برمبنای آیه تطهیر A}«إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً »{A،V}احزاب (۳۳)، آیه ۳۳.{V «اهل البیت» در تاریخ حیات پیامبر(صلى الله علیه وآله)، معناى خاصى داشته است و تنها به حضرت على و زهرا و حسن و حسین(علیه السلام) اطلاق مى شده است. در کتاب هاى روایى شیعه و سنى آمده است که وقتى آیه A}«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ»{A؛V}طه (۲۰)، آیه ۱۳۲.

برمبنای آیه تطهیر «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً »،احزاب (33)، آیه 33. «اهل البیت» در تاریخ حیات پیامبر(صلى الله علیه وآله)، معناى خاصى داشته است و تنها به حضرت على و زهرا و حسن و حسین(علیه السلام) اطلاق مى شده است. در کتاب هاى روایى شیعه و سنى آمده است که وقتى آیه «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ»؛طه (20)، آیه 132. نازل شد، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) شش ماه هنگام نماز صبح، به خانه فاطمه مى آمد و آنها را فرمان به نماز داده، سپس آیه تطهیر - «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ...»؛احزاب (33)، آیه 33. - را مى خواند تا همگان بدانند که «اهل پیامبر» چه کسانى اند درمورد آیه تطهیربه نکات زیر توجه نمایید: توضیح مفردات آیه 1- کلمه «انما» دلالت بر حصر دارد یعنی فقط (راغب اصفهانی، المفردات، نشر کتاب، 1404، ج 2، ص 23) 2- «یرید الله» مراد اراده خاص است یعنی اراده تکوینی خداوند است و گر نه اراده تشریعی انحصاری به خاندان پیامبر ندارد و همه مردم بدون استثنا به حکم شرع موظفند از هر گونه گناه و پلیدی پاک باشند. البته اراده تکوینی منافات با اختیار امامان ندارد. 3- «اذهاب» از بین برون به این معنی که از اول بگذارد راه پیدا کند، یعنی دفع است نه رفع. 4- «رجس» هر چیزی ناپاک از نظر جمع آوری یا به حکم عقل و یا در شرع. (ر.ک: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 11، ص 31) اهل بیت: اهل بیت از نظر لغت کسانی را در یک خانه زندگی می کنند (اولاد و همسر) را گویند و مجازا کسانی را می گویند که نسبتی دارند. (مفردات راغب، همان، ص 29) اما بعدا ثابت می کنیم که مراد از اهل بیت همان اهل بیت پیامبر یعنی علی، فاطمه، حسن، حسین علیه السلام می باشند. تفسیر آیه مفاد ذیل آیه از کلمه «انما» به بعد این است که خداوند اراده قطعی کرده که اهل بیت از هر گونه رجس و پلیدی و گناه پاک باشند و این همان مقام عصمت است. این نکته قابل ذکر است که منظور از اراده الهی احکام حلال و حرام نیست چون احکام شامل همگان می شود. پس اراده مستمر (فعل مضارع) اشاره به یک نوع امداد الهی است که اهل بیت را بر عصمت و ادامه آن یاری می دهد و در عین حال منافات با آزادی و اراده و اختیار ندارد. نظر برخی مفسران شیعه و سنی 1- زمخشری می گوید: خداوند از گناهان کنایه به رجس تعبیر نموده و از تقوی به طهر چنان که بدن با نجاسات آلوده می شود درون با گناهان آلوده می شود ...او در پایان می گوید آیه شامل زن های پیامبر هم می شود!! (زمخشری، الکشاف، بیروت، چاپ سوم، ج 3، ص 538) در رابطه با این ذیل بعدا گفتگو خواهیم کرد.2- ابن حجر هیثمی می گوید: «این آیه منبع فضائل اهل بیت نبوی است برای این که حاوی درخشان ترین مناقب ایشان و شامل توجه به شأن (رفیع) آنان است، چرا که با لفظ «انما» آغاز می گردد و «انما» افاده حصر می کند درباره اراده خدای متعال در منزه نمودن آنان از رجس و رجس نیز همان گناه است. این آیه همچنین بیانگر اراده خداوند در تطهیر اهل بیت از جمیع ذمایم اخلاقی و احوال مذموم [در نتیجه همان عصمت] است و این که در بعضی از طرق نقل شده که آتش و جهنم بر آنان حرام است همانا فایده این تطهیر می باشد. (ابن حجر هیثمی، الصواعق، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414 ه ق، ص 223) 3- علامه طباطبائی: مراد از اذهاب رجس در آیه عصمت است. پس تطهیر ائمه یعنی مجهز نمودن آن ها به ادراک حق در اعتقاد و عمل است و مراد از اراده، اراده تکوینی است و معنای آیه این می شود. خداوند اراده ابدی نموده است که شما اهل بیت را از همه نوع پلیدی (اعتقادی باطل، آثار گناه و ...)با دادن موهبت الهی عصمت پاک گرداند. (علامه طباطبائی، المیزان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چهارم، 1362، ج 16، ص 331) مراد از اهل بیت مهم ترین بحث در آیه این است که مراد از اهل بیت کیست؟ احتمالاتی وجود دارد که مهم ترین آنها دو احتمال است: یک مراد همسران پیامبر باشند. برخی از مفسران اهل سنت اهل البیت را به همسران پیامبر اسلام تفسیر کرده اند (قرطبی در تفسیر الفرقان، ج 6، ص 5264 این نظریه را از زجاج نقل می کند)طبق این تفسیر علی، فاطمه، حسن و حسین علیه السلام جزء اهل بیت نیستند. دلیل این نظریه این است که آیه تطهیر در بین آیاتی است که همگی مربوط به زنان پیامبر است. هم آیات قبل از آن و هم آیه پس از آن و هم صدر آیه مربوط به همسران پیامبر می باشد، لذا سیاق اقتضا می کند که آیه تطهیر مربوط به همسران پیامبر باشد. نقد:این نظریه به سه دلیل باطل است: 1- در آیات قبل و صدر آیه مجموعا 25 بار ضمیر و فعل به صورت مؤنث و در آیه ی 34 نیز دو مورد فعل و ضمیر مؤنث به کار رفته، اما در ذیل آیه ی تطهیر ضمایر و افعال همه به صورت مذکر به کار رفته که اختصاص به مردان دارد و یا شامل مردان و زنان هر دو می شود. و یقینا کلام خداوند که فصیح ترین است از تغییر ضمایر و افعال مقصودی داشته و افراد خاصی را اراده کرده غیر از زنان پیامبر هستند و گر نه ضمایر را به همان صورت مؤنث می آورد نه مذکر. 2- همسران پیغمبر هیچ کدام دارای عصمت نبودند، و کسی حتی خودشان هم چنین شأنی برای آنها قائل نیست .گذشته از این که برخی از آنان علیه خلیفه واجب الاطاعه زمان خویش جنگید هم چون عایشه که جنگ جمل را علی علیه السلام راه انداخت. 3- روایاتی که اهل بیت را بر همسران پیامبر تطبیق نموده روای آن یا ضحاک است یا عکرمه خارجی که هر دو تضعیف شده اند و علمای رجالی آن دو را توثیق نکرده اند. (ولایت مطهرین، سید محمد علوی، ص 117) از این گذشته قرآن نسبت به همسران پیامبر کلمه «ازواج النبی»، «نساءالنبی» یا «ازواجک» به کار برده نه اهل بیت. دو: احتمال دوم مراد افراد خاصی از خاندان پیامبر یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین و در رأس آنها شخص پیامبر می باشد. این احتمال هیچ یک از اشکالات قبلی را ندارد، علاوه بر آن روایات فراوانی از فریقین نقل شده که علامه طباطبائی تعداد آن را بیش از 70 روایت می داند. (المیزان، مترجم، ج 32، ص 178) که قول دوم را تأیید می کند که مراد از اهل بیت علی و فاطمه و حسنین می باشد. فخر رازی می گوید: این روایت [که اهل بیت را به افراد مذکور تفسیر نموده] روایتی است که دانشمندان اهل تفسیر و حدیث، همه اتفاق بر صحت آن دارند. (تفسیر فخر رازی، ج 8، ص 80، ذیل آیه61 آل عمران؛ ر.ک: آیات ولایت در قرآن، مکارم شیرازی، ص 166)گفتنی است که 15 نفر از صحابه و 16 نفر از تابعین این روایات را نقل کرده اند. از جمله افرادی که اهل سنت که روایات فوق نقل کرده اند: 1-مسلم، در صحیحش، ج 4، ح 22424 به نقل از پیام قرآن، ج 9، ص 143 2-صحیح ترمذی (ر.ک: احقاق الحق، ج 2، ص 503) 3- المستدرک علی الصحیحین، ج 2، ص 416 (به نقل از احقاق الحق، ج 2، ص 504) 4- الدر المنثور، ج 5، ص 198 5- السنن الکبری، ج 2، ص 149 6- شواهد التنزیل، ج 2، ص 10-92 7- مسند احمد حنبل، ص 330، ج 4، ص 107، ج 6، ص 292 (ر.ک: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ج 9، ص 144، آیات ولایت در قرآن، مکارم شیرازی، ص 166) از این گذشته گروه زیادی از علما اهل سنت حدیث کساء را نقل کرده و تصریح نموده اند که پیامبر: علی و فاطمه و حسن و حسین را زیر عبای یمانی قرار داد و فرمود: خداوندا اینان اهل بیت من هستند پس پلیدی را از آنان دور کن و آنان را پاک و مطهر قرار ده آنگاه آیه ی تطهیر در شأن آنها نازل شده است، افراد ذیل این حدیث را نقل کرده اند: 1- مسلم در صحیحش باب فضائل اهل بیت النبی، ج 5، ص 37، ح 2424 2- ترمذی در صحیحش، ج 5، ص 663 باب مناقب اهل البیت، ح 3787 (بیروت، داراحیاء التراث) 3- امام احمد بن حنبل در مسند، ج 1، ص 230 4- حاکم در مستدرک، ج 3، ص 133، 147 و ج 2، ص 416 5- امام نسائی در خصائص، ج 149 6-ذهبی در تلخیص، ج 2، ص 150 7- طبرانی در معجم، ج 3، ص 48، ج 12، ص 98 8- حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ج 2، ص 11 9- نجاری در تاریخ الکبیر، ج 7، ص 187 10- ابن حجر عسقلانی، در اصابه، ج 2، ص 509 11- فخر رازی در تفسیرش، ج 2، ص 700 12- قندوزی حنفی، در ینابیع الموده، ص 107 13- خوارزمی در مناقب، ص 23 14- طبری در تفسیرش، ج 22، ص 6 15- سیوطی در الدر المنثور، ج 5، ص 198 16- ابن الجوزی در تذکره الخواص، ص 233 17- زمخشری در تفسیر کشاف، ج 3، ص 538 18- قرطبی در تفسیرش، ج 14، ص 182 19- ابن کثیر در تفسیرش، ج 3، ص 492 20- ابن اثیر در اسد الغابه، ج 2، ص 12 21- ابن عساکر در تاریخش، ج 1، ص 185 22- ابن حجر در صواعق المعرقه، ص 143 23- ابن عبدالبر در استعیاب، ج 3، ص 37 و افراد فراوان دیگر (ر.ک: ولایت مطهرین، شماره 3 و 4، سید محمد علوی(حسین پور) ص 99-100) به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می شود: 1- ترمذی و حاکم در روایت صحیحه، و ابن جریر و ابن منذر و ابن مردویه و بیهقی در سنن خود از ام سلمه نقل کرده اند که گفت: پیامبر فاطمه، علی، حسن و حسین علیهم السلام را خانه من بودند که آیه تطهیر نازل شد حضرت آنان را داخل عبایی که بر دوش بود قرار داد و فرمود: «بار خدایا این جمع اهل بیت من می باشند پس الودگی را از آن ها دور بداد». (روح المعانی، آلوسی، ج 22، ص 14) در ادامه آلوسی می گوید: «در برخی از روایات دارد که ام سلمه گفت آیا من جزء اهل بیت شما می باشم حضرت فرمود: تو برخیری ولی جزء اهل بیت من نیستی». (همان) آنگاه آلوسی می گوید: سخن پیامبر که فرمود: اینها [چهار نفر] اهل بیت من می باشند و در حق آن ها دعا فرمود و این که ام سلمه را داخل عبا (کساء) راه نداد آن قدر از طرق مختلف نقل شده است که قابل شمارش نیست. (همان) و این روایت عمومیت اهل بیت در آیه را به هر معنایی که باشد تخصیص می زند پس مراد کسانی است که زیر عبا (کساء) قرار داشتند لذا شامل همسران نمی شوند. (همان، ص 15) 2- ابن جریر و ابن ابی حاتم و طبرانی و ابن مردویه از ام سلمه همسر پیامبر نقل می کنند که پیامبر در خانه او زیر کسای خبیری خوابیده بود، پس در آن هنگام فاطمه غذایی آورد رسول خدا فرمود: تا شوهر و فرزندانش حسن و حسین را فرا خواند و آنان آمدند هنگام خوردن غذا آیه تطهیر نازل شد پیامبر انان را با کساء پوشانید و بعد رو به آسمان برد و گفت: «خدایا! اینان اهل بیت و خواص من می باشند، پلیدی را از آنان دور کن و آنان را پاکیزه گردان، این را سه بار گفت. ام سلمه می گوید: من هم با شما می باشم؟ حضرت دوباره فرمود: تو برخیری». (سیوطی، الدر المنثور، ج 6، ص 603، شبیه این در ص 604 نقل شده، و ر.ک: المعجم الکبیر، ج 23، ص 336) 3- واثله ابن اسقع می گوید: آمدم خدمت علی ولی او را ندیدم، فاطمه گفت: وی رفته تا رسول خدا را دعوت کند نشستم تا آنان آمدند، و با فاطمه با هم وارد شدند پس رسول خدا حسن و حسین را ندا داد، و آنان آمدند، و با فاطمه و شوهرش (علی) نزدیک خود قرار داد سپس لباس خود را روی آنان قرار داد من شاهد این قضیه بود، آنگاه فرمود: «انما یرید الله لیذهب ....؛ پروردگارا! این ها اهل بیت من هستند». روای می گوید: این حدیث صحیح است (بنابر شرط صحت حدیث) نزد مسلم. (المستدرک علی الصحیحین، ج 2، ص 416، تلخیص المستدرک، ج 2، ص 416) و همین طور حاکم سند حدیث را صحیح می داند. (المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 141) ابن تیمیه که بنای بر تشکیک را دارد می گوید: «حدیث کساء صحیح است؛ زیرا این حدیث را احمد و ترمذی از ام سلمه نقل کرده، مسلم در صحیح خود از عایشه نقل نموده است. (ابن تیمیمه، منهاج الغه، ص 5، ص 13) ابن حجر که تعصب خاص دارد می گوید: اکثر مفسرین برآنند که آیه ی تطهیر در حق علی و فاطمه و حسن و حسین نازل شده است، زیرا ضمیر «متلکم» و بعد آن مذکر آمده است. (ابن حجر، الصواعق المعرفه، ص 85) از این ها گذشته روایات فراوانی در منابع اهل سنت آمده که پیامبر اکرم هر روز صبح یا پنج شنبه وقت (در اوقات نماز) بر در خانه علی و فاطمه می آمد و آیه تطهیر را بر آنان می خواند تا مصداق اهل بیت مشخص شود، این احادیث برخی می گوید: این کار به مدت یک ماه ادامه داشت. (مسند ابی داود طباسی و دار الکتب اللبنانی، ص 274) برخی چهل روز (مجمع الزوائد، ج 9، ص 267، حدیث 14987، الدر المنثور، ج 6، ص 606) برخی شش ماه (ترمذی در صحیحش، ج 5، ص 352، حاکم در مستدرک، ج 3، ص 158، احمد بن حنبل در مسند، ج 3، ص 259) بعضی هفت ماه (جامع البیان طبری، ج 22، ص 6) و برخی ده ماه گفته است (مجمع الزوائد، ج 9، ص 267، حدیث 14986) انس بن مالک می گوید: هنگامی که آیه تطهیر نازل شد پیامبر خدا نزدیک به شش ماه وقت نماز به در خانه فاطمه می آمد و فرمود شما، اهل البیت (انما یرید الله لیذهب تا آخر) (نفخات الازها، ج 20، ص 81) با این همه منابع که بخش کوچکی از آن مورد اشاره قرار گرفت می توان گفت شیعه به یک مطلب ظنی و گمانی استناد می کند؟ .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه