توحید احدی و واحدی

توحید که از نظر لغوی به معنای یگانه دانستن است نزد علمای عقائد معنای گوناگونی دارد که از آن به اقسام یا مراتب توحید تعبیر می شود. ذکر همه این اقسام و مراتب خارج از گنجایش این مقاله است لذا در اینجا تنها به برخی از این اقسام و مراتب اشاره می شود.   1. توحید احدی مراد از توحید احدی این است که ذات باری تعالی بسیط(غیرمرکب) بوده از هر گونه جزء داشتن و جهت کثرت منزه است. دلائل زیادی برای اثبات این قسم از توحید اقامه شده که ذکر همه آنها باعث اطاله کلام می شود لذا فقط به چند دلیل کوتاه بسنده می شود. خدا، وجود صرف و بدون قید است و مرکب بودن و دارای وجود کثرت بودن مستلزم مقید بودن است بنابراین خداوند متعال نمی تواند مرکب باشد. دلیل دوم: هر موجود مرکبی محتاج به اجزاء خود است به نحوی که اگر اجزاء نباشند خود آن نیز نخواهد بود و هیچ محتاجی واجب الوجود نیست در حالی که خدا یعنی واجب الوجود. دلیل سوم: خدا یعنی وجود صرف و ماهیت یعنی حد وجود. پس خدا ماهیت ندارد و ترکیب از خواص ماهیات است بنابراین خدا مرکب نیست.   2. توحید واحدی منظور از توحید واحدی این است که ذات خداوند متعال تعدد بردار نیست. یعنی وجود بیش از یک خدا محال است. برای توحید واحدی نیز دلایل فراوانی ذکر شده که به برخی از آنها اشاره می شود.   دلیل اول: برهان عدم برهان بر وجود بیش از یک خدا وقتی وجود خدا با برهان اثبات وجود حداقل یک خدا ثابت شده است. بنابراین اگر کسی مدعی است که خدای دومی وجود دارد باید وجود خدای دوم یا بیشتر را با برهان اثبات نماید. لکن هیچ برهانی بر این امر وجود ندارد. این برهان را خداوند متعال چنین بیان نمود: « وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ ... ؛ و هر کس معبود دیگری را با خدا نخواند بر وجود آن معبود دیگر برهانی ندارد.»(المؤمنون/117) همچنین فرمود: « أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ ؛ آیا با الله، معبود دیگری هست، بگو اگر راست می گویید برهان بیاورید.»(النمل/64)   دلیل دوم: برهان تدافع دو قدرت امام صادق(ع) به زندیق فرمود: « این گفتار تو که می گویی خدا دو تاست از سه حال بیرون نیست، یا هر دوی آنها ازلی و قوی هستند، یا هر دو آنها ضعیفند یا یکی قوی و دیگری ضعیف است. اگر هر دو قوی هستند پس چرا همدیگر را دفع نمی کنند تا یگانه مدبر عالم شوند و اگر خیال می کنی که یک ضعیف و دیگری قوی است، آنکه قوی است خداست و آن دیگری عاجز است.»(کافی) در این کلام امام برخی از مقدمات حذف شده اند. خلاصه برهان چنین است که: اگر دو خدا باشد یا هر دو قدرت برابر دارند؛ یا یکی قدرت بیشتری دارد؛ هر دو ضعیف و عاجزند. اگر هر دو عاجزند که هیچ کدام خدا نیستند و اگر یکی قوی و دیگری ضعیف است، آنکه قوی است خداست و آن دیگری مخلوق و محکوم حکم اوست و اگر هر دو قدرت برابر داشته باشند، در آن صورت مانع از تدبیر یکدیگر می شوند و در نتیجه عالم نابود می شود. چرا که قدرت ذاتا اقتضای غلبه دارد و محال است موجودی قادر باشد و طالب غلبه نباشد.   دلیل سوم: برهان قانع امام صادق(ع) به زندیق فرمودند: «و اگر بگویی خدا دوتاست، آن دو خدا خالی از دو وجه نیستند یا هر دو از همه جهت با هم تفاوت دارند. پس زمانیکه خلق را منظم و کشتی را در حرکت می بینیم و اختلاف شب و روز و خورشید و ماه راه مشاهده می کنیم، درستی امر و تدبیر و به هم پیوستگی امور دلالت می کند بر اینکه مدبر عالم یکی است.(توحید صدوق) خلاصه این برهان چنین است: اگر خدا دو تا باشد، آن دو خدای فرضی از سه حالت بیرون نیستند، یا از هر جهت مثل همند که در آن صورت دوگانگی آن دو توهم است. چون دوگانگی مستلزم حداقل یک تفاوت است. یا از هر جهت با هم تفاوت دارند که در آن صورت هر کدام علت و مدبر مستقل خواهند. در نتیجه هر کدام دست به تدبیر عالم خواهد زد که نتیجه آن به هم ریختن عالم خواهد شد. اگر یکی از آنها به نفع دیگری کنار بکشد، معلوم می شود که او علت و مدبر نیست پس خدا هم نیست، همکاری بین دو موجود کاملا متمایز از هم نیز عقلا محال است. حالت سوم این است که آن دو در برخی وجوه با هم شریک باشند که در آن صورت نیز خدا نخواهند بود چون لازمه این امر ترکیب از جزء مشترک و غیرمشترک است و هیچ مرکبی واجب الوجود نیست. امام(ع) این فرض سوم را در کلامشان مطرح نکردند چون بطلان آن واضح بود. خداوند متعال برهان تمانع را چنین بیان نموده است: « لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا ؛ اگر در آسمان و زمین بیش از یک خدا بود، آن دو(آسمان و زمین) فاسد می شدند(ویران می شدند.)».(الانبیاء/22) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه