دیدگاه نویسنده نقد قرآن درباره جبرگرایی در قرآن چیست؟

دکتر سها تقدیرگرایی را عامل عقب ماندگی مسلمانان می داند و می نویسد: «آیات و احادیث فراوانی جبر و تقدیر را مورد تأیید قرار می دهند و آیاتی مؤید اختیارند. بنابراین تقدیرگرایی (اعتقاد به اینکه همه چیز به خواست خدا انجام می گیرد و سرنوشت فرد از قبل تعیین شده است) بخش مهمی از اعتقادات یک انسان مسلمان را تشکیل می دهد. تقدیرگرایی موجب کند کردن توسعه و پیشرفت می شود. چون فرد تقدیر گرا تلاش را کم نتیجه می داند»[ همان، صص 522 - 523.].نقد و بررسیتحلیل مطالب دکتر سها در مورد تقدیرگرایی نشان می دهد که پیش فرض ها و شبهات و سؤالات زیر را مطرح می کند؛1. اعتقاد به تقدیر همان اعتقاد به جبر است.2. آیات و احادیث، جبر را پذیرفته اند.3. آیات و احادیث در مورد جبر و اختیار متناقض هستند.4. مسلمانان معتقد به جبر هستند.5. اعتقاد به تقدیر عامل عقب ماندگی مسلمانان است زیرا سستی و قانع شدن به وضع موجود را به دنبال دارد.6. مدیران و رهبران به خاطر تقدیرگرایی مسلمانان به برنامه ریزی اهمیت نمی دهند.در پاسخ باید گفت آنچه در رابطه با جبر و اختیار با آیات قرآن سازگار است، دیدگاه اهل بیت(علیهم السلام) و پیروان آنهاست در این باره امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «لاجبر و لا تفویض بل امرٌ بین الامرین»[ بحارالانوار، ج 108، ص 60.]؛ «تحمیل جبر و واگذاری اختیار به انسان مردود است بلکه شیوه ای میانه صحیح است».یعنی خدای متعال انسان را مختار آفریده است و می تواند مسیر زندگی خود را اصلاح یا منحرف کند و بر همین اساس مسئول و مکلف است و اگر گناهی کرد مجازات می شود. چون با اختیار و آگاهی انتخاب و عمل می کند و مجبور نیست.در برخی آیات قرآن، عمل پیامبر به خدا نسبت داده شده است.[ مانند: انفال (8)، آیه 17.] اما این به معنای جبر نیست؛ چون خدا سرچشمه ی همه ی نیروهای جسمانی و روحی است، پس همه ی این امور به یک معنا از اوست.هر کاری که ما می کنیم از آن جا که به اراده ی ما انجام می گیرد، کار ماست و از آنجا که آفرینش و توان ما از خداست، کار خداست؛ بنابراین نه جبر و نه واگذاری، بلکه چیزی بین این دو صحیح است.[ تفسیر نمونه، ج 7، ص 115.]چنان که در آیه «یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ»[ فاطر (35)، آیه 8.]؛ نیز مقصود از گمراه شدن افراد توسط خدا آن است که افراد در اثر اعمال ناپسند خود زمینه ی گمراهی خویش را فراهم می کنند و در صورت لجاجت و ادامه تبهکاری؛ مجازات آنان از سوی خداوند فرورفتگی در باتلاق بیشتر خواهد بود و این نوعی کیفر برای لجاجت پیشگان در این دنیا می باشد.البته اختیار داشتن انسان در آیات فراوانی از قرآن بیان شده است. مانند آیه: (((إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُورا)))[ انسان (76)، آیه 3.]؛«در واقع، ما او را به راه (راست) راهنمایی کردیم، در حالی که یا سپاس گزار است، یا بسیار ناسپاس است ».در این آیه بر آزادی اراده ی انسان تأکید شده است؛ یعنی انسان می تواند هدایت الهی را بپذیرد و سپاس گزاری کند یا نپذیرد و راه کفر و ناسپاسی در پیش گیرد.بنابراین آیات قرآن جبر را نپذیرفته اند بلکه در مورد اختیار انسان سه دیدگاه وجود دارد که دکتر سها فقط دیدگاه جبرگرایی را مطرح کرده و براساس آن اسلام و مسلمانان را محکوم کرده بود. در حالی که دیدگاه صحیح همان دیدگاه اهل بیت(علیهم السلام) (لاجبر ولا تفویض بل امرٌ بین الامرین) است.اینکه برخی مسلمانان معتقد به جبر هستند (همان طور که به اشاعره نسبت داده شده است) و این عقیده باطل در زندگی آنها تأثیر منفی دارد. ربطی به اسلام و قرآن ندارد. بلکه ایشان از مکتب اهل بیت(علیهم السلام) فاصله گرفتند و کج راهه رفتند و عقب ماندگی علمی و اجتماعی پیدا کردند در حالی که سنت و سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان(علیهم السلام) همگی سرشار از برنامه ریزی و طرح های جنگ و صلح و مبارزه با فقر و تبعیض بوده است و اکنون نیز هر مسلمان واقعی با توکل و استعانت از خدا، تلاش می کند و مطمئن است که خدا افراد تلاش گر را هدایت و کمک رسانی می کند. اما دکتر سها برای تثبیت عقیده جبرگرایی تنها به منابع غیر معتبر روی آورده است و از مکتب اهل بیت(علیهم السلام) بی بهره بوده است و این گونه گرفتار اشتباه شده است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه