شخصیت و نهضت امام حسین (ع) در ادبیات فارسی چه تأثیری گذاشته است؟

قیام امام حسین(ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البته اوائل به صورت جدی نبود، بلکه در قالب تمثیل ها و استنادها اشاراتی به شهادت امام حسین(ع) و شهدای کربلا داشتند. یکی دو قرن بعد در حدود قرن پنج و شش هجری «سنایی» به طور خاص جزو شعرایی بود که به شهادت امام حسین(ع) اشاره مستقیم کرد. پس از قرن پنجم یعنی در زمان «ناصر خسرو» اشاراتی به عاشورا وامام حسین (ع) شده است اما به طور کامل و جزئی نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسئله پرداخته شده، در دوره صفویه به خاطر مذهب رسمی تشیع و تغییر نظام حکومتی و گسترش تفکر شیعی در ایران، گرایش شاعران به عاشورا دیده و ثبت شده است.(1)«ابن حسام» از چهره هایی است که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهده صفویه شاخص است . او شاعری است که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است. پس از او شاعران فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره قاجاریه و بعد از آن ها دفتر شعر در خصوص مسئله عاشورا تدوین شد.اینک به اجمال، مواردی را بیان می داریم:1. ناصر خسرو:از شاعران قوی طبع و قصیده سرایان گرانقدر زبان فارسی است که در سال 481 درگذشت. او به حادثه کربلا اشاره کرده چنین می سراید:خون حسین آن بچشد در صبوحوین بخورد ز اشتر صالح کبابغرّّه مشو گرچه به آواز نرمعرضه کند بر تو عقاب و ثوابچون بخورد ساتگنی هفت و هشتبا گلوش تاب ندارد رباباین شب دین است، نباشد شگفتنیم شبان بانگ و فغان کلابگاه سحر بود، کنون سخت زودبرزند از مشرق تیغ آفتابتازه شود صورت دین راه جبینسهل شود شیعت حق را صعابزیر رکاب و علم فاطمینرم شود بی‌خردان را رقاب(2)2. ابوالمجد مجدد بن آدم سنایی (م 535 هـ):عارف واراسته‌ای است که به باور همة پژوهندگان، عرفان را در ادب پارسی درآمیخت. درون مایة عرفانی شعر او و پیشرو بودنش در این زمینه، بر کسی پوشیده نیست. عارفان درویشی خود را به امام علی(ع) باز می‌بندند و دل در گرو او دارند و امام حسین(ع) فرزند آن امام یگانه‌ است. از این رو سنایی نیز که دل در گرو دوستی اهل بیت(ع) دارد، به این رویداد (واقعة کربلا) پرداخته است.(3)سنایی معتقد است که راه دین، راهی سخت و طاقت‌فرساست و انسان به حکم آن که در عالَم ذر به «ألستُ بربّکم» «بلى» گفت، باید تن به سختی‌های کرب و بلا بسپارد و چون حسین(ع) خون از گلوی او جاری گردد:خرمی چون باشد اندر راه دین کز بهر حقخون روان گشتست از حلق حسین در کربلااز برای یک بلا کاندر ازل گفتست جانتا ابد اندر دهد مرد بلی تن در بلا(4)سنایی باور دارد که حسین(ع) شهید یگانه است، همان گونه که مادرش بانوی یگانه بود:سراسر جمله عالم پُر زنانندزنی چون فاطمه خیر النساء کو؟سراسر جمله عالم پر شهید استشهیدی چون حسین کربلا کو؟سراسر جمله عالم پر امام استامامی چون علی موسى الرضا کو؟(5)3. نورالدین عبدالرحمن جامی:یکی از شاعران و عارفان بلند مقام سدة نهم هجری است که در عرفان نظری، پایة بلند دارد. او حسین(ع) را الگوی عاشقان می‌داند و معتقد است هر عاشقی را فرض است که به دیدار مرقد او بشتابد، تا راه و رسم عاشقی را از وی بیاموزد:کردم زدیده پای سوی مشهد حسینهست این سفر به مذهب عشاق فرض عینخُدّام مرقدش به سرم گَر نهند پایحقا که بگذرد سرم از فرق فرقدین(6)4. ابن حسام هروی (م 875 هـ):از شاعران ایرانی است که درباره فضیلت پیامبر و خاندان وی اشعاری سروده است.(7) او دربارة امام حسین(ع) می گوید:دلم شکسته و مجروح و مبتلای حسینطواف کرد شبی گرد کربلای حسینطراز طره مشکین عنبر افشانشخضاب کرد به خون خصم بی‌وفای حسینقدر چو واقعة کربلا مشاهده کردزچشم، چشمة خون راند بر قضای حسیننشسته بر سر خاکستر آفتاب مقیمکبود پوش به سوگ از پی عزای حسینجمال روشن خورشید را غبار گرفتکه در غبار نهان شد مه لقای حسینسحاب قطره باران، حسین سر بخشیدعطای ابر کجا و کجا عطای حسینخموش ابن حسان این سخن نه لایق توستستایش تو کجا و کجا ثنای حسینکز آفتاب قیامت مرا پناهی دهبه زیر سایه دامن کش لوای حسین(8)5. محتشم کاشانی:یکی از این شعرا «محتشم کاشانی» است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین(ع) آشنا هستند. او یکی از مهم ترین و معروف ترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در سوگواری اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است به طوری که می توان او را معروف ترین شاعر مرثیه¬گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بندی او تا به امروز لطف خود را که ناشی از صفا و صداقت حقیقی سراینده اش است، حفظ کرده است:باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟باز این چه رستخیز عظیم است کز زمینبی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است ؟این صبح تیره باز دمید از کجا ؟ کزوکار جهان و خلق جهان جمله درهم استگویا طلوع می ‌کند از مغرب آفتابکاشوب در تمامی ذرات عالم استگر خوانمش قیامت دنیا بعید نیستاین رستخیز عام که نامش محرم استدر بار گاه قدس که جای ملال نیستسر های قدسیان همه بر زانوی غم استجن و ملک بر آدمیان نوحه می ‌کنندگویا عزای اشرف اولاد آدم استخورشید آسمان و زمین نور مشرقینپرورده کنار رسول خدا حسین (9)6. صباحی بیگدلیصباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم و اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر با پادشاهان زندیه بود که در سوگ و مرثیه امام حسین(ع) ترکیب‌بندی به تقلید از کلیم کاشانی ساخته است . افتاد شام گه به کنار افق نگرانخود چون سربریده از این طشت، واژگونگفتم محرم است و نمود از شفق هلالچون ناخنی که غم زده آلایدش زخون (10)7. ملک الشعرای بهار ملک الشعرا محمدتقی بهار، شاعر دوره مشروطیت نیز در رثای سید الشهدا گفته است:ای فلک ، آل علی را از وطن آواره کردیز آن سخن در کربلا شان بُردی و بیچاره کردیتاختی از وادی ایمن غزالان حرم راپس اسیر پنجه گرگانِ آدم‌خوار کردیجسم پاک شیر مردان را نمودی پاره پارههم دل شیر خدا را زین مصیبت پاره کردیگوشوار عرش رحمن را بریدی سر ، پس آنگهدخترانش را زکین بی گوشوار و یاره کردیجبهة فرزند زهرا را ز سنگ کین شکستیتو مگر ای آسمان دل را ز سنگ خاره کردیتا کنی خورشید عصمت را به ابر کینه پنهاندشت را ز اعدای دین پر ثابت و سیاره کردیجورها کردی از اول در حق پاکان و لیکندر حق آل پیمبر جور را یک باره کردیکودکی دیدی صغیر اندر میان گا هوارهچون نکردی شرم و زکین قصد آن گهواره کردیچاره می ‌جستند در خاموشی آن طفل گریانخود تو در یک لحظه از پیکان تیرش چاره کردیسوختی از آتش کین خانة آل علی راو ایستادی بر سر آن آتش و نظّاره کردیخانمان آل زهرا رفت بر باد از جفایتآوخ از بیداد و داد از جور و فریاد از جفایتآسمانا جز به کین آل پیغمبر نگشتیتا نکُشتی آل زهرا را از این ره بر نگشتیچون فکندی آتش کین در حریم آل یاسینز آه آتش بارشان چون شد که خاکستر نگشتیچون حسین بن علی با لشکر کین شد مقابلاز چه پشتیبان آن سلطان بی لشکر نگشتیچون دچا ر موج غم شد کشتی آل محمداز چه رو ای زورق بیداد بی لنگر نگشتی (11)8. محمدحسین شهریارسید محمدحسین شهریار شاعر بزرگ معاصر که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمه اطهار بود، بارها در رثای امام حسین(ع) و شهدای کربلا شعر سروده و به درد گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان «کاروان کربلا» که مطلع آن بدین گونه است:شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسینروی دل با کاروان کربلا دارد حسیناز حریم کعبة جدش باشگی شست دستمروه پشت سر نهاد اما صفا دارد حسینمی برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیمبیش از اینها حرمت کوی منا دارد حسینپیش رو راه دیار نیستی کافیش نیستاشک و آه عالمی هم در قفا دارد حسینبس که محمل ها رود منزل به منزل با شتابکس نمی داند عروسی یا عز ا دارد حسینرخت و دیباج حرم چون گل به تاراجشبرند تا بجایی که کفن از بوریا دارد حسینبردن اهل حرم دستور بود و سرّ غیبورنه این بی حُرمتی ها کی روا دارد حسینسروران ، پروانگان شمع رُخسارش ولیچون سحر روشن که سراز تن جدا آرد حسینسر بقاچ زین نهاده ، راه پیمای ¬عراقمی نماید خودکه عهدی با خدا دارد حسیناو و فای عهد را با سر کند سودا ولیخون به دل از کوفیان بی وفا دارد حسیندشمنانش بی امان و دوستانش بی وفاباکدامین سرکند ، مشکل دو تا دارد حسینسیرت آل علی با سر نوشت کربلا ستهر زمان ازما ، یکی صورت نما دارد حسینآب خود با دشمنان تشنه قسمت می‌کندعزّت و آزادگی بین تا کجا دارد حسیندشمن هم آب می‌بندد به روی اهل بیتداوری بین با چه قومی بی حیا دارد حسینبعد از اینش صحنه‌ها و پرده‌ها اشکست و خوندل تماشا کن چه رنگین سینما دارد حسینساز عشق است و بدل هر زخم پیکان زخمه‌ایگوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسیندست آخر کز همه بیگانه شد دیدم هنوزبا دم خنجر نگاهی آشنا دارد حسینشمر گوید گوش کردم تا چه خواهد از خداجای نفرین هم به لب دیدم دعا دارد حسیناشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریارکاندرین گوشه عزایی بی ریا دارد حسین(12)تاثیر نهضت امام حسین(ع) بر ادب فارسی فراوان است که خوانندگان می توانند به این منابع مراجعه نمایند:* پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24.* جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.* مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صدا و سیما، 1360، ش 132.* نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، منصور یارویسی، نشریه اطلاعات 22/1/81.--------------------------------------------------------------------------------------------------------------پی‌نوشت‌ها:1. حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبدالجبار کاکایی، نشریه خراسان، 27/12/80.2. دیوان ناصرخسرو، ص 141.3. مجموعه مقالات امام حسین(ع)، ج 10، ص 139.4. همان، ص 149.5. همان، ص 143.6. دیوان جامی، ص 78.7. مصاحب، دائرة‌المعارف فارسی، ج 1، ص 18.8. مجموعه مقالات همایش امام حسین(ع)، ج 12، ص 62.9. چند مرثیه از شاعران پارسی گو، دکتر ابوالقاسم رادفر، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول 1365، ص 57.10. همان، ص 69، 70 و 71.11. همان، ص 116، 117.12. دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 98. .

راسخون

مرجع:

ایجاد شده در سه روز پیش

لینک کوتاه