ملاك مكي و مدني بودن سوره هاي قرآني چيست و چگونه مي توان سُور مكي را از مدني شناخت ؟

تشخيص ترتيب نزول سُوَر و آيات قرآني و ادراك مكّي و مدني آن علاوه بر بهره هاي علمي و فقهي در شناخت ناسخ از منسوخ , عام و خاص , مقيد و مطلق و نظاير آن , مي تواند الگوي مناسبي براي شناخت شيوهء تبليغ مباني ديني و برنامه ريزي براي تنظيم اولويت ها از جهت موضوع و محتوا باشد, به خصوص اگر اين امر با توجه وملاحظهء جامعه شناختيِ فرهنگي و اخلاقي و بررسي و شناخت شأن نزول و اوضاع و احوال سياسي و اجتماعي وفرهنگي باشد. شايد به لحاظ همين اهميت فايدهء فراوان آن بود كه دانشمندان اسلامي بحث هاي گسترده و عميقي دربارهء آيات و سُوَر مكي و مدني و راه شناخت آن ها نموده اند, و ملاك هاي متفاوتي ارائه داده اند, اگر چه برخي از آن ها كليّت ندارد, لكن در سير مجموعي تحقيق , مفيد و ره گشا مي باشد. راه هاي شناخت آيات و سور مكي و مدني قبل از تبيين ملاك ها, ذكر اين نكته را مفيد مي دانيم كه بيست سورهء قرآن به اتفاق دانشمندان علوم قرآني , مدني است . و هشتاد و دو سوره مكي است و اختلاف نظر فقط در دوازده سورهء قرآني است .(1) مجموعهء قرآن را مي توان به چند بخش تقسيم نمود: مدني ; مكي ; مدني و مكي ; نه مكي و نه مدني . ابن العربي در كتاب مي نويسد: آن چه كه ما اجمالاً از قرآن مي دانيم , اين است كه قرآن متشكل از آيات مكي و مدني , سَفَري و حَضَري , ليلي و نهاري , ارضي و سماوي و آياتي است كه ميان آسمان و زمين يا زير زمين يعني در دل نماز نازل گرديد.(2) برخي چهار راه براي تشخيص سور مكي از مدني ارائه داده اند: 1 هجرت پيامبر6يا زمان . 2 مكان . 3 اشخاص يا مخاطبان . 4 ويژگي ها و صفات لفظي و معنوي . مشهورترين ملاك ـ كه عام ترين و بهترين آن نيز مي باشد ـ هجرت نبيّ مكرّم 6است . بر پايهء اين ملاك هرآيه اي كه قبل از هجرت پيامبر6از مكه به مدينه , نازل شده , مكي است , اعم از اين كه در خود مكه يا اطراف آن ويا هنگام هجرت و قبل از رسيدن به مدينه نازل شده باشد. هر آيه اي كه بعد از هجرت نازل شده , مدني است , اعم ازاين كه در خود مدينه نازل شده باشد يا در خارج از آن , مثل آياتي كه در صلح حديبيه و سال فتح مكه يا در جنگ هاو برخي سفرها مثل حجة الوداع نازل شده است . ب ) آيات و سُوَري كه در مكه يا حوالي آن نازل شده , حتي اگر بعد از هجرت باشد, مكي است و آيات و سوري كه در مدينه يا حوالي آن نازل شده , مدني است . بنابراين آيات و سوري كه در سفر نازل شده , نه مكي است و نه مدني . ج ) آيات سوري كه مخاطب آن اهل مكه باشند, مكي است و اگر طرف خطاب , مردم مدينه باشند, مدني محسوب مي شوند. اشكال مهم اين طرح آن است كه از كجا بفهميم مخاطب اهل مكه هستند يا اهل مدينه ; به علاوه اين روش ما را به هدف اصلي از شناختن آيات و سور مكي ومدني و ترتيب نزول يا تقدم و تأخر آن نايل نمي گرداند, مثلاً ده آيهء اول سوره برائت مخاطبش مشركان مكه هستند, اما .(3) يا سورهء ممتحنه از نظر زمان بعد از هجرت نازل شد و از نظر مكان در مدينه نازل گشت و محتواي آن تقويت قلوب مؤمنان و آماده سازي آنان در برخوردهاي اجتماعي است . بنابراين بايد آن را از سورمدني ناميد, ولي مخاطب آن اهل مكه مي باشند. بنابراين راه سوم نمي تاند ملاك و معيار خوبي براي تشخيص مكي و مدني باشد. به همين جهت بهترين راه شناخت سور مكي و مدني , ملاحظهء هجرت است . به علاوه آن چه بعد از هجرت در خارج از مدينه نازل شد, با توجه به موقعيت برتر مسلمانان بوده است . به بيان ديگر: كليهء آيات نازل شده بعد از هجرت ـ به خصوص آياتي كه در سال هاي پاياني عمر شريف پيامبر6نازل شده ـ بايد از منظر حكومتي مورد بررسي قرار داد. در اين صورت راه دوم نيز رهگشا و مفيد نيست . د) ويژگي ها و صفات لفظي و معنوي : در صورت شك و ترديد در مكي و مدني بودن برخي سور و آيات ونداشتن دليل قابل اعتماد مي توان از برخي شواهد و قراين لفظي يا معنوي شك و ترديد را برطرف نمود.(4) در ذيل به برخي از آن اشاره مي كنيم : ويژگي هاي سوره هاي مكي : هر سوره اي كه در آن , سجده وجود دارد, مكّي است . 2 هر سوره اي كه در آن لفظ, به كار رفته , مكي است . 3 هر سوره اي كه با حروف مقطعه از قبيل الم , و الر, آغاز شده ـ جز سورهء بقره و آل عمران ـ مكي است و سوره ءرعد اختلافي است . 4 هر سوره اي كه در آن آمده , به شرط اين كه در آن نباشد, مكي است . 5 هر سوره اي كه در آن قصص انبيا و ملل گذشته باشد, جز سورهء بقره , مكي است . 6 هر سوره اي كه در آن داستان حضرت آدم و ابليس آمده باشد, جز سورهء بقره , مكي است . 7 سور مكي داراي سوگند زياد است . 8 آيات و سور مكي كوتاه و بين آيات آن متجانس صوتي وجود دارد. ويژگي هاي سور مدني 1 سوره هايي كه در آن ها فرمان جنگ و جهاد و احكام آن آمده باشد, مدني است . 2 سوره هايي كه در آن ها از احكام , حدود, حقوق و قوانين مدني , اجتماعي و سياسي بحث شده باشد, مدني است . 3 سوره هايي كه از منافقان ياد شده , غير از سورهء عنكبوت كه يازده آيهء اول آن مدني است , بقيه مكي است . 4 سوره هايي كه با اهل كتاب (يهودي ها و مسيحي ها) مجادله نموده باشد. 5 آيات و سوره هاي مدني اكثراً طولاني و همراه با سبك آرام قانون گذاري است . 6 سوره هاي مدني با تفصيل و برهان و ادله اصول عقايد را مطرح مي كند.پی نوشتها:1.سيد محمد باقر حجتي , تاريخ قرآن كريم , ص 81 2.همان , ص 74 3.ناصر مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان , تفسير نمونه , ج 7 ص 271 4.همان گونه كه تمرين و ممارست مستمر با آيات و احكام و روايات و احاديث فقهي , نوعي ذوق و شمّ فقهي براي فقيه جامع الشرايط در احكام ايجاد مي كند و در صورت نداشتن دليل لفظي بر اساس آن حكم صادر مي كنند, مجتهدان و فقها در تفسير قرآن نيز مي توانند از راه تا حدودي راه درست شناخت مكي و مدني را تحصيل نمايند. eporsesh.com .

راسخون

مرجع:

ایجاد شده در سه روز پیش

لینک کوتاه