توسعه اقتصادي در اسلام يک هدف است يا وسيله؟

براي پاسخ به سئوال مذکور ابتدا بايد معناي توسعه اقتصادي از ديدگاه اسلام مشخص گردد. توسعه در لغت به معناي فراخي و گشادگي است و توسعه اقتصادي يعني گشايش و بهبودي در وضع اقتصاد و معيشت، اما در زمان ما اين واژه در معناي اصطلاحي آن معادل صرف آباداني و بهبود زندگي و وضع معاش و رفاه زندگي مردمان نيست، بلکه آنچه در سال هاي پس از جنگ جهاني دوم و دهه هاي شصت و هفتاد قرن بيستم ميلادي تحت عنوان توسعه و توسعه اقتصادي به طور جدي مطرح گرديد، در واقع به معناي بسط مدرنيزاسيون به جهان غير غرب و در ميان ملل و مردم آسيايي و آفريقايي بود که با دو ويژگي، گسترش تکنولوژي مدرن و انباشت و تراکم سرمايه، همراه بود و هر دوي اينها از ويژگي هاي اصلي نظام سرمايه سالاري هستند. در دل همه تئوريهاي توسعه (به معناي غربي) ايجاد يک جامعه تکنيکي مدرن سرمايه سالار به عنوان هدف نهايي نهفته است که به دليل مادي گرايي و دنيا مداري آن ذاتا با مدينه مطلوب اسلامي که معنويت گرا و خدامدار و مبتني بر قسط و عدل قرآني است در تضاد قرار دارد. توسعه اقتصادي از منظر اسلام به معناي تلاش براي معاش مشروع و آباداني دنيا از راه هاي عقلايي و شرعي و ايجاد رفاه عمومي است، که ماهيتاً با معناي غربي آن متفاوت مي باشد. اسلام بر رفع نياز اقشار ضعيف جامعه و ارتقاي رفاه و سطح معيشت تمامي افراد جامعه اسلامي تاکيد دارد بطوريکه توسعه اقتصادي و تحقق رفاه عمومي و آباداني سرزمين اسلامي از اهداف حکومت اسلامي محسوب مي گردد. امام علي ـ عليه السلام ـ به رفاه عمومي توجهي تام داشت و عمران و آبادي سرزمين ها و تأمين شرافتمندانه و کرامت مدارانه مردم را از اهداف حکومت خود مي دانست. چنان که درباره مقاصد حکومتي خويش فرمود: «و نظهر الاصلاح في بلادک؛ مقصد ما آن است که اصلاح را در شهر هاي تو (اي خدا) آشکار نماييم». هيچ چيز مانند آباد کردن شهرها و سرزمين ها بستر رفاه مردم را فراهم نمي سازد. امام علي ـ عليه السلام ـ در اين مورد مي فرمايد: «دليل اهتمام براي آباد کردن زمين، سخن خداي متعال است: «اوست که شما را از زمين پديد آورد و از شما خواست که در آن آباداني کنيد» «پس خداي سبحان ما را آگاه ساخت که مردم را به آباد کردن فرمان داده است تا وسيله معاش و رفاه آنان باشد.»در عرصه عمل هم امام علي ـ عليه السلام ـ در حيطه حکومت خود، حداقل نياز معيشتي همگان را تأمين کرد و در راه فقرزدايي و توسعه اقتصادي گام هايي جدي برداشت، چنان که خود فرمود: «کسي در کوفه نيست که در رفاه به سر نبرد، حتي پايين ترين افراد نان گندم مي خورند و سرپناه دارند و از آب فرات مي آشامند». مي توان گفت توسعه اقتصادي با معناي اسلامي آن مي تواند يک هدف محسوب گردد که حکومت اسلامي براي نيل به آن بايد تلاش کند اما نه هدف نهايي بلکه جزء اهداف متوسط است که مسير تعالي آدميان با تحقق آن، هموار مي گردد. در نگرش کلي اسلام، توسعه اقتصادي، سود و رفاه مادي، هدف نهايي و عالي نيست بلکه از تمام امکانات و نعمت هاي الهي در اين دنيا بايد به عنوان وسيله اي در جهت رشد و تعالي انسان براي تأمين سعادت و خوش بختي او در دنيا و آخرت استفاده نمود. توسعه اقتصاد اسلامي مبتني بر پايه هاي اعتقادي و موازين اخلاقي اين مکتب است و علاوه بر بعد مادي انسان، جنبه هاي روحي و معنوي او نيز مورد نظر اسلام بوده و اين دين، رشد و تکامل هر دو بعد را خواهان است. ديدگاه مذکور مبتني بر قرآن کريم و سخنان معصومان ـ عليهم السلام ـ مي باشد. در قرآن در همين مورد آمده است: «در آنچه خدا به تو داده، سراي آخرت را بطلب و بهره ات را از دنيا فراموش مکن.» در جاي ديگر پيامبر گرامي اسلام ضمن دعا از خدا مي خواهند که نعمت نان هميشه بر آن حضرت و امّتشان مستدام باشد؛ چرا که بدون آن، قادر به نماز و روزه و انجام فرايض الهي نخواهند بود. نان به عنوان مثالي روشن از نعمت هاي الهي ذکر گرديده است، که داراي نقشي وسيله اي براي نيل به اهداف متعالي مي باشد. به عنوان جمع بندي و حسن ختام به سخني از استاد شهيد مطهري اشاره مي گردد: «اسلام طرفدار تقويت بنيه اقتصادي است اما نه به عنوان اينکه اقتصاد خود هدف است يا تنها هدف است، بلکه به عنوان اينکه هدف هاي اسلامي بدون اقتصاد سالم و نيروي مستقل اقتصادي ميسّر نيست. اما اسلام اقتصاد را يک رکن از ارکان حيات اجتماعي مي داند، لهذا به خاطر همين اقتصاد به ساير ارکان ضربه و لطمه نمي زند. اسلام طرفدار اين نظريه که سرچشمه درآمد، تقاضاها و تمايلات است نيست، بلکه معتقد است بايد تمايلات با مصالح عالي و همه جانبه بشرّيت تطبيق بکند، از اينرو فصل مهمي در اسلام هست به نام مکاسب محرّمه». .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه