناسي و...) فرمود: علم نجوم علمي از علوم انبيا مي‎باشد. راوي عرض كرد آيا اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ علم نجوم مي‎دانست، حضرت فرمود: «كان اعلم الناس به» از همة مردم نسبت به علوم ستاره‎شناسي آگاه‎تر بود».[18]و... و همچنين روايات عام و فراگيري داريم كه دستور مي‎دهد هر علمي را كه (نافع باشد) فراگيريد.1. اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ فرمود: «العِلمُ اكثَرُ من اَن يحاط به فخذو من كل علمٍ احسنه». علوم بيش از آن است كه به آن دسترسي پيدا كنيم پس از هر علمي نيكوي آن را فرا گيريد.اين روايت با صراحت بيان مي‎كند از هر علمي (كه مفيد به حال جامعه و افراد است) فراگيريد، مقيد به علم خاصي نيست، در نتيجه مي‎تواند «طلب العلم و...» را توسعه دهد.2. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «اعلمُ الناسِ مَن جمعَ علمَ الناس الي علمه و اكثر الناس قيمهً اكثرهُم علماً و اقل الناس قيمةً اقلّهم علماً؛[19] داناترين مردم كسي است كه علم مردم را با دانش خرد جمع كند و ارزش‎مندترين انسان كسي است كه علمش افزون باشد و كم‎ترين ارزش براي كسي است كه دانشش كم‎تر از ديگران است.»بنابراين با توجه به روايات ، علم در «طلب العلم فريضة» به تمامي علوم مفيدي كه جامعه نيازمند آن است توسعه داده شده است. از جمله علامه مرتضي مطهري مي‎گويد: « علوم اسلامي به علومي كه به نحوي جزء واجبات اسلامي است گفته مي‎شود، يعني علومي كه تحصيل آن علوم ولو به نحو واجب كفائي بر مسلمين واجب است، و مشمول حديث نبوي معروف مي‎گردد، «طلب العلم فريضة علي كل مسلم»... علوم «فريضه» كه بر مسلمانان تحصيل و تحقيق در آن‎ها واجب است منحصر به علوم اصول و فقه و مقدمات آن‎ها نيست، بلكه هر علمي كه برآوردن نيازهاي لازم جامعة اسلامي موقوف به دانستن آن علم و تخصص و اجتهاد در آن علم باشد بر مسلمين تحصيل آن علم از باب به اصطلاح «مقدمة تهيّوئي» (آمادگي يافتن) واجب و لازم است.اسلام ديني جامع و همه جانبه است، ديني است كه تنها به يك سلسله پندها و اندرزهاي اخلاقي و فردي و شخصي اكتفا نكرده است، ديني است جامعه‎ساز، آن چه را كه يك جامعه بدان نيازمند است، اسلام آن را به عنوان يك واجب كفائي فرض و واجب كرده است. مثلاً جامعه نيازمند به پزشك است، از اين رو عمل پزشكي واجب كفائي است... و چون پزشكي متوقف است بر تحصيل علم پزشكي، قهراً علم پزشكي از واجبات كفائي است. هم چنين است فن معلمي، فن سياست، فن تجارت، انواع فنون و صنايع، ... و درمواردي كه حفظ جامعة اسلامي و كيان آن متوقف بر اين است كه علوم و صنايع را در عالي‎ترين حد ممكن تحصيل كنند آن علوم درهمان مطرح واجب مي‎گردد. اين است كه همة علومي كه براي جامعة اسلامي لازم و ضروري است جزء «علوم مفروضه» اسلامي قرار مي‎گيرد. و جامعة اسلامي همواره اين علوم را «فريضه» و واجب تلقّي كرده است».[20]بنابراين «طلب العلم...» بسياري از علوم دانشگاهي و غيردانشگاهي را نيز شامل مي‎شود.معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1ـ علوم اسلامي، منطق و فلسفه، شماره 1، مرتضي مطهري، مقدمه كتاب، ص 1 ـ 15.2ـ خدمات متقابل اسلام و ايران، همان بخش سوّم.3ـ كارنامة اسلام، دكتر عبدالحسين زرين كوب.4ـ ترجمة اصول كافي (مصطفوي) ج 1، ص 35 ـ 90.5ـ ترجمه الحكم الزاهرة، ‌علي رضا صابري يزدي، ج 1، فصل دوّم. .

سامانه پاسخگویی به سوالات و شبهات

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/28

لینک کوتاه