تفاوت خشوع و خضوع و فروتنی چیست؟ خشوع و تواضع انسان در برابر خداوند چگونه حاصل می شود؟

هرچند سه واژه خضوع، خشوع و تواضع، در مقابل تکبر به معنای فروتنی به کار می روند؛ لیکن بین آنها تفاوت های ظریفی وجود دارد. برخی، در مقام فرق بین خضوع و خشوع، اوّلی را به اعضای بدن و دومی را به قلب اختصاص داده اند. (المیزان، ج1، ص152)برخی، خشوع را اعم از خضوع دانسته و گفته اند: قلمرو خضوع بدن است؛ لیکن خشوع، علاوه بر بدن، پایین آوردن صدا و به پایین نگریستن را هم در بر می گیرد. (مجمع البحرین، ج1، ص649)برخی دیگر گفته اند: خشوع بیشتر در پایین آوردن صدا و خضوع در به زیر افکندن سر به کار می رود. (شرح اصول الکافی(مازندرانی)، ج8، ص237)خضوع به معنی فروتنی و فرمانبرداری می باشد و حالتی ظاهری و عملی در بدن است مثلا انسان هنگام نماز نگاهش به محل سجده باشد، یا در حال رکوع گردنش کشیده و در حال قیام به حالت تواضع باشد. این حالات که در ظاهر نمازگزار پدیدار می شود و حاکی از تبعیت و تسلیم او است، خضوع نامیده می شود.حق تعالی در قرآن کریم می فرماید: فظلت اعناقهم لها خاضعین (شعرا، 4).چه افرادی که در حیات خویش حاضر نشدند لحظه ای از برای خدا خضوع نمایند و گردن خویش را فرود آورند.... اما فردای قیامت سرهای این افراد یایین می آید و غرور پوشالی این افراد می شکندبه طور خلاصه می توان گفت: خضوع فروتنی ظاهر را می گویند و خشوع، تواضع باطنی و قلبی و روحیه اطاعت و تسلیم در برابر حق است.علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه ( قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ) می فرماید: خشوع تأثّر خاص مقهور است در برابر قاهر به قسمی که از غیر جدا می شود و متوجه او می گردد. خشوع از صفات قلب است و بعد به جوارح نسبت داده می شود، خشوع جوارح به این است که چشم خود را به زیر افکنی و به چیزی که مخالف حق و شرع است، التفات نکنی، دست و پا و سایر اعضا را نیز تنها در راه حق به کار گیری و با آنها اسباب رضایت الهی را فراهم آوری. به عنوان نمونه رسول اکرم (ص) وقتی دیدند شخصی در نماز با محاسنش بازی می کند فرمود: اَمّا اِنّه لَو خَشَعَ قَلبَه لَخَشِعت جَوارِحُه - اگر قلب او خشوع داشت جوارح او نیز خشوع می داشتند. برای این که خشوع در نماز پیدا شود، باید دقت کند که نماز توجه صاحب فقر و ذلت به ساحت عظمت و کبریاء و منبع عزت و بهاء است و لازمه اش این است که انسان دل خود را از هر چه او را مشغول می کند، خالی کند و تمام توجه خود را به او مشغول نماید و همّ خود را همّ واحدی قرار دهد و از التفات به غیر پرهیز کند. و چگونه عمل می کند فقیر محض وقتی ملاقات کند با غنی محض و ذلیل چگونه رفتار می کند در برابر عزت مطلقه. (برگرفته شده از تفسیر المیزان جلد 15 صفحه 3-4). خشوع که به معنی فروتنی است بیشتر در دل و خاطر انسان بوجود می آید ودر اعضای بدن ظاهر می شود، لذا در روایات آمده هرگاه دل متأثر شود، اعضاء بدن فرمانبردار و خاشع می شوند پس خشوع تحققش در مرتبه اول در قلب و سپس در اعضاء تجلی می یابد.حضرت امیر (ع) فرمودند: لیخشع لله سبحانه قلبک، فمن خشع قلبه خشعت جمیع جوارحه (شرح غررالحکم، ج 5، ص 460) باید قلبت برای خدای سبحان خاشع شود و کسی که قلبش خاشع شد همه اعضایش خاشع می شود.خشوع جوارح بدون خشوع قلب، تظاهر به خشوع و نوعی نفاق است که به فرموده نبّی اکرم (ص) باید از آن پرهیز کرد: إیّاکم و تخشّع النّفاق و هو أن یری الجسد خاشعاً و القلب لیس بخاشع (بحارالانوار، ج 77، ص 164) از خشوع نمایی منافقانه بپرهیزید و آن این است که اندام خاشع دیده شوند، ولی قلب خاشع نباشد.خشوع قلب را به خداوند نزدیک کرده و نور را در آن متجلی می سازد و راه رستگاری و رسیدن به بهشت است: قَدْ أَفْلَحَ المُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ (مومنون ،/1-2) یقینا که مؤمنان رستگارشدند آن کسانی که در نمازشان خاشع می باشند و سپس می فرماید: أُوْلَئِکَ هُمُ الوَارِثُونَ، الَذِینَ یَرِثُونَ الفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ(مومنون ،10) اینها وارثان اند کسانی که فردوس را به ارث برده و در آن جاودان می مانند.بنابراین منزلت خشوع در نماز به اندازه ای است که خداوند متعال نماز با خشوع را از اولین صفات مؤمنین و مفلحین قرار داده آنهایی که بهشت فردوس را بدست می آورنددرباره خشوع حضرت امیر (ع) آمده است: هنگام نماز و عبادت، لرزه بر اندامش می افتاد و رنگ رخسارش دگرگون می شد(بحارالانوار، ج 84، ص 248)عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجّه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجّه، تنها رفع تکلیف است و خاصیّتی ندارد.خشوع هم خودش عبادت است و هم زمینه ساز بندگی می شود، قرآن کریم می فرماید: وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَ ةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ » (البقرة: 45) و از صبر و نماز یاری بجویید که این جز برای خاشعین امکان پذیر نیست.ریشه خضوع و خشوع عبد در معرفت و عشق به خداوند است، اندیشیدن در عظمت خداوند و حقارت و پستی دنیا، توجه به قدرت خدا در حل مشکلات و ضعف مخلوق و... باعث حضور قلب در نماز می شود و خشوع نیز در واقع چیزی جز حضور قلب توأم با تواضع و ادب نیست. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه