آیا صله رحم فقط در مورد فامیل (اقوام درجه یک و یا تمام اقوام دور و نزدیک) صادق است یا در رابطه با همسایگان و سایر آشنایان هم صادق است؟ صله رحم فقط شامل دیدار حضوری در خانه هاست یا با یک تلفن یا پیامک یا حتی فقط یک سلام در بیرون از خانه میتوان صله رحم کرد؟در مورد عیادت بیمار آشنا و غریبه که اصلا جزو فامیل نیست صله رحم محسوب می شود؟

همانگونه که می‌دانید، یکی از دستورالعمل های دین در بخش احکام اسلامی که به فعالیت های عینی و خارجی انسان اختصاص دارد، ارتباط با خویشاوندان و اقوام است که از آن تحت عنوان «صله رحم» یاد می شود. در اندیشه دینی ما، حفظ، توسعه و تعمیق روابط فامیلی و ارتباط صمیمانه و حمایتی خویشاوندان از آنچنان اهمیتی برخوردار است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) آن را جزء دین دانسته‌اند؛ (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 72، باب 3، روایت 73) و در جای دیگر، هدف از رسالت خویش را پس از بندگی خداوند و شکستن بت ها و طواغیت، صله رحم معرفی می کنند. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 38، باب 65، حدیث 49)قرآن نیز حفظ پیوندهای فامیلی را یکی از وظایف و برنامه های صاحبان خرد (اولوا الالباب) تلقی کرده (21، رعد) و در آیاتی چند، تارکان این امر مهم را مستحق لعنت و نفرین الهی می داند. از منظر تفکر دینی نقش صله رحم به گونه ای است که انجام آن سبب سامان دهی و ایجاد سلامت و عافیت و در طریق صحیح قرارگرفتن تمام امور می شود؛ آنجا که امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «تبارّوا و تواصلوا... و تعطون العافیه فی جمیع امورکم.» (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 74، باب 17، حدیث 10). همچنین در روایتی دیگر ارتباط خویشاوندی را سبب آرامش و تسکین خاطر افراد معرفی کرده و چنین می فرمانید: «ای ما رجل غضب علی ذی رحمه فلیقم الیه، ولیدنُ منه و لیمسه فان الرحم اذا مسَّت الرحم سکنت.»؛ (همان، ج 73، باب 132، حدیث 9) هرگاه کسی از رحم خود عصبانی شد، و بر او غضب کند پس باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار کند. به درستی که دو رحم در تماس با یکدیگر به آرامش و سکون می رسند. الف ) مصداق صله رحم:سوال: صله رحم به چه چیز تحقّق مى یابد؟ آیا رفت و آمد با خویشاوندان واجب است؟ جواب (همه مراجع) : صله رحم، منحصر به رفت و آمد با خویشاوندان نیست؛ بلکه این عمل با هدیه دادن، میهمانى کردن، پیغام فرستادن، تماس تلفنى، سلام کردن و... نیز تحقق مى یابد. پس همین اندازه که قطع رحم نشود، کافى است. (آیت الله فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 177؛ آیت الله تبریزى، استفتاءات، س 2185 و 2189؛ آیت الله سیستانى، Sistani.org ، صله رحم و دفتر همه مراجع)پس صله رحم گاهی اوقات با یک سرزدن محدود در حد چند دقیقه و به صورت ساده و گاهی اوقات نیز از طریق برقرارکردن یک تماس تلفنی یا نوشتن نامه برقرار شود گرچه ظاهرا صله رحم بیشتر آنجائی صدق می کند که ارتباط حضوری باشد. مصداق رحم:(همه مراجع): ارحام کسانى اند که در مراتب ارث واقع مى شوند؛ مانند: پدر، مادر، برادر، خواهر و فرزندان آنان و نیز عمو، عمه، خاله، دایى و فرزندان آنان.پس هرچند برکات و آثاری که برای صله رحم بیان شده و اقتضای اخلاق اسلامی، همه بستگان سببی و نسبی را دربر می‌گیرد، اما خویشان نسبی از اولویت برخوردارند. ب ) احکام صله رحم در کلام مراجع معظم تقلید (حفظهم الله):1 . سؤال: رحم در صله رحم به چه طبقه‌ای گفته مى شود و حد آن را بیان کنید؟آیت الله سیستانی: کسانی که با انسان در یک رحم شریکند و از اقارب به شمار میآیند، بنابراین شامل نزدیکان سببى نمىشود و همچنین کسانی که ارتباط نسبى دور دارند را شامل نمى شود. صله رحمى که واجب است، این است که به نحوى نسبت به آنها احسان کند در مقامى که جاى احسان است. مثلا در وقت بیمارى عیادت نماید و در وقت دعوت بپذیرد و در وقت ملاقات احوال پرسى کند و در وقت نیاز کمک مالى نماید و امثال آن.2 . آیت الله فاضل لنکرانی(ره): خیر، خویشاوندان زن یا شوهر جزء ارحام دیگرى نمى باشند.آیت الله مکارم شیرازی: صله رحم یعنى پیوند با بستگان نسبی، که گاه با دیدار آنها حاصل مى شود، و گاه با نامه، یا تلفن، یا دعوت از آنان، یا طرق دیگر. و خویشاوندان خیلى دور را شامل نمى شود، و مادام که محذور و مانع شرعى و عرفى در کار نباشد، نباید قطع کرد.3 . سؤال: قطع رفت و آمد شوهر، با فامیل زن و بالعکس چه حکمی دارد ؟ اگر حرام است، چرا؟آیت الله مکارم شیرازی: اگر نسبت فامیلی ندارند کار حرامی نیست اما اختلاف کار شایسته ای نمی باشد.4 . سوال: صله رحم به چه طبقه ای تعلق دارد و کیفیت آن را بیان کنید؟آیت الله هادوی تهرانی: صله رحم نسبت به تمام خویشان (زن و مرد با تقوا و بی‌تقوا، مسلمان و کافر، ظالم و صالح) باید انجام شود (البته خویشان نسبی نزدیک؛ لذا مثلا با فامیل نسبی دور مثل نوه های خاله و هر کس که عرف آنها را فامیل نزدیک نداند واجب نیست). * بنابراین با توجه به مطالب بالا عیادت بیمار آشنا و غریبه صله رحم نمی باشد . ج ) عیادت از مومنین انسان موجودی است که جز با زندگی اجتماعی نمی تواند دوران عمر را سپری کند و طبیعی است که در زندگی اجتماعی، نسبت به دیگران تکالیفی داشته باشد و دیگران نیز حقوقی بر او داشته باشند. به مجموع این ارتباط و حقوق و تکالیف متقابل، آداب معاشرت اجتماعی می گویند.اسلام در بعد زندگی اجتماعی تاکید زیادی بر رعایت آداب معاشرت اجتماعی دارد و جامعه انسانی را موظف می کند که حقوق یکدیگر را رعایت کنند.یکی از آداب معاشرت اجتماعی عیادت کردن از بیمار است. این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا آنجا که در روایتی چنین آمده است که:خداوند در روز قیامت به بنده اش می گوید:«چرا هنگامی که بیمار شدم به عیادت نیامدی؟!» آن بنده اظهار می کند و می‌گوید« خداوندا تو منزهی از اینکه بیمار شوی»، و خداوند می فرماید «بنده مؤمنم بیمار شد و تو از او عیادت نکردی. اگر به دیدار او می رفتی مرا آنجا می‌یافتی.»پس می توان ادعا کرد که عیادت مؤمن مریض، زیارت خداوند است. عیادت کننده هم حقی بر عهده بیمار پیدا می کند و بیمار باید از او تشکر و سپاس گزاری کند.به طور کلی ضابطه و معیار برخورد انسان با دیگران همان است که امیرالمؤمنین علیه السلام به فرزندش امام مجتبی علیه السلام می‌فرماید: ای پسرم، خودت را میزان قرار بده. یعنی آنچه را برای دیگران می‌پسندی برای خودت بپسند و آنچه را برای دیگران ناخوش می داری برای خودت نیز ناروا و ناشایسته بدار.» حضرت علی ـ علیه السّلام ـ از قول رسول خدا ـ صل الله علیه و آله و سلم ـ نقل می کند که آن حضرت فرمود: «للمسلم علی اخیه ثلاثون حقّاً لا برائة له منها الّا بالاداء اَوِ العفو یغفر زلّتَهُ و یرحم عبرته... و یعود مرضته... .» هر مسلمانی نسبت به مسلمان دیگر سی حق دارد که باید آنها را انجام دهد و از این حقوق رهایی نخواهد یافت جز اینکه آنها را ادا کند و یا آنکه برادر مسلمانش از او درگذرد... و از جمله آنها این است که هنگام بیماری از او دیدن کند... . در حدیث دیگری می خوانیم که معلّی بن خنیس می گوید: به امام صادق ـ علیه السّلام ـ عرض کردم: حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود: برای او هفت حق است که همه آنها بر عهده برادرش واجب است و اگر چیزی از آن حقوق را ضایع کند و وظیفه اش را انجام ندهد از ولایت و اطاعت خدا بیرون رفته و از بندگی خدا بهره ای نبرده است. عرض کردم: قربانت گردم، آن حقوق کدام است؟ فرمود: ای معلّی! من بر تو نگرانم؛ می ترسم این حقوق را ضایع کنی و مراعات ننمایی، بدانی و عمل نکنی. عرض کردم: نیرویی جز از خدا نیست (امید آن دارم که با کمک خداوند بتوانم به وظیفه ام عمل کنم. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در این روایت هفت حق را برای او برشمرد و) فرمود: آسانترین آن حقوق این است که آنچه برای خود دوست داری برای او هم دوست داشته باشی و آنچه برای خود نمی پسندی برای او نیز نپسندی... و حق هفتم آن است که قَسمش را ادا کنی (یعنی حقّی (کفّاره) که به وسیله قسم بر عهده او قرار گرفته است ادا نمایی) و دعوتش را بپذیری و در هنگام بیماری از او عیادت کنی. ثواب عیادت بیماردرباره ثواب عیادت بیمار نیز روایاتی رسیده است که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنیم. *امام هشتم ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ایّما مؤمن عاد اخاه فی مرضه فان کان حین یصبح شیَّعه سبعون الف ملک فاذا قعد عنده غَمَرَتْه الرّحمة و استغفروا له حتّی یمسی و ان کان مساء کان له مثل ذلک حتّی یصبح.» هر مؤمنی که مؤمنی را در بیماری اش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع (بدرقه و همراهی) کنند و چون نزد او بنشیند رحمت (خدا) او را فرا گیرد و تا شب برای او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود. در حدیث دیگری می خوانیم که رسول گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود:«ایّما مؤمن عاد مریضاً خاض فی الرّحمة فاذا قعد عنده استنقع فیها فإذا عاده غدوة صلّی علیه سبعون الف ملک الی ان یمسی و ان عاده عشیّة صلّی علیه سبعون الف ملک حتّی یصبح.» هر مؤمنی که به دیدار بیماری برود در رحمت خدا وارد می شود و زمانی که نزد آن بیمار بنشیند در رحمت خدا فرو می رود. اگر صبحگاهان به عیادت او برود هفتاد هزار فرشته تا شام او را دعا می کنند و اگر شامگاهان از وی عیادت کند تا صبح هفتاد هزار فرشته به او دعا می کنند. در روایت دیگری از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ آمده است که فرمود: «اذا عاد الرّجل اخاه المسلم مشی فی خرافة الجنّة حتّی یجلس فاذا جلس غمرته الرّحمة فان کان غدوة صلّی علیه سبعون الف ملک حتّی یصبح.» شخصی که به عیادت برادر مسلمان خود می رود در میان میوه های چیده شده بهشتی راه می رود و هنگامی که نزد بیمار بنشیند رحمت خدا او را فرا می گیرد. اگر صبح به دیدن او برود تا روز دیگر هفتاد هزار فرشته بر او دعا می کنند. مرحوم سیّد رضی نیز در این باره روایتی از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نقل می کند که فرمود:«من عاد مریضاً لم یزل یخوض الرّحمة حتّی یجلس فاذا جلس اغتمس فیها.» کسی که به عیادت بیمار می رود همیشه در میان رحمت الهی راه می رود تا بنشیند، آنگاه که نزد بیمار نشست غرق در رحمت خدا می گردد. منابع:بحارالانوار، ج 71مکارم الاخلاقاصول کافی نهج البلاغه .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه