درباره مفهوم عدل توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم: عدل به معانی از قبیل؛ قصد، میانه در امور، وضع و قرار دادن هر چیزی در جایگاهش، موزون بودن و تساوی به کار می رود که در هیچ یک از این معانی در مقابلش ظلم نیست. معنای دیگر عدل عبارت است از رعایت حقوق افراد و عطا کردن به هر ذی حق او را این معنای از عدل گرچه در مقابل ظلم قرار می گیرد و ظلم در مقابلش عبارت از پایمال کردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق دیگران، لکن این معنای از عدل هم به خداوند متعال اطلاق نمی شود و عنوان «عدل الهی» به خود نمی گیرد.

درباره مفهوم عدل توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم: عدل به معانی از قبیل؛ قصد، میانه در امور، وضع و قرار دادن هر چیزی در جایگاهش، موزون بودن و تساوی به کار می رود که در هیچ یک از این معانی در مقابلش ظلم نیست. معنای دیگر عدل عبارت است از رعایت حقوق افراد و عطا کردن به هر ذی حق او را این معنای از عدل گرچه در مقابل ظلم قرار می گیرد و ظلم در مقابلش عبارت از پایمال کردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق دیگران، لکن این معنای از عدل هم به خداوند متعال اطلاق نمی شود و عنوان «عدل الهی» به خود نمی گیرد. استاد مطهری در این زمینه می فرماید این معنی از عدل و ظلم به حکم این که از یک طرف براساس اولویت ها است و از طرف دیگر از یک خصوصیت ذاتی بشر ناشی می شود که ناچار است یک سلسله اندیشه های اعتباری استخدام نماید و بایدها و نبایدها بسازد و حسن و قبح انتزاع کند از مختصات بشری است و در ساحت کبریایی راه ندارد زیرا... او در هر چه هرگونه تصرف کند در چیزی تصرف کرد که به تمام هستی بر او تعلق دارد و ملک طلق اوست. اما برای عدل به معنایی که بر خداوند متعال اطلاق می شود «عدل الهی» معانی متعددی ذکر کرده اند: 1. عدل در خداوند یعنی دوری آفریدگاری از انجام هر عملی که برخلاف مصلحت و حکمت است. 2. عدل در خداوند یعنی همه انسانها در پیشگاه خداوند از هر جهت یکسان و برابرند و هیچ انسانی نزد او بر دیگری برتری ندارد مگر به تقوا. 3. قضاوت و یا دانش به حسن: یعنی خداوند هیچ عملی را هر چند خیلی ناچیز و کوچک باشد از هیچ کس ضایع نمی کند. 4. یعنی این که خداوند هر پدیده و مخلوقی را در جای خود آفریده و مواد ترکیبی هر موجودی را به اندازه لازم آن معین کرده و تعادل و تناسب در تمام پدیده های جهان آفرینش وجود دارد. 5. عمل بر مبنای هدف: یعنی تمام آفرینش در جهان هستی بر مبنای هدف است و هیچ چیز بیهوده و بی هدف نیست و برای هر یک از این معانی به آیاتی تمسک جسته اند (اصول اعتقادات، اصغر قائمی، ص 46- 44). لکن همه این موارد در حقیقت بیان بعضی مصادیق عدل الهی است و جامع ترین تعرف در این زمینه که شامل همه موارد فوق می شود تعریف استاد مطهری است که می فرمایند [عدل الهی به معنای] رعایت استحقاق ها در افاضه وجود و امتناع نکردن از افاضه و رحمت به آنچه امکان وجود یا کمال دارد و در توضیح این تعریف می فرمایند هر موجودی در هر مرتبه ای که هست از نظر قابلیت استفاضه استحقاقی خاص به خود دارد ذات مقدس حق که کمال مطلق و خیر مطلق و فیاض علی الاطلاق است به هر موجودی آنچه را که برای او ممکن است از وجود و کمال وجودعطا می کند و امساک نمی نماید عدل الهی در نظام تکوین طبق این نظریه یعنی هر موجودی هر درجه از وجود کمال وجود که استحقاق و امکان آن را دارد دریافت می کند. از نظر حکمای الهی صفت عدل آنچنان که لایق ذات پروردگار است و به عنوان یک صفت کمال برای ذات احدیت اثبات می شود به این معناست... حکما معتقدند که هیچ موجودی بر خدا حقی پیدا نمی کند که دادن آن حق انجام وظیفه و اداء دین شمرده شود و خداوند از آن جهت عادل شمرده شود که به دقت تمام وظایف خود را در برابر دیگران انجام می دهد. عدل خداوند عین فضل و عین جود اوست یعنی عدل خداوند عبارت است از این که خداوند فضلش را از هیچ موجودی در حدی که امکان تفضل به آن موجود باشد دریغ نمی دارد (مجموعه آثار شهید مطهری، ج 1، صص 82 - 81). برای دقیق تر بودن تعریف با توجه به حوزه های اصلی عدالت خداوند می توان عدل الهی را به اقسام کلی زیر تقسیم کرد: 1. عدل تکوینی: خداوند به هر موجودی به اندازه شایستگی های او از مواهب و نعمت ها عطا می کند. به بیان دیگر خداوند متعال به هر یک از بندگان خویش به اندازه ظرفیت وجودی و به قدر قابلیتشان از کمالات بهرمند می سازد. 2. عدل تشریعی: خداوند از یک سو در وضع تکالیف و جعل قوانینی که سعادت انسان در گروه آن است فروگذاری نمی کند و از سوی دیگر هیچ انسانی را به عملی که بیش از طاقت و استطاعت اوست مکلف نمی سازد. 3. عدل جزائی به خداوند در مقام پاداش و کیفر بندگان خود جزای هر انسانی را متناسب با اعمالش مقرر می کند. نکته ای که در آخر تذکرش لازم است این که عدل مانند علم و قدرت یکی از اوصاف خداوند متعال است ولی به دلیل اهمیت وصف ناپذیر آن جایگاه ویژه ای در مباحث اعتقادی و کلامی دارد تا آنجا که از عدل به عنوان یکی از اصول پنجگانه دین یا مذهب یاد می شود و این اولا به خاطر نقش اساسی این اصل در جهان بینی ما. ثانیا، به خاطر این که از همان سده های نخست محل بحث بوده و ثالثا، به خاطر شبهات زیادی که در رابطه یا این اصل شده و مباحث مفصل درباره این اصل مطرح شده که جای تفصیل نیست. پرسشی که در مورد عدل الهی غالبا_خصوصا در عصر ما_ اذهان را به خود متوجه می سازد، در برخی از نابرابریهای اجتماعی است. ریشه این سؤال و این ابهام، دو چیز است؛ یکی عدم توجه به کیفیت جریان قضا و قدر الهی. سؤال کننده خیال کرده است قضا و قدر الهی، مستقیما عمل می کند. مثلا ثروتها مستقیما بدون وساطت هیچ سبب و عاملی، از خزانه غیب الهی حمل می شود و به در خانه مردم تقسیم می شود، و همچنین سلامتها، زیباییها، قدرتها، مقامها، محبوبیتها، فرزندان و سایر موهبتها. درباره علل تفاوت ها در بین افراد بشر باید دانست . تفاوت در کیفیت خلقت انسان ها نتیجه و لازمه حتمی نظام مندی و قانونمندی جهان هستی است . یعنی : 1) نظام خلقت نظام علت و معلول است . هیچ معلولی بدون علت به وجود نمی آید و تخلف هیچ معلولی از علت تامه اش ممکن نیست (اصل ضرورت علی ). 2) رابطه علت و معلول دارای قوانین و قواعد معین است ; یعنی چنان نیست که از هر علتی , هر معلولی قابل ایجاد باشد. به تعبیر دیگر هر علت معینی معلول معینی دارد; مثلا از علف خوردن گوسفند, بوعلی سینا درست نمی شود و آمریکایی ها به خاطر خوردن قهوه , به کره ماه نرفتند (اصل سنخیت علت و معلول ). اگر دو اصل فوق با ژرفکاوی دقیق فلسفی مورد بررسی قرار گیرد, مشخص خواهد شد بینا یا نابینا تولد یافتن یک فرد لازمه حتمی مجموعه عللی است که در به وجود آوردن وی مؤثر بوده اند. در این امور عوامل بسیار متعددی دخیل اند, حتی کیفیت آمیزش والدین , زمان , مکان , روحیات و حالات روانی , وضعیت جسمی , نوع و مقدار غذاهایی که مصرف کرده اند و ... هر یک به سهم خود نقشی در کیفیت تکوین جنین ایفا می کنند. در این جا ممکن است سوال شود که آیا خداوند نمی تواند با تفاوت چشمگیری که همه این عوامل دارند, ولی تأثیر همه را یکسان سازد؟ پاسخ آن است که چنین چیزی سر از تناقض درمی آورد, زیرا لازمه آن این است که علت پدیده ای محقق باشد, ولی تأثیر نکند و علت بودن و تاثیر نکردن تناقض آمیز(Selt contraclictony) است . و یا معلولی بدون علت پدید آید, که لازمه آن این است که کل طرح نظام آفرینش به هم بخورد, زیرا در این صورت پدید آمدن هر چیز از هر امر نامربوطی محتمل می شود و آن گاه است که از علف خوردن گوسفند باید ابوعلی سینا پدید آید! در قیامت نیز خداوندئ هر کس را به اندازه نعمتی که به او داده بازخواست می کند. از این رو عدالت خداوند هم در دنیا و هم در آخرت تجلی می کند. در رابطه با این موضوع منابع زیادی موجود است که مناسبتر از همه کتب ذیل می باشد: - عدل الهی، استاد مطهری - آموزش کلام اسلامی، محمد سعیدی مهر. 2. استحقاق ها از کجا به وجود آمده است: شاید اصلی ترین دغدغه پرسشگر این باشد که همه اشیاء با یک نسبت مساوی در برابر خداوند قرار گرفته اند، استحقاقی در کار نیست تا عدل به معنای رعایت استحقاق ها مصداق پیدا کند. اگر عدلی درباره خداوند صادق باشد، عدل به معنای رعایت تساوی است. عدل الهی ایجاب می کند که هیچ گونه تبعیض و تفاوتی در میان مخلوقات در کار نباشد و حال آن که انواع تفاوت ها هست هر چه هست تفاوت و تنوع و اختلاف سطوح است گرچه این تفاوت ها در امکان و استعداد آنها است. لذا باید ریشه یابی کرد که ریشه اصلی تفاوت امکانات و استحقاق ها در کجاست؟ چگونه است که با این که فیض باری تعالی عام و لایتناهی است. اشیاء در ذات خود از نظر قابلیت متفاوت می شوند(4). این مطلبی است که نیاز به دقت و حوصله دارد، استاد مطهری درک این مطالب را برتر از تمام مقامات مادی دانسته و بر خود می بالد که با ورود در حوزه و خواندن علوم اسلامی مخصوصا فلسفه اسلامی به این مطلب و امثال آن رسیده است(5). 3. نظام جهان ذاتی یا قراردادی است؟ در ادامه مطلب و حل آن باید دید که نظام عالم یک نظام قراردادی(6) است، یا یک نظامی ذاتی(7)؟ باید دید معنای خلقت و آفرینش از این نظر چیست؟ آیا معنای آن این است که خداوند مجموعی از اشیاء و حوادث را می آفریند در حالی که هیچ رابطه واقعی و ذاتی میان آنها نیست، بعد آنها را به صف می کشد و یکی را پشت سر دیگری قرار می دهد و از این قرار دادن، نظام و سنت و قانون و علت و معلول و سبب و مسبب به وجود می آید، بدون هیچ ارتباطی(این همان نظام قراردادی است)؟ با اینکه (رابطه ذاتی است به این معنی) روابط علت ها و سبب ها با معلول ها و مسبب ها و روابط مقدمات با نتیجه ها و ... طوری است که قرار گرفتن هر معلولی و مسببی به دنبال علت و سبب خود و قرار گرفتن هر نتیجه به دنبال مقدمه خود عین وجود آن است و به اصطلاح مرتبه هر وجود در نظام طولی(8) و عرضی(9) جهان مقوم ذات آن وجود است. آن چنان که مراتب اعداد هستند، مثلا در اعداد می بینیم که عدد 1 قبل از عدد 2 و عدد 2 قبل از عدد 3 و بعد از عدد یک قرار دارد و همین طور هر عددی غیر از عدد یک بعد از عددی و قبل از عدد دیگر است که مجموع اعداد نظامی را تشکیل می دهند که این نظام جزء ماهیت آنهاست براهین محکم عقلی و شواهد قرآنی نشان می دهد که خداوند همه جهان را از آغاز تا انجام با یک اراده به وجود آورده، یعنی بی نهایت چیز به وجود می آید و همه با اراده بسیط و واحد الهی است و اراده خدا به وجود اشیاء عین اراده نظام است. از همین جا است که قانون علت و معلول و یا «نظام اسباب و مسببات» به وجود می آید و معنای آن این است که هر معلولی علت خاص و هر علتی معلول مخصوص دارد در حقیقت هر موجودی در نظام علت و معلول جای مشخص و مقام معلومی دارد، این همان نظام طولی جهان است که قبلا به آن اشاره شد و قرآن کریم هم می فرماید: «ما همه چیز را با اندازه و قدر مشخص آفریده ایم و کار ما جز یکی بیش نیست»(11). علل عرضی هم مثل علیت پدر و مادر و علیت آب و هوا و حرارت است که آنها نیز در استحقاق و ظرفیت وجودی انسان مؤثرند و خداوند نیز با توجه به آنها ظرفیت وجودی و استعدادی انسان را در نظر گرفته است مثلا کارل فرانسوی می گوید: «هیچ کس نباید با افرادی که آثار عیوب ارثی دارد، زناشویی کند، تقریبا تمام بدبختی های آدمی ناشی از نقایص ساختمانی، عفونی و روانی و عوامل ارثی اوست، در حقیقت کسانی که بار گرانی از دیوانگی، وضعیت عقل و سرطان ارثی به دوش دارند باید از زناشویی [بچه دار شدن] خودداری کنند»(12). خداوند مرتبه وجودی هر کس را با توجه به اینکه از چه پدر و مادری به دنیا آمده تعیین می کند و ممکن است کودنی، و یا کم استعداد بودن کسی به خاطر آن علل عرضی و وجود والدین و ... باشد و در منابع دینی هم به تأثیر این مسائل اشاره شده است، مثلا در روایتی از پیامبر اکرم(ص) می خوانیم: «اگر بعد از محتلم شدن [جنابت در حال خواب] غسل نکرده با همسرش نزدیکی کند و فرزند دیوانه ای به وجود آید، فقط خود را ملامت کند»(13). نکته ای را هم درباره ذیل پرسش که دارد: «این علم است که انسان را از نردبان معنویت بالاتر می برد، اما عمل صالح حکم کسی را دارد که به صعود شخص کمک می کند». .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه