انسان با وجود اين همه خطا در احکام عقلي خود چگونه باز مي تواند به آن ها اعتماد کند؟

مقدمه: عقل و تفکر عقلي از نظر قرآن کريم و روايات اسلامي جايگاه بسيار بالايي دارد تا آن جا که قرآن عقل را حجّت الهي بر بشر مي شمارد و التزام به درک عقلي را لازم مي داند و نيز در روايات هم، عقل به عنوان حجّت دروني خداوند به بشر به شمار آمده است پس از نظر اسلام شالوده و تکيه گاه همه امور، عقل است که خداوند آن را مايه زينت و روشني بخشي آدميان قرار داده است. در جواب اين سئوال مي گوييم که درست است که عقل در درک خود خطا دارد ولي لازمه خطا کردن عقل سلب اعتماد از همه احکام عقلي نيست و نيز کشف خطا در يک ادراک عقلي موجب سرايت خطا به ساير ادراکات عقل نمي شود و براي روشن شدن جواب چند مطلب را به عنوان نکته عرض مي کنيم: 1. خطا در درک عقلي گاهي در ماده و مضمون فکر است هر چند که از نظر صورت و تنظيم صحيح مي باشد و گاهي مادّه و مضمون صحيح است امّا مضمون فکر به صورت صحيح تنظيم نمي گردد و اشتباه و خطا در جهت تنظيم آن رخ مي دهد لذا پيشتازان مکتب امکان معرفت صحيح، براي صيانت فکر از خطا در محتوا و مضمون و حفاظت آن را از خطا در صورت و تنظيم قواعدي را پي ريزي کرده اند. 2. منکرين بر عدم اعتبار ادراکات عقلي چنين استدلال آورده اند که دلباختگان براهين فلسفي و جويندگان طريق عقلي دائما با هم در نزاع و کشمکش هستند به اين معني که يکي بر موردي با دقائق و ظرافت هاي عقلي استدلالي مي آورد و ديگري در همين مورد با او اختلاف مي کند و با دليل عقلي ديگر آن مورد را نفي مي کند پس استدلال هاي عقلي داراي مناقشات و نفي و اثبات است و هر جا نفي و اثبات وجود دارد اعتماد ندارد پس به طريق عقلي نمي توان اعتماد کرد و به يافته هاي عقلي هم نمي توانيم يقين پيدا کنيم. حال با توجه به اين دو نکته مي گوئيم که فيلسوفاني مثل ارسطو براي صيانت فکر از خطا به فکر تدوين علم منطق افتادند تا راه و روش تفکر صحيح را روشن سازند پس علم منطق ميزان براي روندگاه راه عقل است و علم منطق داراي دو بخش است: يکي بخش صورت و ديگري بخش ماده، که در بخش اول بحث از صور استدلال است که عبارت است از نحوه چينش مقدمات به گونه اي که منجر به يقين گردد و در بخش دوم بحث از مواد مقدمات است که ترتيب و چينش استدلال متّکي بر آن هاست و منطق در اين بخش مي کوشد تا مواد يقيني را بدون آن که نظر به مادّه اي خاص داشته باشد معرفي کرده و مرز بين موادّ يقيني و ظنّي را مشخص سازد و در منطق راه تضمين صحت مضمون فکر اين است که يا مادّه فکر جزو قضاياي بديهي باشد يا آن قدر مورد تجزيه و تحليل قرار بگيرد که سرانجام به قضاياي بديهي که قضاياي خود معيار هستند برسد و در اين موقع است که مي توان به پايه هاي چنين فکري اعتماد کرد. و در جواب استدلال منکرين حساس ترين ابزار شناخت يعني عقل يک جواب نقضي می توان داد که آيا شما در اين حکم که عقل خطا پذير است شک داريد يا يقين؟ اگر شک داري، پس نمي تواني به صورت کلّي و به عنوان يک قاعده معرفت شناسي به خطا پذيري عقل حکم کني و اگر يقين داري پس لااقل به يک معرفت يقيني اعتقاد داري در اين صورت مي توان معرفت هاي يقيني ديگر هم داشت. و چند تا جواب حلّي مي دهيم: جواب اول: خطاهاي عقل و خرد، علوم و ادراکات يقيني انسان را بي اعتبار نمي سازد بلکه پي بردن به وجود اين گونه خطاها و تشخيص صحيح از خطا در اين موارد، خود گواه اين است که انسان يک رشته ادراکات صحيح و پا بر جايي دارد که ديگر ادراکات خود را با آن ها مي سنجد و از اين طريق به خطا و اشتباه خود در عقل و فکر پي مي برد . جواب دوم: کشف خطا در يک ادراک عقلي موجب سرايت احتمال خطا به ساير ادراکات عقل نمي شود زيرا احتمال خطا تنها در ادراکات نظري (غير بديهي) راه دارد و امّا بديهيات عقلي که اساس براهين فلسفي را تشکيل مي دهند به هيچ وجه قابل خطا نيستند. جواب سوم: اين است که اولا شما با اين استدلال سلب کلّي کرديد يعني گفتيد در همه موارد حکيمان اختلاف نظر دارند حال آن که موارد اتفاق را ناديده گرفتيد ثانيا عقل هم مثل ساير ابزار شناخت بايد شرايط لازم مثل سلامت عقل، وجود شرايط و عدم موانع و... را داشته باشد تا بتوان به ادراکات آن اعتماد کرد. نتيجه: نتيجه بحث اين که وجود خطا در احکام عقلي را کسي منکر نيست منتهي لازمه وجود خطا در احکام عقلي، سلب اعتماد از ديگر مدرکات عقلي و نيز سرايت دادن خطا به ديگر مدرکات عقلي نيست بلکه با بکارگيري قواعد و اصولي را که علم منطق بيان گر آن است مي توانيم به ادراکات يقيني دست پيدا کنيم و به آنان اعتماد کنيم حال اگر انسان سالک ضوابط راه را رعايت نکند خطا مي کند و در اين صورت نمي تواند به احکام عقلي يقيني دست پيدا کند که لازمه آن عدم اعتماد به عقل و ادراکات عقلي خواهد بود. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه