مراحل سیر و سلوک عرفان چیست؟

معمولا برای انسان این سؤال مطرح شود که اگر کسى بخواهد در جهت سیر تکاملى قرار بگیرد و انسان کاملى شود، باید از کجا شروع کند و چه ابزار و وسایلى در اختیارش قرار دارد؟ در دو محور این موضوع را بیان می داریم.محور اول:مراحل سیر پاسخى که عرفاى اسلامى و علماى اخلاق و تربیت اسلامى به این سؤال داده اند این است که نقطه آغازین این حرکت و مراحل سیر انسان به سوى کمال - و به سوى خدا - گذر از چهار مرحله مى باشد: 1- مرحله تجلیه: یعنى مرحله آراستن ظاهر به شریعت اسلامى و انجام واجبات و ترک محرمات. بنابراین کسى که آلوده به گناه است، هنوز اولین گام را در سیر تکاملى برنداشته. 2- مرحله تخلیه: یعنى دور ریختن صفات ناپسند جا گرفته در باطن انسان و به تعبیر دیگر، پیراستن خویش از اوصاف نکوهیده و ناستوده و مذموم.این صفات ناپسند همانند مردابى هستند که اگر انسان مواظب نباشد، بوى تعفن آن، تمام وجود او را در بر مى گیرد. 3- مرحله تحلیه: یعنى مرحله آراستن باطن و درون به صفات خوب، پسندیده و ستوده.باید توجه داشت که صفات پسندیده باطنى دو دسته اند: الف.صفات انسانى: مانند خوش خلق بودن، با ادب بودن و غضب نداشتن. ب.صفات سیر و سلوکى: مانند ایمان و معرفت پروردگار، عزم بر بندگى، توکل و تقوا. 4- مرحله فنا: یعنى مرحله فانى شدن در خدا، نابودشدن غیر خدا از دید و مشاهده انسان، مرحله مخاطبه و مکالمه انسان با خدا و مرحله حضور بى حجاب; یعنى مرحله اى که حجاب بین بنده و پروردگارش برداشته مى شود و او چنان جذب پروردگارش مى شود که جمیع ما سوا به چشم او نمى آید.این مرحله، مرحله «انسان کامل » شدن است. محور دوم: ابزار سیر اما ابزار و وسایلى که در اختیار انسان قرار دارد تا او را در جهت رسیدن به کمال یارى دهد، از نظر اسلام «مراقبه » به همراه لوازم آن مى باشد.به بیان دیگر، از نظر اسلام، اگر کسى بخواهد خودسازى کند و به کمال شایسته خود برسد، یکى از مهم ترین ابزارها، «مراقبه » است، منتها موفقیت در مراقبه، متوقف بر لوازمى است که توضیح هر یک به اختصار در ذیل مى آید: 1- مشارطه: یعنى انسان ابتدا باید با خودش قرارداد و پیمان ببندد که طبق برنامه اى عمل کند; بدین گونه که تصمیم بگیرد و بخواهد که از رفتار، گفتار و اندیشه هاى غیرالهى، فاصله بگیرد و به رفتار، گفتار و اندیشه هاى الهى نزدیک تر شود و به تدریج، «خوى الهى » به خود بگیرد. 2- مراقبه: یعنى انسان در طول زندگى، مدام مراقب حال و وضع خود باشد تا مطابق پیمانى که با خود بسته، عمل کند و - به اصطلاح - خود را به دست امواج هوا و هوس نسپارد، بلکه از حالت انفعالى خارج شود و موضعى فعال پیدا کند تا به تدریج، بتواند نقشى را که شایسته است در هدایت سرنوشت خود و دیگران بر عهده بگیرد.چنین فردى لازم است در زندگى فردى هدفمند باشد و اهداف الهى را ماوراى سایر اهداف زندگى خود قرار دهد. البته میزان موفقیت انسان در جهت مهار و تعدیل و مواظبت از اعمال خود، علاوه بر سعى و تلاش و دقت او با مراتب ایمان، تقوا و توجه او به خدا متناسب است. 3- محاسبه: یکى از لوازم موفقیت در مراقبه این است که سالک در آخر هر روز، زمان مناسبى را براى رسیدگى به اعمال روزانه خود اختصاص دهد و از خود حساب بکشد که آیا مطابق پیمانى که بسته است عمل کرده یا نه؟ هدف از این کار عبارت است از کاهش تدریجى عادات رذیله و زشت مانند حسد، غیبت، تهمت، ریا و منفى گرایى و افزایش تدریجى عادات نیکو همچون اخلاص، هم دلى، نوع دوستى و ایثار.در این مرحله، اگر سالک مطابق پیمان عمل کرده باشد، باید شکر و سپاس الهى به جاى آورد و سجده شکر انجام دهد. 4- معاتبه: اگر سالک مطابق عهد و پیمانى که بسته عمل نکرده باشد، پاى «معاتبه » به میان مى آید; یعنى باید خود را ملامت کند و مورد سرزنش و عتاب قرار دهد که چرا پیمان شکنى کرده; پس توبه و استغفار کند که دیگر پیمان شکنى نکند. 5- معاقبه: اگر سالک مطابق قول و قرارى که بسته عمل کرده، اما مقدار کمى هم تخلف داشته باشد، مساله «معاقبه » مطرح مى شود، یعنى باید خود را رنج دهد و عقاب نماید و از بعضى از نعمت ها محروم سازد; مثلا، اگر قرار گذاشته بوده تفریح کند، به سبب خلافى که انجام داده خود را از تفریح محروم سازد. 6- مجاهده: اگر مقدار تخلف زیاد باشد - یعنى کار شایسته اى انجام داده، اما کار ناشایست زیادى نیز کرده - در این جا مساله «مجاهده » پیش مى آید.در این مرحله، مجازات و تنبیه شدیدتر است; به این معنا که عقوبت ها با انجام کارهاى سخت - مانند روزه هاى مستحبى و برخى دیگر از عبادت ها - همراه است تا خود را بسازد و جهاد نماید و دوباره از برنامه تخلف نکند.بدین سان، به تدریج، شخص مهار نفس خود را در دست مى گیرد و آن را در مسیر مطلوب، که همان مسیر الهى شدن تدریجى است، هدایت مى نماید. منابعی را جهت مراجعه و مطالعه معرفی می نماییم.1-شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، روح الله موسوى خمینى 2-شرح حدیث جنودعقل و جهل ،روح الله موسوى خمینى .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه