ابن عباس، چه کسی بوده که قرآن را هم با ترتیب نزولی متفاوت، جمع آوری کرده است؟

شخصیت ابن عباس «عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف»، پسر عموى پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)، سه سال قبل از هجرت در مكه متولد گرديد. با اين كه او سيزده سال بيشتر، عصر رسالت را درک نكرده است ولى در اين سنين آغازين زندگى، از محضر پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بيشترين بهره علمى را برده و پس از آن نیز در مكتب تفسيرى امام على (علیه السلام) و شاگردی آن حضرت، بهره های وافری برده و در زمينه تفسير آيات، رواياتى متعددى را از آن حضرات بزرگوار، كسب كرده است. آیت الله معرفت(ره) در باه او چنین می آورند: «ابن عباس» از چهره‏ هاى فروزان جهان علم و دانش به شمار مى ‏رفت، به ويژه مهارت وى در تفسير و تأويل قرآن، شهره آفاق بود تا جايى كه او را «ترجمان القرآن» (بازگو كننده آن چه در قرآن نهفته) مى‏ گفتند، چون آن چه را به تفسير و تأويل قرآن مرتبط بود مى‏ دانست. او تربيت يافته مكتب امير مؤمنان علی (عليه السلام) شمرده مى ‏شد و در رتبه علمى به جايى رسيد كه امير مؤمنان در باره او فرمود: «گويا از پس پرده رقيق (نازك) به حقايق غيبى مى‏ نگرد» البته جاى شگفتى نيست، نتيجه تأثير دعاى پيامبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله) است كه در باره او چنين دعاهايى كردند: «خداوندا او را تفقه در دين و تأويل قرآن ارزانى دار» «پروردگارا به او علم شريعت و حكمت بياموز» «خداوندا او را منشأ بركت و نشر آثار علمى قرار ده» پيامبر (صلى اللّه عليه و آله) هم چنين درباره او مى‏ فرمایند: «هر ميدانى را سواره ‏اى است و سواره ميدان تفسير، ابن عباس است» او در دامن پيامبر بزرگ شد و پس از وفات رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله) ملازم و همراه هميشگى خاندان نبوت بود، امام امير مؤمنان (عليه السلام) او را پروراند و نيكو تربيت نمود؛ از اين رو يكى از فدائيان‏ ميدان محبت و ولايت امام (عليه السلام) بود. از او با سندى صحيح روايت شده كه گفت: «آن چه از دست مايه تفسيرى اندوخته ‏ام، از معدن فيض على عليه السلام بوده است.» او در تمام جنگ ‏هاى امير مؤمنان (صفين، جمل و نهروان) در كنار حضرت بود و در حدود 70 سالگى به سال 68 در طائف بدرود حيات گفت و محمد بن حنفيه بر جنازه او نماز گزارد.(1) اعتبار روایات ابن عباس دروغ‏ پردازان، همزمان با گسترش دانش به وسيله او در سر تا سر جهان اسلام از آن جا كه شهرت و آوازه‏ اى بلند در تفسير داشت، از زبان او سخن ‏ها ساختند و بر سر زبان ‏ها انداختند؛ لذا جاى شک و ترديد در بيشتر احاديث تفسيرى به جاى مانده از او دور از انتظار نيست.(2) «ذهبى» مى ‏گويد: «آن اندازه از ابن عباس در تفسير روايات نقل شده كه بى ‏شمار است و گاه در يک موضوع، چند روايت با طرق و اسناد گوناگون نقل شده است؛ به گونه ‏اى كه تقريبا آيه ‏اى در قرآن وجود ندارد مگر اين كه از ابن عباس در تفسير آن سخنى يا حتى سخنانى نقل شده است كه همين نكته، ناقدان اثر و راويان حديث را بر آن داشته تا در اين روايات انبوه، درنگ كنند و به ديده ترديد بنگرند»(3) «سيوطى» مى‏ گويد: «در كتاب «فضائل الامام الشافعى» ـ نوشته ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن شاكر قطان ـ ديدم كه وى از «ابن عبد الحكم» نقل كرده است كه از امام شافعى شنيدم گفت: از ابن عباس بيشتر از حدود يكصد حديث در تفسير، به اثبات نرسيده است.»(4) دكتر صاوى مى ‏گويد: «شايد مطالب فراوانى كه جعل و به ابن عباس نسبت داده شده، نشان‏ دهنده اين باشد كه او از ديدگاه كسانى كه اقدام به جعل مطالب مى ‏كردند، عظمت داشته و آنان خواسته ‏اند كالاى خود را به كسى نسبت دهند كه از آوازه علمى برخوردار بوده است‏.»(5) مصحف ابن عباس‏ «دکتر رامیار» در باره ابن عباس و مصحف او چنین می گوید: با آن چنان حرمت و مقامى كه «ابن عباس» ميان مفسران يافته، انتظار مى ‏رود كه از او هم مصحفى، هم پايه مصحف «ابن كعب» و «ابن مسعود» بازگفته باشند. اما آن چه از او گفته ‏اند نه در آن حدّ است و نه چيزى جدا از مصحف عثمان. از يكى دو روايت شيعى كه بگذريم، مصحف او با مصحف رسمى اختلاف اندكى داشته است. شهرتش هم بيشتر در مورد تفسير قرآن و بخصوص در باره اسرائيليات است. ولى همين منقولات و ساير مطالب تفسيرى كه از او نقل شده كاملا با مصحف عثمانى تطبيق مى ‏كند. با اين وصف ما نقل ترتيب مصحف او را اختيار نموديم؛... اين ترتيب شامل 114 سوره است كه كمابيش به ترتيب نزول سوره‏ ها تنظيم شده است. ولى از آن جا كه بسيارى از قاريان قرائت خود را از «ابن عباس» گرفته‏ اند و قدمائى مثل «عكرمه» و «عطاء» و «سعيد بن جبير» و ... از او نقل مى‏ كنند، و اين ها در اين زمينه چيزى از ابن عباس نگفته ‏اند؛ روشن است كه چنين ترتيبى، زير پرسش قرار مى ‏گيرد كه چگونه چنين چيزى روايت شده، در حالى كه ديگران از آن چيزى نگفته ‏اند؟ متأسفانه از مصحف او خبر روشنى در دست نيست. شايد بدان علت كه او از وابستگان انجمن تدوين قرآن در زمان عثمان بود، مصحف او نيز در همان زمان دستخوش نابودى شده باشد. ولى در ضمن كتب تفسير و قرائت، از قرائت او خبرهایى به ما رسيده است. اختلافى كه قرائت او با مصاحف رسمى دارد بيش از 12 و يا هجده موردى است كه اخبار مى ‏گفتند. اما چندان اختلافات مهمى نيست.(6) نتیجه: با توجه به این که گفته شده، از ابن عباس بیش از یکصد حدیث تفسیری به اثبات نرسیده، و از طرفی در آیه ای نیست که از ابن عباس، روایت نقل نشده باشد، و جعل در مورد او بسیار اتفاق افتاده است؛ نقل های او باید به صورت موردی بررسی شوند و در منابع معتبر به دنبال نقل او بود تا اطمینان بیشتری حاصل شود. .

كانون گفتگوی قرآنی

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/27

لینک کوتاه