موضوع نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر چیست؟

سخنان حضرت على(ع) در عهدنامه مالک اشتر را نمى توان به طور خلاصه بیان کرد؛ چرا که هر کلمه اى از این عهدنامه، گنجینه اى از علم و معرفت را به روى مخاطبان و مخصوصاً کسانى که مسؤولیتى بر عهده گرفته اند، مى گشاید. از این روى سخنان حضرت را در سه بخش تنظیم و بیان مى نماییم: بخش اول: توصیه هاى اخلاقى خطاب به مالک اشتر و دیگر زمامداران اسلامى 1. توصیه به تقواى الهى و تقدیم اطاعت خداوند بر همه چیز و پیروى از فرایض و سنت هایى که خداوند به آن امر فرموده است؛ 2. زمامدار اسلامى باید نسبت به مردم محبت و لطف بورزد و مثل درندگان خونخوار نباشد که خوردن اموال مردم را غنیمت شمارد؛ 3. برخوردار ساختن مردم از عفو و اغماض در مواردى که امکان دارد؛ زیرا که مردم در معرض خطا و اشتباه قرار مى گیرند و حاکم باید عفو و گذشت داشته باشد؛ 4. حاکم اسلامى باید از درون مردم، کینه و عقده را باز کند و نسبت به مردم حسن ظن داشته باشد؛ چرا که حسن ظن به مردم مشقت طولانى را برطرف مى سازد؛ 5. زمامدار اسلامى نباید عیب جو باشد؛ بلکه باید افراد عیب جو را نیز از خود دور کند. حضرت مى فرماید: «دورترین و مبغوض ترین رعیت در نزد حاکم، باید عیب جوترین آنها از مردم باشد؛ زیرا که اگر مردم عیوبى دارند، حاکم باید عیوب آنها را بپوشاند»؛ 6. زمامدار نباید سخن چین را تصدیق کند؛ هر چند که خود را در مقام خیرخواهى جلوه دهد.ر این دنیا انسان نماهایى هستند که به علل مختلف از امتیازاتى که خدا بر بعضى از انسان ها به برکت کوشش و تلاششان عنایت فرموده است، ناراحتند و از این رو تلاش مى کنند تا آنها را به زمین بزنند. زمامدار بایستى از این گونه افراد دورى کند؛ 7. زمامدار اسلامى در عمل به عهدى که خدا از او گرفته است، موفق نمى شود، مگر با یارى خواستن از خدا و آماده کردن نفس براى احترام به حق؛ 8. زمامدار هرگز نباید از عفوى که نسبت به کسى روا داشته است، پشیمان، و از کیفرى که به کسى داده است، شادمان گردد؛ 9. زمامدار باید تعدادى از بهترین اوقات شبانه روزى خود را براى ارتباط با خدا اختصاص دهد و براى رسیدن به مقام والاى اخلاص، واجبات و دیگر تکالیف الهى را بدون کمترین نقص انجام دهد؛ 10. زمامدار نسبت به وعده هایى که مى دهد، بایستى وفادار باشد و تخلف نکند. بخش دوم: توصیه هاى اجتماعى حضرت به حاکمان اسلامى 1. محبوب ترین امور در نزد حاکم اسلامى باید رساترین آنها در حق و فراگیرى آنها در عدل و جامع ترین آنها براى رضایت مردم جامعه باشد. حضرت در این دستور و قانون اصلى، سه حقیقت پر اهمیت را بیان مى فرماید: الف) اظهار حق و اجراى آن؛ ب) اظهار عدالت و اجراى آن؛ ج) در نظر گرفتن رضایت مردم در اجراى امور اجتماعى. مقصود از رضایت مردم آن رضایتى است که از تأمین حق حیات، حق کرامت و حق آزادى معقول آنان به طور کامل ناشى گردد؛ 2. مقدم ترین مردم در نزد حاکم اسلامى باید کسى باشد که حق را حتى در تلخ ترین حالات آن، گویاتر از دیگران گوشزد کند؛ 3. زمامدار بایستى نسبت به گناهان و امور زشت پشت پرده که براى وى آشکار نشده است، بى توجهى نشان دهد؛ 4. از وظایف اختصاصى زمامدار این است که نیازمندى هاى مردم را در همان روز که به اطلاع او مى رسد، مرتفع سازد و کار هر روز را در همان روز انجام دهد؛ چرا که براى هر روز موقعیتى است؛ 5. زمامدار نباید خود را از مردم دور نگه دارد؛ چرا که نهان بودن زمامدار از مردم جامعه موجب نوعى دورى و کم اطلاعى از امور است؛ 6. زمامدار اسلامى، موظف است از مقدم داشتن و ترجیح خویشاوندان و وابستگان خود بر دیگر مردم جامعه جداً خوددارى نماید؛ 7. زمامدار اسلامى نباید براى احسانى که به مردم جامعه مى کند، منت بگذارد و کارى را که به سود جامعه کرده است منظور نماید؛ چرا که منت احسان را باطل مى کند. احسان زمامدار به مردم جامعه، وظیفه و تکلیف الهى است، پس نباید بر آن منت گذارد. بخش سوم: توصیه هاى سیاسى حضرت على(ع) به حاکمان اسلامى 1. زمامدار اسلامى از مشورت با افراد بخیل و ترسو و طمعکار بایستى جداً خوددارى کند؛ چرا که بخل و ترس و حرص از سوءظن به خدا سرچشمه مى گیرد؛ 2. هرگز نباید انسان هاى نیکوکار و بدکار در نزد زمامدار یکسان باشند؛ زیرا که این عمل موجب مى شود نیکوکار در کار نیک خود بى رغبت، و بدکار در کار بد خود تشویق شود؛ 3. هیچ زمامدار اسلامى نباید سنت هاى معقولى را که موجب هماهنگى مردم جامعه مى باشد و صاحب نظران با صلاحیت جامعه اسلامى نیز به آنها عمل مى کنند، بشکند. همچنین زمامدار، هرگز نباید سنتى را که سنت هاى خوب مردم را از بین مى برد، مقرر سازد؛ 4. از جمله وظایفى دایمى زمامدار اسلامى نظارت کامل بر عملکرد ارگان هاى مختلف و کارگزاران است؛ مانند نظارت بر عملکرد قوه قضاییه و قوه مجریه که شامل همه قواى اجرایى، نظامى و انتظامى کشور است؛ 5. زمامدار موظف است استیضاح از خود را قانونى بداند و به پاسخ گویى در مقابل خطاى خود حاضر شود. زمامدار اسلامى باید هر گونه اتهام به ظلم را که از طرف مردم به او داده مى شود؛ برطرف سازد. اگر مردم جامعه درباره زمامدار گمان ظلم و تعدى نمودند، عذر خود را درباره موضوع یا رفتارى که موجب بدگمانى مردم شده است، آشکار کند و گمان هاى ناشایسته مردم را از خود منتفى کند؛ 6. زمامدار نباید در امور، شتابزده یا سست عمل نماید؛ حضرت مى فرماید: «از شتابزدگى در امور پیش از آن که موقعش رسیده باشد، بپرهیز! و از سستى و کاهلى در انجام امرى که موقعش رسیده است، دورى کن!»؛ 7. زمامدار نباید موقعى که ابهام و تاریکى در امرى وجود داشته باشد، به جاى کشف حقیقت و پذیرش آن، به لجاجت بپردازد؛ چرا که پدیده لجاجت بدون هیچ گونه تردیدى از عوارض بیمارى مهلک خودخواهى است. از این روى زمامدار باید از لجاجت در پذیرش حقایق دورى جوید و هر زمانى که حقیقت آشکار شد، در پذیرش و اقدام مطابق آن، سستى نکند؛ 8. زمامدار نباید در امورى که مردم همه در آن مساوى اند، خود را بر دیگران مقدم بدارد. حضرت مى فرماید: «اى مالک! گمان مبر که براى تو در نزد خداوند امتیازى است که با آن مى توانى خود را در حق حیات، حق کرامت، حق آزادى و دیگر حقوق، برتر از دیگران تلقى کنى و حقوق مردم را در امور معاش و حیثیت و شرف انسانى پایمال کنى؛ بلکه امتیاز تو در نزد خداوند ناشى از وظایفى است که باید براى مردم انجام دهى»؛ 9. زمامدار هرگز نباید در امورى که مسؤولیتش بر عهده اوست و چشمان مردم آنها را مى بیند، خود را به غفلت و نفهمى بزند؛ شخصیت هر شخص، در گرو انجام وظیفه اى است که بر عهده گرفته است. از این روى زمامدار و هر مقام مسؤول دیگر نباید با نفهمى و غفلت نمایى از وظایف خود طفره رود؛ چرا که طفره رفتن از وظایف علاوه بر این که شدیدترین اهانت و تحقیر نسبت به شخصیت خویش و زیر پاگذاشتن کرامت آن است، براى دیگران نیز قابل تأویل و تفسیر نیست؛ این بود خلاصه توصیه هاى مهم حضرت على(ع) به مالک اشتر که در سه بخش اخلاقى، اجتماعى و سیاسى تقسیم بندى و ارایه شد.جهت آگاهى بیش تر ر.ک: نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، نامه 53، (مؤسسه فرهنگى تحقیقات امیرالمؤمنین). به نقل از مؤسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه