فرق بین صبر و استقامت و حلم؟

در پاسخ به توضیح زیر توجه کنید: الف. صفت حلم حلم به معنای شکیبا بودن و بردبار بودن است و به دارنده حلم حلیم می گویند . حلیم از اسماء حسنى و صیغه مبالغه است و معنى آن در باره خدا چنانکه طبرسى ذیل آیه 225 بقره گوید: مهلت دهنده است   وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ : خدا چاره ساز و مهلت دهنده است، به گناهکاران مهلت میدهد و در عذاب آنها عجله نمیکند. نا گفته نماند مهلت دادن یک نوع بردبارى است. پس خدا حلیم است یعنى در عقوبت عجله و در هر نادانى بنده، غضب نمیکند .حلیم مجموعا 15 بار در قرآن شریف استعمال شده، 11 بار در باره خداوند و چهار بار در باره ابراهیم، اسمعیل، و شعیب.(1 )علامه طباطبایی در المیزان ، طبرسی در مجمع البیان ، تفسیر نمونه و ... حلیم بودن خدا اینگونه معنا شده است:خداى سبحان حلیم است، یعنی در مؤاخذه و عقوبت جفاکاران و ستمکاران عجله نمى کند به آنها مهلت می دهد با اینکه توانایی و قدرت بر مواخذه دارد.(2)ب. صبر: صبر ؛ خویشتن دارى و حبس نفس است بر چیزیکه شرع و عقل تقاضا میکند، یا از چیزیکه شرع و عقل از آن نهى میکند.(3)خداوند متعال در قرآن ، صفات صبار ، صبور و صابر را به خودش نسبت نداده است ( به بیان دیگر این صفات در قرآن از صفات الهی شمرده نشده اند) ولی خداوند کسانی که دارای این صفات باشند را ستوده است .اما در روایات و دعاهایی که از حضرات معصومین   ع به ما رسیده اند صفات صبار و صبور از صفات الهی شمرده شده اند. به عنوان نمونه در دعای جوشن کبیر می خوانیم :57 اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ یَا عَفُوُّ یَا غَفُورُ یَا   صَبُورُ   یَا شَکُورُ یَا رَءُوفُ یَا عَطُوفُ یَا مَسْئُولُ یَا وَدُودُ یَا سُبُّوحُ یَا قُدُّوسُ 65 اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ یَا سَتَّارُ یَا غَفَّارُ یَا قَهَّارُ یَا جَبَّارُ یَاصَبَّارُ ج. لسان العرب در تفاوت دو صفت حلیم و صبور می گوید: صبر: فی أَسماء الله تعالى: الصَّبُور تعالى و تقدَّس، هو الذی لا یُعاجِل العُصاة بالانْتقامِ، و هو من أَبنیة المُبالَغة، و معناه قَرِیب من مَعْنَى الحَلِیم، و الفرْق بینهما أَن المُذنِب لا یأْمَنُ العُقوبة فی صِفَة الصَّبُور کما یأْمَنُها فی صِفَة الحَلِیم .صبور کسی است که در انتقام گرفتن از نافرمانان عجله نمی ورزد. کلمه صبور از صیغه های مبالغه (یعنی بسیار صبرکننده) به شمار می رود. و معنای آن به معنای حلیم نزدیک است. فرق بین صبور و حلیم آن است که   انسان گناهکار در سایه صفت صبر الهی ایمن از مجازات نیست، ولی در سایه صفت حلم در امان و سلامتی است .(4)نکته :  عده ای از متکلمین حلم را به معنای عفو گرفته اند و گفته اند خداوند حلیم است یعنی از عقوبت کار گناهکاران می گذرد و انتقام نمی گیرد. ظاهرا تفاوتی که لسان العرب مطرح کرده است با توجه به این دیدگاه است.به این دیدگاه اشکالاتی وارد شده است که طرح آن ها در اینجا ضرورتی ندارد .نتیجه :  در مورد خداوند حلم و صبر تفاوتی ندارند .اما در مورد انسان دایره صبر اعم از حلم است. زیرا حلم یعنی عجله نکردن و به تاخیر انداختن مجازات و عقوبت ستمکاران تا وقت معلوم است با این که همان لحظه توانایی بر انتقام دارد .اما خیلی از اوقات انسان توانایی و قدرت انتقام ندارد و مجبور به صبر کردن است .همچنین صبر دارای اقسام مختلفی است از جمله صبر در طاعت ، صبر در معصیت ، صبر در مصیبت و ....پس در مورد انسان صبر اعم از حلم است و در خداوند صبر مساوی حلم است . د. استقامت به معنای ایستادگی در برابر مشکلات و کمر خم نکردن و پا پس نکشیدن در برابر موانع و ناملایمات است و می توان گفت این صفت بر امده از صبر و نتیجه و ثمره ان است زیرا انسان صبور دارای ایستادگی و استقامت در برابر شدائد و موانع و مشکلات است . belagh1.blogfa.com -------1. قاموس قرآن، ج 2، ص: 169-168 .2.  ترجمه المیزان، ج 2، ص 597؛ ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 315. و ...3.  قاموس قرآن، ج 4، ص: 105 .4.  لسان العرب، ج 4، ص: 437 .   ه. مطالعه مطلب زیر نیز در رابطه با این پرسش مفید است .   یکی از معانی که به نظر می رسد به کلمه بردباری نزدیک باشد، کلمه صبر و صابر است کلمه صبر با مشتقاتش، 103 بار در 45 سوره قرآن کریم، آمده است. جالب این است که در قرآن کریم، کلمه صبر و صابر به عنوان صفت الهی به کار نرفته است. حضرت حق در موارد گوناگونی از صبر و صابران در قرآن کریم سخن به میان آورده و آن را ستوده است، ولی در هیچ کدام، خود را به عنوان صابر و یا صبور و یا صبار نستوده است . صبر یعنی چه؟ «صبر» را مقابل «جزع» معنا کرده اند.(1) جزع به معنای بی تابی است. کتاب لسان العرب، صبور را از اسمای الهی می داند و چنین معنا می کند : صبور کسی است که در انتقام گرفتن از نافرمانان عجله نمی ورزد. کلمه صبور از صیغه های مبالغه (یعنی بسیار صبرکننده) به شمار می رود. و معنای آن به معنای حلیم نزدیک است. فرق بین صبور و حلیم آن است که انسان گناهکار در سایه صفت صبر الهی ایمن از مجازات نیست، ولی در سایه صفت حلم در امان و سلامتی است.(2 ) کتاب لسان العرب ذیل ماده «صبر» از جوهری نقل می کند : الصبر حبس النفس عند الجزع. نگه داشتن نفس هنگام جزع (بی تابی) را صبر گویند. بنابراین، در معنای صبر، نوعی حبس و نگه داشتن نفس وجود دارد. روزه را هم «صبر» نامیده اند؛ زیرا درآن، نفس از خوردن و آشامیدن و نکاح حبس می شود . کتاب مجمع البحرین، صبر را «حبس النفس عن اظهار الجزع» معنا می کند.(3 )« صبر» یکی از صفات مهم شیعیان برشمرده شده است. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است : ما اهل صبر هستیم، ولی شیعیان ما از ما صابرترند؛ زیرا ما بر آنچه می دانیم، صبر می کنیم، ولی شیعیان ما بر آنچه نمی دانند، صبر می کنند.(4 )در کتاب مفردات الفاظ القرآن، صبر به معنای حبس کردن نفس از آنچه مقتضای عقل و شرع باشد، آمده است . کلمه صبار به عنوان یکی از اسمای حضرت حق در ضمن دعا آمده است:(5 ) اللهم انی اسألک یا ستار یا غفار یا قهار یا جبار یا صبار یا بار یا مختار یا فتاح . در دعای جوشن کبیر هم صبار ذکر شده است. در کتاب المقام الاسنی (6) چنین آمده است : « اللهم انی اسألک باسمک یا صبار یا صبور ...».ابتدا اسمای الهی را برشمرده و هر کدام را معنا کرده است. سپس براساس حروف الفبا، دعاهایی را ذکر می کند که در آنها، اسم های الهی با توجه به همان حرف بیان شده است.(7 ) ما هم صبور را نزدیک حلیم می دانیم و فرق این دو را در این می بنیم که عاصیان و نافرمانان در سایه صفت صبور از عقوبت ایمن نیستند، ولی در سایه صفت «حلم» از عقوبت الهی در امان و سلامت هستند.(8 ) پی نوشت ها : 1- الصبر: نقیض الجزع، کتاب العین، ج 7، ص 115 .2- لسان العرب، ج 4، ص 437. در کتاب مجمع البحرین، ج 3، ص 361 هم صبور را از اسمای الهی معرفی می کند وتفاوت بین صبور و حلیم را همان مطلبی بیان می کند که از لسان العرب نقل کردیم . 3- مجمع البحرین، ج 3، ص 357 .4- همان، ذیل ماده «صبر» عن الصادق علیه السلام: نحن صبر و شیعتنا أصبر منا، و ذلک أنا صبرنا علی ما نعلم و صبروا علی ما لایعلمون .5- بحارالانوار، ج 91، ص 392 . 6- ابراهیم بن علی عاملی کفعمی، المقام الاسنی، قم، مؤسسه قائم آل محمد صلی الله علیه و آله، 1412 ه.ق .7- همان، ص 92، الصاد...، ص 92 .  8- همان. ص 65 .        .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه