تفسير و تأويل قرآن به چه معناست؟ و تفاوت آن‏ها چيست؟

  معناى لغوى: «تفسير»، در لغت به معناى پرده بردارى، كشف، و آشكار كردن معناى چيزى مى‏باشد. معناى اصطلاحى: مقصود از تفسير قرآن، اين است كه ما معانى آيات قرآن و مقاصد خداوند تبارك و تعالى را، متوجه بشويم و براى ديگران بيان كنيم. علامه طباطبائى رحمه الله در اين باره مى‏نويسند: تفسير به معناى بيان معانى آيات قرآن و كشف مقاصد، و مدلول‏هاى آن است. بدين ترتيب در تفسير قرآن چند عنصر اساسى وجود دارد: اول: متوجه شدن معانى كلمات و آيات. دوم: بدانيم، هدف خدا از بيان اين آيه چه بوده است. سوم: اين كه آن مطلب را براى ديگران اظهار و بيان كنيم. اگر اين سه مرحله انجام شود، تفسير صورت گرفته است. البته چنين تفسيرى بايد براساس قرائن و منابع معتبر باشد يعنى اينكه از قرائن عقلى و قرائن نقلى مثل آيات ديگر قرآن، و احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام استفاده شود تا تفسيرى معتبر و جايز ارائه شود. تأويل: معناى لغوى: واژه‏ى «تأويل» در لغت به معناى ارجاع دادن چيزى به چيز ديگر است، مانند اين كه يك موضوعى را به يك معنايى ارجاع بدهيم، يا يك واقعه‏اى را به واقعه‏ى ديگر، ارجاع بدهيم، پس تأويل ممكن است در، اشياء، به أشياء باشد؛ و ممكن است در، معانى باشد، اما بحث ما در مورد، معانى است. در قرآن كريم در آيات متعددى واژه‏ى تأويل آمده، از جمله در آيه‏ى 7 سوره‏ى آل عمران مى‏فرمايد: «مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ»؛ «تأويل قرآن را جز خدا و كسانى كه راسخ در علم باشند (/ عميق و ژرف‏نگر باشند) نمى‏دانند» قدماى از مفسرين  واژه‏ى تأويل را به معناى تفسير امروزى به كار مى‏بردند ولى امروزه واژه‏ى تأويل به آن معنا به كار نمى‏رود بلكه معناى جديدى پيدا كرده؛ اكنون معناى مخالف ظاهر لفظ را تأويل مى‏گويند. به عبارت ديگر برگرداندن ظاهر لفظ به معناى مرجوح. دست خدا بالاتر است از دست‏هاى آنها. ظاهر اين آيه‏ى شريفه، اين است كه «خدا دست دارد» ولى وقتى ما به آيات ديگر قرآن مثل آيه‏ى شريفه‏ى «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ»  مراجعه مى‏كنيم با قرينه‏ى  اينگونه آيات، اين آيه را تاويل مى‏كنيم، يعنى آن را از ظاهرش به يك معناى ديگرى بر مى‏گردانيم، و مى‏گوييم مقصود، دست نيست بلكه مقصود، قدرت خداست و «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» يعنى قدرت خدا برتر است و در ترجمه مى‏نويسيم: «دستِ (قدرتِ) خدا بالاى دست آن‏هاست.» نه اينكه خدا دست داشته باشد، چون هيچ چيزى مثل خدا نيست، و دست ما هم مثل دست خدا نيست و اينجا چيز ديگرى از دست مقصود است. و يا با قرينه‏ى عقلى مى‏دانيم كه، چون خدا جسم نيست، نمى‏تواند دست داشته باشد زيرا اگر جسم باشد، لازمه‏اش محدوديت است و خدا محدود نيست. بنابراين واژه‏ى «يد» نمى‏تواند به معناى همين دست ما باشد. البته براى واژه‏ى تأويل، صاحب‏نظران علوم قرآن و تفسير، معانى ديگرى هم ذكر كرده‏اند از جمله علامه طباطبائى رحمه الله و برخى از اهل سنت آن را به معناى، «حقيقت عينى» معنا كرده‏اند، «5» و يا برخى ديگر تأويل‏ را به معناى «توجيه متشابهات» دانسته‏اند و آيه‏ى شريفه «مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّهُ»  را چنين معنا كرده‏اند: «توجيه متشابهات را غير از خدا كسى نمى‏داند.» و برخى ديگر گفته‏اند: تأويل در اين آيه، به معناى تفسير مى‏آيد. اگر در كلمات، صاحب نظران علوم قرآن و تفسير جستجو بكنيم، براى تاويل حدود 12 معنا ذكر شده است؛ ولى مشهورترين آن همان دو معناى اول بود كه گذشت يكى به معناى «تفسير» در نظر قدما و يكى هم به معناى «خلاف ظاهر» در نظر مفسران معاصر، و بقيه بحث‏هاى فنى و دقيقى است كه مجال آن اينجا نيست، و در كلاس‏هاى علوم قرآن، و تفسير اين مباحث مطرح مى‏شود. ولى در مجموع به نظر مى‏رسد واژه‏ى تأويل يك مشترك لفظى است؛ يعنى مى‏تواند در جاهاى مختلف معانى متعددى داشته باشد. تفاوت تأويل با تفسير چيست؟ از لابلاى بحث قبل اين مطلب روشن شد، كه تفسير آن معناى ظاهرى الفاظ است ولى تأويل جايى است كه معناى خلاف ظاهر را با كمك قرينه‏ى عقلى يا نقلى بيان كنيم. البته اگر تمام معانى تأويل را در نظر بگيريم كه نزديك 12 معنا و كاربرد دارد، گاهى اوقات برخى از معانىِ تفسير، با تأويل يكى مى‏شود و در پاره‏اى معانى با هم متفاوت مى‏شوند. همانطور كه بيان شد مفسرين گذشته واژه‏ى تفسير را با تأويل يكى مى‏دانند، ولى در زمان ما، واژه‏ى تفسير با تأويل كاملًا متفاوت معنا مى‏شود: تفسير يعنى معناى ظاهرى، تأويل يعنى معناى خلاف ظاهر كه با كمك قرينه بدست مى‏آيد .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه