می خواستم بپرسم خدا به چه کسانی با چه ویژگی علم غیب می دهد؟ اگر کسی این ادعا را کرد به چه شرطی باور کنیم؟ اگر جن که در گذشته پیامبری نداشتند باشد چی؟ درست است؟ باید باور کرد؟

بررسى آیات پیرامون علم غیب:آیات مربوط به علم غیب دو دسته اند:1- آیاتى که علم غیب را مختص خداوند دانسته و آن را از دیگران نفى مى کند مانند:وعنده مفاتح الغیب لایعلمها الا هو. قل لایعلم من فى السماوات والارض الغیب الا اللّه .2- آیاتى که علم غیب را براى غیر خداوند با اراده و خواست او اثبات مى کند مانند: عالم الغیب فلا یظهر على غیبه احدا الا منارتضى من رسول.از آن جا که همه مخلوقات، چه در اصل وجود و ذاتشان و چه در آثار و خصوصیات خود، هیچ گونه استقلالى ندارند بلکه محتاج و وابسته به خداوندند و تنها وجودى که در ذات خود مستقل است، خداوند مى باشد مقصود از دو دسته آیات فوق، این است کهعلم غیب بالاصالة و ذاتا از آن خداست و غیر خداوند چنین علمى ندارد مگر به نحو تبعى یعنى به خواست و رضایت و ارادهخداوند. خداوند بالاصالة وبالذات عالم به غیب است و غیرخداوند به تعلیم او از غیب آگاه مى شود. یعنى پیامبر و امام از خودچیزى نمى دانند، بلکه آنچه خداوند از غیب و اسرار نهان در اختیارشان بگذارد، مى دانند.نظیر آیاتى که در مورد قبض روح و توفّى آمده است که یک دسته مى گوید: الله یتوفى الانفس حین موتها و دسته دیگر به غیرخدا اسناد مى دهد و مى گوید: قل یتوفاکم ملک الموت الذى و کل بکم یعنى؛ توفى و قبض روح بالاصالة منسوب به خداوند است وبه نحو تبعى به ملائکه منسوب مى شود چون خداوند آنان را اسباب و واسطه براى این کار قرار داده و آنان به قدرت و اراده و اذنخداوند این کار را انجام مى دهند.علم غیب نیز بالاصالة و به نحو استقلالى از آن خداست و غیرخدا با اذن و اراده و تعلیم خداوند از آن مطلع خواهد بود. آیاتى کهعلم غیب را از غیرخدا نفى مى کند، ناظر به علم استقلالى و ذاتى است.اما در خصوص آیه 188 سوره اعراف که اشاره فرمودید: از آنجا که کفار ادعاى نبوت پیامبر اکرم را مساوى با ادعاى علم غیبگرفته اند و با آن فهم بسیط و ساده خود توان درک (علم استقلالى و تبعى) را نداشتند خداوند پیامبر اکرم را امر فرموده طبق فهم سادهآنان سخن بگوید، لذا مى فرماید بگو من مدعى علم غیب نیستم من تنها بشیر و نذیرى هستم که براى هدایت شما آمده ام.براى آگاهى بیشتر ر.ک: تفسیر المیزان، ج 8، ذیل آیه فوق، ص 388.T کیفیت علم غیب:با توجه به دو مطلب قبل، روشن شد، امام(ع) از دو نوع علم برخوردار است: 1- علم عادى، که براى نوع بشر قابل تحصیلاست. 2- علم غیب، که موهبتى الهى است.امام که برگزیده خداست و مدارج قوس صعودى را پیموده است، به لطف و اذن و اراده الهى با سرچشمه علم الهى تماس پیدامى کند و از حوادث گذشته و حال و آینده آگاه مى گردد. بر این اساس:1- علم غیب امام از سنخ علم الهى است. براى آشنایى با علم غیب باید با علم الهى آشنا شد.علم خداوند به هر پدیده، از سنخ علم حضورى است که خود شى ء معلوم، با تمام وجودش، نزد عالم حاضر است. علمحضورى، بدون وجود و تحقق معلوم معنا ندارد بلکه ملازم و همراه با وجود معلوم است. به تعبیر دیگر، علم خداوند به پدیده هاىعالم هستى، همان گونه که در متن واقع هستند، تعلق مى گیرد. این آگاهى منشأ هیچ تغییر و تأثیرى در حوادث عالم نیست و چونعلم غیب امام از سنخ علم الهى است، علم غیب ائمه نیز علم حضورى است و به پدیده ها به همان شکل که در متن واقع محققندتعلق مى گیرد و موجب تغییر در حوادث عالم نیست.2- از آنجا که علم غیب به نحو ذاتى و استقلالى فقط از آن خداست قل لایعلم من فى السماوات والارض الغیب الا الله و غیر خداتنها با اذن و خواست الهى و متکى به منبع علم ذاتى الهى، از آن برخوردار است فلا یظهر على غیبه احدا الا من ارتضى من رسولعلم غیب پیامبر و ائمه(ع) محدود است به مقدارى که خداوند اراده کند و بخواهد.T آیا علم غیب همان علم لدنى است:1- علم لدنى: علمى است که از راه و طریق عادى به دست نیامده است؛ یعنى، اکتسابى نیست، و از طریق استاد و تعلیم و تعلمبه دست نیامده، بلکه موهبتى الهى است.2- علم غیب: علم به امورى که براى نوع بشر پوشیده و جزو اسرار الهى و مخزون در منبع علم الهى است. کشف و شهود امرىکه دیده هاى نوع بشر نمى بیند و گوش ها آن را نمى شنود. البته باید توجه داشت که علم، یعنى کشف و شهود بنابراین علم غیب، امرنسبى است؛ یعنى، علم به چیزى که براى سایرین غیب است. کشف و شهود چیزى که براى دیگران غایب و نامعلوم است.با توجه به دو تعریف فوق، معلوم مى شود که هر علم غیبى، علم لدنى است. چون غیب بر همگان پوشیده است و کسى جز خداآن را نمى داند، مگر کسانى که خداوند بخواهد و چنین علمى را به آنان موهبت کند عالم الغیب فلا یظهر على غیبه احدا الا منارتضى....اما هر علم لدنى، علم غیب نیست یعنى ممکن است خداوند علم برخى از امور را که براى نوع بشر از طرق عادى قابل اکتساب وتحصیل است، به بعضى انسان ها بدون کسب و تحصیل، اعطا کند. چنین علمى موهبتى و لدنى است اما علم به غیب نیست، چونبراى سایرین پوشیده نیست. مثل این که خداوند بر اثر یک عنایت، به شخص بى سوادى سواد خواندن و نوشتن اعطا کند و یا کسىرا حافظ قرآن قرار دهد (مانند جریان کربلایى کاظم که در کتاب داستان هاى شگفت شهید دستغیب مى توانید مطالعه کنید).حاصل سخن: هر علم غیبى، علم لدنى است اما برخى علوم لدنى، علم غیب نیستند. به اصطلاح منطقى رابطه بین این دو،عموم و خصوص مطلق است. علم لدنى، عام مطلق و علم غیب، خاص مطلق است.T آیا سایر مردم هم مى توانند از علم غیب برخوردار شوند:با توجه به تعریفى که از علم غیب ارائه دادیم و آن را علم لدنى و موهبت الهى دانستیم مى گوییم بله هر انسانى مى تواند از راهتهذیب نفس و صفاى باطن و سیر و سلوک و در یک جمله، تأسى به سیره و روش پیامبر اکرم و ائمه معصومین(ع) از علم غیببهره مند شود. لکن هر کسى به اندازه اوج پرواز خود و سعه وجودى خویش با علم غیب ارتباط برقرار کرده و به حقایق بلند آن عالمدست مى یابد. هر چند تنها انسان کامل مى تواند اوج بهره را از حقایق عالم غیب ببرد.حال که سخن از علم غیب سایر انسانهاست، تذکر این مطلب ضرورى است که توانایى اطلاع بر برخى از امور غیبى و خبر دادناز آنها، اختصاص به معصومین و پیروان آنان ندارد، بلکه ممکن است برخى از افراد با تحصیل برخى مقدمات و از راه هایى مثلریاضت هاى گوناگون یا تسخیر جن بتوانند از امور غیبى اطلاع دهند. لکن یک تفاوت اساسى میان اخبار غیبى آنان با اخبار غیبىمعصومان وجود دارد و آن این که اخبار معصومین به سبب اتصال به منبع علم الهى، مصون از خطا و اشتباه است، برخلاف خبرهاىغیبى دیگران که بنا به تأثیرات برخى از موجودات (مانند اجنه و شیاطین) ممکن است مشتمل بر خطا باشد. علاوه بر این، تفاوتاساسى دیگر این است که علم غیب معصومین گسترده است و اخبار گوناگونى دسترسى دارند که براى دیگران ممکن نیست مانندعلم به قیامت و بهشت و دوزخ و عوالم عینى مانند ملائکه و... از همین رو على(ع) مى فرماید: سلونى قبل ان تفقدونى فانّى بطرقالسماء اعلم منى بطرق الارضM{؛ اى مردم، قبل از این که مرا از دست بدهید از من بپرسید زیرا من راه هاى آسمان را بهتر از راه هاى زمین مى شناسم}M.T نکته پایانى:برخى از علوم مربوط به آینده، منحصر به ذات مقدس خداوند است به طورى که هیچ کس از آن اطلاع ندارد. در برخى روایاتضمن بیان این مطلب، از خصوص این امور، به علوم غیب تعبیر شده است.امام باقر(ع) مى فرماید: العلم علمان، فعلم عندالله مخزون لم یطلع علیه احدا من خلقه، و علم علمه الله ملائکته و رسلهM{علوم دو دسته اند،علمى که نزد خداوند است و هیچ کس از مخلوقاتش بر آن آگاه نخواهد شد و علمى که آن را به ملائکه و فرستادگانش تعلیم داده است}M.علوم قسم دوم که خداوند به انبیا و ائمه(ع) اعطا مى کند تنها به مقدارى است که صلاح بداند.ج س 2 - عصمت عبارتست از نیروئى درونى که دارنده آن از هر گونه گناه باز داشته مى شود.عصمت انبیاء لازمه هماهنگى خلقت است زیرا پس از احراز لزوم بعثت انبیاء و شناسایى آنها از طرق معجزه اگر معصوم نباشنداعتماد مردم از آنها سلب مى شود. کسى به دستورشان عمل نمى کند و در نتیجه هدف خلقت لغو خواهد شد. بنابراین انبیاء باید ازناحیه خداوند حفظ شوند و هیچ گونه خطا و اشتباهى از آنها سرنزند. اما اینکه در دعاها مى خوانیم که انبیاء از خداوند تقاضاى عفو ومغفرت کرده اند یا در آیات قرآن اشاراتى به چشم مى خورد (همچون ماجراى حضرت آدم یا حضرت یونس) که دلالت بر عدمعصمت آنها دارد باید توجه نمود که الفاظ دالّ بر گناه و معصیت در مورد آنان معنى حقیقى و آنچه ما از آنها در ذهن داریم رانمى دهد. بلکه نسبت به آنها به معنى ترک اولى است یعنى از میان دو کار که یکى خوب و دیگرى خوب تر است اگر آنان خوب تر رارها کنند و خوب را انجام دهند این عمل شایسته شأن و مقام آنها نیست بلکه شایسته مقام آنان کار خوبتر است.براى آگاهى بیشتر ر.ک: عقاید اسلامى، آقایان امامى و آشتیانى، ص 257.از اینرو گناه و معصیت انبیاء و اولیاء به هیچ عنوان گناه اخلاقى یا گناه به معناى تخلف از قوانین نمى باشد بلکه به معناى قصور ازاداى حق بندگى یا تقصیر در بذل تمام توجه به سوى محبوب است. (ر.ک: بدایة المعارف الالهیة، آقاى سیدمحسن خرازى، ج 1، ص 267)و این گونه گناهان هیچ منافاتى با اصول دال بر عصمت انبیاء ندارد.براى مطالعه بیشتر ر.ک: الهیات و معارف اسلامى، آیت الله جعفر سبحانى، از درس 55 تا 60.انیس الموحدین، مرحوم ملامهدى نراقى، از ص 91 تا 105.ج س 3 ـ واژه ام الکتاب در چند جاى قرآن مجید آمده است [آل عمران 7، رعد 39، زخرف 4 ]در سوره آل عمران به معنى اصل کتاباست یعنى آیات محکم قرآن اصل قرآن است که متشابهات قرآن و سایر امور دین با رجوع به آن و استدلال بر مبناى آن محکم واستوار خواهد بود.در آیه 39 رعد و 4 زخرف به معنى لوح محفوظ خداوند است که همه چیز در آن ثبت و ضبط شده است. در برابر لوح محو واثبات در لوح محو و اثبات به حسب اقتضائات ممکن است چیزى ثبت شود بعد به جهت آمدن مقتضى دیگرى محو شود.مثلاً این طور مقدر شده است که شخصى در فلان تاریخ فوت شود و یا مریض شود بعد به واسطه دعا و یا صدقه دادن به کسىاین مقدر تغییر پیدا مى کند. ولى در لوح محفوظ خداوند تمامى این ها یعنى همان مقدر با تغییرى که در لوح محو و اثبات ایجادمى شود ثبت و ضبط است و قابل تغییر نیست.آیه 39 سوره رعد به این دو کتاب اشاره دارد که مى فرماید: M{محو مى کند خداوند آنچه را که بخواهد و اثبات مى کند و در نزد اوست ام الکتاب}M.در روایتى آمده است که دعا در لوح محو و اثبات مؤثر است و ممکن است در لوح محوو اثبات این طور مقدر شده که از عمر کسىسه سال بیشتر باقى نمانده باشد بعد بر اثر صله رحم سى سال بر عمر او افزوده شود و به عکس عمر او سى و سه سال است بر اثرقطع رحم کوتاه شود و سه سال شود.و اما آنچه در ام الکتاب آمده قابل تغییر نخواهد بود. (تفسیر صافى 3/75). همچنین بدا که از معتقدات شیعه است مربوط به لوح محوو اثبات است. بنا به آنچه در تفسیر البیان آقاى خوئى آمده است قضا و مقدرات الهى سه گونه است قسمى که خداوند هیچ کس را برآن مطلع نکرده است و مخصوص خود اوست که قضاء قابل تغییر نیست. و قسمى که خداوند انبیا و پیامبران را به آن خبر داده کهحتما واقع خواهد شد این قسم نیز قابل تغییر نیست و بدا در آن ایجاد نمى شود.قسم سوم مقدراتى است که خداوند پیامبر و ملائکه اش را به وقوع آن خبر داده است ولى حتمى نیست و موقوف بر تعلق مشیتخداوند است. در این علم خداوند بدا جارى است و ممکن است اراده خداوند به حسب مصالحى تغییر کند و دست خداوند بستهنیست آن گونه که یهود گفته اند که خداوند حتما باید به مقتضاى علم سابقش عمل کند. بلکه ممکن است خداوند به حسب مصالحاراده اش تعلق بگیرد و به گونه اى دیگر عمل کند و این همان بدا است که در این قسم از مقدرات الهى جارى است و منشأ این علمهمان علم ازلى خداوند است یعنى علم ازلى خداوند به تمامى اشیاء تعلق گرفته ولى وجود آن معلق بر مشیت خداوند است بهحسب اقتضاء مصالح و مفاسدى که به اختلاف ظرفهاى آن مختلف است..(البیان 384 / 390). .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه