بر اساس نظريه خلق اعمال در فلسفه و عرفان و هم چنين آيات فراواني که دلالت بر نتيجه اعمال بودن پاداش و عقاب دارند، دو يا چند برابر شدن پاداش و عقاب که در بعضي آيات ديگر آمده چه مفهومي دارد؟

پاسخ سئوال در دو نکته بيان مي شود: نکته اوّل مربوط به تجسم اعمال و نکته دوم مربوط به دو يا چند برابر شدن پاداش و عقاب. نکته اوّل: تجسم اعمال به معناي به شکل، جسم و پيکر در آمدن موجودات غير مادي مانند عقايد، اخلاق و اوصاف و افعال و ملکات انسان است. قرآن و روايات دلالت دارند بر اين که هر عملي که انسان در اين جهان انجام مي دهد، دو صورت و دو ظهور و دو هويت دارد، يکي از آنها در اين دنيا تمثّل پیدا مي کند و ديگري در آخرت، مثلا نماز در اين دنيا عبارت است از يکسري از ذکرها و حرکات که هويت دنيوي نماز را تشکيل مي دهند ولي همين نماز در آخرت ظهور ديگري دارد و هم چنين است همه اعمال نيک و بد. زيرا اقتضاي اين عالم آن است که عمل به اين صورت جلوه کند و اقتضاي عالم آخرت آن است که عمل به شکل اصلي و واقعي خود ظاهر شود. علامه طباطبايي (ره) در تفسير آيه: وَلِکلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ؛ و هر كدام [از دو گروه مؤمن و كافر] را پايه‏هايى است از آنچه كرده‏اند [تا عدل خدا در باره آنها آشكار شود] و تا به آنان [پاداش‏] كارهايشان را تمام بدهد و به ايشان ستم نخواهد شد، می‌فرماید: صدر آيه از نوعي نسبت خاص (ميان پاداش و عمل) حکايت مي کند و عبارت مياني از اتحاد بين عمل و جزاي آن و ذيل آيه از جزاي عادلانه که در واقع سبب نسبت و اتحاد مذکور است آيات بسيار ديگري وجود دارند که دلالت مي کنند بر اين که اعمال خير و شرّ انسان بعينه به وي بازگردانده مي شوند. در ميان قائلان به نظريه تجسم اعمال سه نظر عمده وجود دارد. 1. عذاب و نعمت ها در آخرت،در واقع همان تجسم اعمال انسان است. 2. عقاب و پاداش در آخرت، در واقع تجسم ملکات فاعل آنهاست. طبق اين نظريه هر عملي که انسان در دنيا انجام مي دهد، بدون ترديد نتيجه انگيزه و نيّاتي است که در جانش نقش بسته است، عملي که با انگيزه هاي پست حيواني و يا نيّات و اهداف متعالي انجام مي شود، تصويري در صفحه روان از خود باقي مي گذارد. اگر اين عمل تکرار نشود به تدريج آن صورت نفساني کمرنگ و محو مي گردد ولي اگر تکرار شد، تدريجا پرورش يافته و به شکل ملکه راسخه در مي آيد و در صحيفه جان انسان ماندگار مي شود و پس از مرگ تجسم عيني پيدا مي کند. 3. نظريه سوم قول به تفصيل است، طبق اين عقيده، برخي از عقاب و ثواب ها در حقيقت، همان عمل انسان و تجسم آنهاست ولي بعضي ديگر جزاي اعمال انسان است (و نه تجسم اعمال) آياتي که در قرآن کلمه جزاء در آنها آورده شده ناظر به همين مطلب هستند از آن جمله مي فرمايند: جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِک جَزَاء مَن تَزَکي آن بهشت هاي عدني که دائم زير درختانش نهرها جاري است و تا ابد در آنجا هستند و آن بهشت پاداش کسي است که خود را پاک و پاکيزه نگه دارد». نکته دوم: با عنايت به آيات قرآن متوجه مي شويم که خداوند در مورد پاداش و جزاي اعمال صالح چند برابر شدن را ذکر مي کند ولي در مورد اعمال ناشايست، تنها جزاء همان را به انسان بر مي گرداند. اگر بر حسب تجسم اعمال نگاه کنيم، آيات قرآن اشاره دارد که در مورد اعمال ناشايست، نتيجه همان عمل، فقط به انسان بر گردانده مي شود و اگر از دريچه جزاء (و نه تجسم اعمال) به اعمال نگاه کنيم، قرآن مي فرمايند: روز قيامت تنها انسان جزاي همان کاري که کرده را مي بيند و هيچ گاه خداوند، بنده را به خاطر گناهش بيشتر عذاب نمي کند. مگر اين که با گناه و معصيت او، کسي ديگر گمراه شده يا او هم معصيت کار شود که در اين صورت عذاب مضاعف، بدوش فاعل آن عمل خواهد بود؛ يعني يک عذاب براي عمل زشتش و عذاب ديگر بخاطر گمراه کردن ديگري. خداوند در قرآن مي فرمايند: وَالَّذِينَ کسَبُواْ السَّيِّئَاتِ جَزَاء سَيِّئَةٍ بِمِثْلِهَا... ؛ و کساني که مرتکب اعمال بد شدند و به قدر همان اعمال زشت مجازات مي شوند» هم چنين مي فرمايند: مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِّنْهَا وَمَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَي الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئَاتِ إِلَّا مَا کانُوا يَعْمَلُونَ هر که نيکويي کند جزايي بهتر از آن دارد و هر که بدي کند، آنان که بدي مي کنند جز خود آن عمل کيفري ندارند». يعني بر آنچه کرده اند، چيزي اضافه نمي شود، و در اين کمال عدل الهي است همچنان که در کار نيک پاداش به ده برابر کمال فضل اوست. با توجه به دو نکته مذکور مي توانيم پاسخ سئوال را اين گونه جمع‌بندی کنيم: اگر بنا به قول سوم از تجسم اعمال (يعني قول به تفصيل) به قضيه نگاه کنيم برخي از پاداش و عقاب ها نتيجه عيني اعمال انسان و برخي ديگر جزاء اعمال انسان است و خداوند هر قدر بخواهد مي تواند به انسان بنا به مراتب اخلاص در نيّت پاداش دهد. به عبارت ديگر هر چقدر عملي خالص تر باشد پاداش عمل نيز بيشتر خواهد بود. امّا اگر از منظر تجسم اعمال بنا به قول دوم يا اول نگاه کنيم اين هم با مضاعف شدن ثواب اعمال منافاتي ندارد زيرا بنا به تحقيق هر ثوابي که خداوند در پاداش عملي به انسان مي دهد در حقيقت همان تجسم عمل اوست که به خود وي برگشته است. اگر خداوند پاداش عملي را ده برابر يا صد برابر مي دهد، اين بعينه همان تجسم عمل فرد است که بر اساس نيّت و اخلاصي که در هنگام انجام دادن عمل داشته است به وي عطا شده است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه