آیا حضرت علی(ع) دختری به نام ام کلثوم داشت که زن عمر بوده است؟

در پاسخ این پرسش نخست باید دید آیا امام على(ع) از حضرت فاطمه دخترى به نام ام کلثوم داشته است؟ دانشمندان نسب شناس شیعه که خود از نسل حضرت على(ع) هستند آشکارا به وجود چنین دخترى اقرار کرده اند. نیز مورخان معتبر از چنین دخترى خبر داده اند. به نظر ما این نکته از مسلمات است. نکته دوم، این است که امام على(ع) چهار دختر داشت که همه کنیه ام کلثوم داشتند: 1- ام کلثوم، دختر حضرت فاطمه(س)، (المجدى فى انساب الطالبین، ص 11 و 17 - اصیلى، ص 56 - تاریخ طبرى، ج 4، ص 118 - اعلام الورى، ص 203). نام او را برخىرقیه کبرى، (المجدى، ص 11 و 17). و برخى زینب صغرى نوشته اند، (تاریخ طبرى، ج 4، ص 118). 2- ام کلثوم، که نامش نفیسه، مادرش ام سعید ثقفى، (مناقب، ج 3، ص 350) یا کنیز بود، (اصیلى، ص 60 - انساب الاشراف، ج 2، ص 415، تصحیح محمودى). وى نخست همسر عبدالله اصغر عقیل و سپس همسر کثیر پسر عباس بن عبدالمطلب و بعد از آن همسر پسر دیگر عباس شد، (اصیلى، ص 60 - المجدى، ص 11 - اعلام الورى، ص 240 - مقتل امیرالمؤمنین، ص123). 3- ام کلثوم صغرى، مادرش کنیز بود و پیش از بلوغ درگذشت، (اصیلى، ص 58). 4- ام کلثوم صغرى، نامش رقیه و مادرش کنیز، (اعلام الورى، ص 204 - المجدى، ص 11 و 18 - انساب الاشراف، ج 2، ص 414، تصحیح محمودى) یا ام سعید ثقفى،(مناقب، ج 3، ص 350 - مقاتل الطالبین، ص 98 - تاریخ طبرى، ج 4، ص 359) بود. وى همسر مسلم بن عقیل شد و از او دو پسر داشت که یکى از آنان «عبدالله» در کربلا شهید شد، (المجدى،ص 11 و 18). روایات تاریخى از همسر شدن «ام کلثوم دختر حضرت فاطمه(س) با عمر بن خطاب خبر مى دهند. به نظر ما این قضیه در تاریخ رخ داده وعمر با دختر امام على ازدواج کرده است. در میان منابع شیعه کتاب معتبر کافى، (ج 5، ص 346 و ج 6، ص115) اثر شیخ کلینى (از امام صادق) - تهذیب الاحکام، (ج 8، ص 161 و ج 9، ص 362) نوشته شیخ طوسى (از امام باقر) (این دو کتاب از کتب اربعه هستند)، وسایل الشیعه، اثر شیخ حر عاملى، (وسایل الشیعه، ج2، ص 811) و دیگر آثار شیعه چون کتاب هاى نسب شناسى و شرح حال، همه از ازدواج ام کلثوم و عمر خبر مى دهند. منابع معتبر اهل سنت نیز چون صحیح بخارى (ج 5، ص 36) - سنن دارمى (ج 2، ص 379) - مستدرک حاکم (ج 3، ص 142 و ج 4، ص 346)(برخى این حاکم را شیعه دانسته اند) - سنن بیهقى (ج 7، ص 139 و ج 7، ص 114 و ص 233 و ج 4، ص 33 و 38 و ج 7، ص 436) - انساب الاشراف (ج 2، ص 411 و 412، تصحیح محمودى) و... از این ازدواج خبر داده اند. همچنین منابع شیعه و سنى آورده اند که ام کلثوم دو فرزند به نام هاى زید و رقیه به دنیا آورد، (انساب الاشراف، ج 2، ص 411 - المجدى، ص 11 و 17 و 18 - اصیلى، ص 56 و 60 - عمدة الطالب،ص 332 به بعد)هر چند از هیچ یک از آن دو نسلى باقى نماند. زید به بزرگسالى رسید و در نزاعى که شبانه بین قبیله بنى عِدى (قبیله عمر) در گرفت، میانجى گرى مى کرد که زخمى شد و چند روز بعد از دنیا رفت، (انساب الاشراف، ج 2،ص 411). برخى منابع مرگ زید و مادرش را در یک روز و در سال 52 هجرى دانسته اند، (تهذیب الاحکام، ج 9، ص 362 - انساب الاشراف، ج 2، ص 411). اما این که على(ع) چرا دخترش را به ازدواج عمر درآورد؟ در آن روزگار ازدواج مردى پیر با دخترى جوان کارى معمول بود. از طرف دیگر امام على پیشنهاد چنین ازدواجى نکرده بود. عمر بن خطاب براساس روایتى که مى گفت از پیامبر(ص) شنیده و مضمون آن این بود که: «روز قیامت تمام پیوندهاى سببى (ازدواجى) بریده مى شود جز پیوند سببى من»، (انساب الاشراف، ج 2، ص 411 - مستدرک حاکم، ج 3، ص 142 - شرح الاخبار فى فضایل ائمة الاطهار (اثر قاضى نعمان صاحب دعایم)، ج 2، ص506 - ذخائر العقبى، ص 69 - بحار، ج 25، ص 247 - اعلام الورى، ص 204 - المجدى، ص 17) اصرار داشت که با دختر امام على(ع) از حضرت فاطمه(ع) ازدواج کند. به این منظور چند بار و به اصرار ازام کلثوم خواستگارى کرد و هر بار امام على(ع) به بهانه کوچک بودن ام کلثوم خواسته عمر را رد کرد؛ تا ان که کار به اجبار و تهدید کشید و عباس عموى امام على(ع) واسطه شد و این ازدواج صورت گرفت، (کافى، ج 5، ص 346). چنین ازدواج هایى در صدر اسلام سابقه داشت و ازدواج زنان علوى با مردانى که به گونه اى با اهل بیت دشمن بوده یا دست کم شیعه نبوده اند بسیار است. از جمله ازدواج یکى از دختران حضرت على(ع) (ام الحسن) با عبدالله بن زبیر، (المجدى، ص 18 -اصیلى، ص 59 - انساب الاشراف، ج 2، ص 414) و ازدواج رمله کبرى، (مقتل امیرالمؤمنین، ص 121 - جمهره انساب العرب، ص 87) با معاویه پسر مروان حکم و ازدواج سکینهدختر امام حسین(ع) با مصعب بن زبیر. از سوى دیگر امام حسن و امام حسین(ع) نیز با دختر طلحه مشهور ازدواج کرده اند. پیامبر(ص) نیز دو دختر خود را به عثمان بن عفان و یکى را به ابوالعاص ابن ربیع شوهر داد. روابط خانوادگى خاندان پیامبر(ص) با دیگران و حتى کسانى که دشمنى داشته اند منحصر به ام کلثوم دختر امام على(ع) نیست. در کتاب کافى درباره تزویج ام کلثوم چهار حدیث صحیح وارد شده و ما داورى خود را براساس این حدیث ها قرار مى دهیم: 1- حضرت امام جعفر صادق(ع) گفت: وقتى که عمر بن خطاب به خواستگارى ام کلثوم رفت، حضرت على(ع) به او گفت: ام کلثوم کوچک است. عمر بن خطاب برگشت. عباس بن عبدالمطلب را دید و گفت: آیا من عیبى دارم؟ عباس گفت: چه عیبى؟ عمر بن خطاب گفت:براى خواستگارى نزد برادرزاده ات على رفتم و او جواب رد داد. به خدا سوگند چاه زمزم را پر مى کنم، همه احتراماتتان را نابود مى کنم و دوشاهد اقامه مى کنم که على دزدى کرده و دستش را مى بُرم. عباس نزد على(ع) آمد و ملاقات با عمر را به اطلاع آن حضرت رساند واز او درخواست کرد که امر ازدواج ام کلثوم را به من بسپار و حضرت على(ع) هم چنین کرد و عباس هم ام کلثوم را به همسرى عمر درآورد، (فروع کافى، ج 5، ص 346،حدیث 2، باب تزویج ام کلثوم، چاپ آخوندى، 1362). 2- زراره از حضرت امام صادق(ع) درباره تزویج ام کلثوم به عمر پرسید. حضرت امام صادق(ع) فرمود: ناموسى بود که از ما غصب کردند، (همان، حدیث 1). 3- از حضرت امام صادق(ع) پرسیدند: اگر شوهر زنى بمیرد، باید در کجا عِده وفات نگه دارد، در خانه شوهرش یا هر کجا بخواهد؟ امام فرمود: هر کجا بخواهد. سپس امام فرمود: وقتى که عمر بن خطاب مرد، حضرت على نزد ام کلثوم رفت و او را به خانه خودش آورد،(همان، ج 6، ص 115، حدیث 1 - تهذیب، ج 8، ص 161 به نقل از کافى - استبصار، ج 3، ص 352). 4- سلیمان بن خالد مى گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: زن شوهر مرده در کجا عِده وفات نگه دارد؟ امام فرمود: هر کجا که بخواهد. سپس فرمود: وقتى که عمر مرد، حضرت على(ع) ام کلثوم را به خانه خودش آورد، (همان، حدیث 2 - تهذیب، ج8، ص 161 - استبصار، ج 3، ص 352، هر دو به نقل از کافى). از این چهار حدیث چند مطلب استفاده مى شود: 1- حضرت على خواستگارى عمر را رد کرد. 2- عمر، حضرت على را تهدید کرد. 3- حضرت على در اثر آن تهدید و به خاطر رعایت مصالح تن به این کار داد ولى راضى نبود. 4- متولى تزویج عباس بن عبدالمطلب بود نه خود حضرت على(ع). 5- ام کلثوم کوچک بود و هنوز در سنى نبود که شوهر کند. اما بنا بر تحقیق آیت الله العظمى مرعشى، ام کلثوم که با عمر بن خطاب ازدواج کرده است و از او صاحب فرزند شده است. غیر از ام کلثوم معروف است که دختر فاطمه زهرا(س) و خواهر زینب کبرى(س) مى باشد. بلکه ربیبه حضرت على(ع) از اسماء بنت عمیس بوده است.چنان که در نامه مورخه ربیع الاول 1407 با مهر و امضاء آیت الله مرعشى آمده است: «ام کلثوم که با عمر ازدواج کرد ربیبه على(ع) بود. دختر اسماء بنت عمیس از ابوبکر. او کودک بود و با ازدواج اسماء با على(ع) پس از مرگ ابوبکر به خانه على آمد و بزرگ شد و با عمر ازدواج کرد او را همه جا ام کلثوم بنت على(ع) مى گفتند. او با پسرش زید بن عمر در زمان امام مجتبى فوت کردند. امام(ع) بر او و پسرش یک نماز میت خواند و همین دلیل بر جواز نماز بر دو میت در یک نماز شد. ام کلثوم دختر فاطمه(س) در کربلا با خواهرش بود و در شب یازدهم تا صبح مواظب اطفال امام حسین(ع) بود که خود دلیل دیگرى بر نفى ازدواج او با عمر است؛ زیرا اگر زن عمر بود و فرزندى داشت در جریان کربلا منعکس مى شد، در اسارت کوفه و شام مطرح مى گشت، اصولاً براى او حرمتى قائل مى شدند. مرحوم سید ناصر حسین معروف به ناصرالملة نجل صاحب کتاب عبقات الانوار، کتابى دارد در نفى این تزویج به نام افحام الاعداء و الخصوم فى نفى تزویج سیدتنا ام کلثوم. مرحوم بلاغى صاحب آلاءالرحمن نیز رساله مفصلى دارد در نفى این تزویج»، (حسنى،على اکبر، تاریخ تحلیلى و سیاسى اسلام، ج 2، ص 57 - 60). .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه