با توجه به این که علم بشری تاکنون نه تنها نتوانسته انسان را به آرامش برساند، بلکه اسباب آسایش را از او سلب کرده است. پس، علم حقیقی چیست؟ و هدف علم باید چه باشد؟

درک و معرفت، چه درباره خدا شناسی باشد چه مربوط به طبیعیّات و ریاضیات باشد، علم و دانش است. چنان که استاد جوادی آملی می گوید: علوم اعم از این که حوزوی باشد یا دانشگاهی، مقدس و با ارزش است. اگر معصوم ـ علیه السلام ـ فرموده است؛ عالمی که به علم خود عمل نکند، و آن را در راه صحیح به کار نگیرد که به نفع دین و جامعه انسانی باشد، همانند درخت بی ثمر است، او در آخرت دچار عذاب الهی می گردد؛ اگر یکي از آن ها فاسد شود جامعه را به فساد و تباهی می کشاند، مصداق این حدیث، هم طالب علم حوزوی است و هم طالب علم دانشگاهی. زیرا طالب علم حوزوی قول خدا را تعلیم می یابد و از قول خدا سخن می گوید. طالب علم دانشگاهی فعل خدا را تعلیم می یابد و از فعل خدا سخن می گوید. بنابر این، همه علوم امروزی، چه در حوزه تعلیم داده می شود و چه در دانشگاه ها، همه به عنوان علم تلقی می گردد و همه علم و دانش است. هدف علم: نکته اساسی که در این باره باید اشاره شود این است، آن چه که به علم ارزش می دهد و علم را گم شده همگان می کند و همه به دنبال و جستجوی تعلیم آن بر می آیند، هدف و مقصد آن است. هدف علم هم، کشف واقعیّات است و به دست آوردن مجهولاتی که در اختیار بشر نبوده و وسیله بهره گیری انسان قرار نگرفته است. طالب علم می کوشد تا از این طریق زمینه معرفت به دین و زمینه های استفاده صحیح از موهبات الهی را برای هم نوعان فراهم سازد. روی این حساب، هدف علم که روح آن است، اگر به خوبی درک نگردد، نه تنها وسیله رفاه و آسایش جامعه نمی گردد؛ بلکه وسیله نابودی و نا آرامی خواهد شد. چنان که در این باره گفته شده است: تا قرن نوزدهم و اواسط قرن بیستم، تحقیقات این گونه نشان می دهد که وظیفه علم و قوانین حاکم بر آن، علل و هدف علمی که روح علم است نه درک شده و نه با عقل و عقلانیت سازگاری داشته تا وسیله نظم و آرامش جهانی گردد. از این جهت است که تمدّن علمی و صنعتي، مقبولیت عقلی خود را در اذهان و افکار عمومی باز نکرده و وجدان همگانی را قناعت نمی بخشد که علم و دانش وسیله رفاه بشر و وسیله نظم، آرامش و آسایش آن است. به همین دلیل است که من با این عقیده رائج که کار علمی را تشکیل فرضیه بر مبنای واقعیّات معلوم می شمارند موافق نیستم. هدف علم که همان غایت آن است که از آن تعبیر به روح علمی شده است، اگر تابع قوانین حاکم بر قوانین علمی نباشد، عقل و وجدان همگانی را در جهت کاربرد آن قناعت ندهد، و بر خلاف اهداف علمی حرکت کند، معلوم است که نتیجه مطلوب از آن گرفته نخواهد شد. آفات و آسیب های علم و تکنولوژی یک) چیزی که مانع از درک واقعیات بوده جهل است. جهل هم دو نوع است: جهل عمومی و جهل خصوصی، یا جهل دانایان. جهل عمومی، جهلی است که موجب تضييع حقوق همگانی نگردیده و وسیله نابودی جمعی انسانی، حیوانی، طبیعی و... نمی شود. تنها چیزی که آنان ضایع کرده و از دست داده اند، از کشف واقعیات و بدست آوردن معلومات بدور مانده اند. امّا آن چه مهمّ بوده و باعث نا امنی و بی نظمی در افکار عمومی جهانی می شود، جهل دانشمندان و دانایان است. این گونه نادانی و جهل ناشی از غرور، نیرنگ، قدرت طلبی و .... اند. این نوع جهل است که مسیر علم و صنعت را منحرف کرده و به جای این که وسیله رفاه و آسایش قرار گیرد، وسیله نا امنی و نا آرامی می گردد. بنابر این، نادانی که ناشی از دانائی باشد، این نیرویي است که واقعیت ها را وارونه جلوه داده و در جهت رسیدن به اهداف شوم شان حد و مرز نمی شناسد. از این رو است که نتیجه نادانی دانشمندان، نپذیرفتن واقعیت ها، عصیان و تنّفر از عام و دانش می گردد. دو) علم و دین و عقلانیت جدای از هم نمی باشند که دخالت در حیطه هم دیگر نداشته باشند. این گونه هم نیست که علم و دین دو فرهنگ و دو جهان بینی جدا از هم باشند تا هر کدام این ها را با عقل و عقلانیت مستقل بدانیم. یعنی یکی را عقلانی و دیگری را غیر عقلانی بدانیم؛ بلکه هم علم با عقلانیت سازگاری دارد و هم دین از عقل و عقلانیت جدا نمی باشد. وقتی که علم و دین با عقل و عقلانیت سازگاری داشته باشند، در نتیجه علم و دین و عقل یک هدف و یک مسیر را دنبال خواهند کرد. یعنی علم که با دین سازگاری نداشته باشد و معنای دینی نداشته و با عقل هم سازگاری نخواهد داشت. و هم چنین علم که مبنای عقلی نداشته باشد؛ دین هم از او بی زار خواهد بود. در نتیجه، علمی که نه با عقل و نه با دین سازگاری داشته و نه مورد تأیید عقل باشد و نه از دین، در حقیقت خود این علم آسیب پذیر شده و آثار نا مطلوب این آسیب را مردم می بینند. از این جهت است این علم، همان شمشیر تیز بدست جلّاد است، و از جلاّد جز شرّ، انتظاری نخواهد بود. سه) خردگرائی در تکاپوی علمی و اکتشاف ها، از اهمیّت محوری برخوردار است. تکاپوی علمی در سایه خرد و اندیشه خردمندانه، هم اکتشافگر را معروف و جهانی نموده و در اذهان عمومی مقبولیت می بخشد و هم اثر انکشاف، راه مقبولیت و خردمندانه خود را طی کرده و نقش مقبولیت در جامعه پیدا می کند. هرگاه، در اصل تکاپوی علمی خرد و اندیشه خردمندانه در کار نباشد ، نه اکتشافگر جنبه مقبولیت پیدا کرده و نه انکشاف راه خردمندانه را طی می کند. فلذا است که علم و صنعت بر خلاف هدف اصلی، در غیر موضوع له استفاده شده و اثر نامطلوبی را بر جای می گذارد. بنابر این، اهمیت علم و دانش، چیزی نیست که جای انکار داشته باشد، گذشته از آیات و احادیث فراوان در این زمینه، حضرت یوسف ـ علیه السلام ـ در برابر یک علم ساده و تعبیر خواب از خداوند این گونه در خواست می کنند: رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْک وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ پروردگارا (سپاس گزارم) از این که بخشي از حکومت و علم تاویل احادیث را به ما عنایت کردی. هم چنین در اهمیّت علم آمده است: قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ؛ «بگو: آیا آن ها که می دانند و آنهایي که نمی دانند، یکسان اند؟» امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: ما خاندان عالمان و دانشمندان هستیم، دشمنان ما نادانان، امّا شیعیان ما صاحبان خرد و عقل اند. شاید غرض امام صادق ـ علیه السلام ـ این باشد، علم و دانش که بر مبنای علوم ما اهلبیت ـ علیهم السلام ـ نباشد، دانای آن، نادانند، چون علم را در غیر موضوع استفاده کنند، رسالت علم از آن طریق ادا نمی شود. اما شیعیان ما اهل عقل هستند، یعنی صحیح را از غیر صحیح تشخیص می دهند، علم نافع را از غیر نافع جدا می کنند. و هیچ گاه از اهمیّت و ارزش نمی کاهند. چنان که اشاره شد که علم بذات خود مقدس و ارزش مند است، چه بر مبنای رائج حوزه تحصیل گردد یا بر سیره علمی دانشگاهی تحصیل گردد. هر کدام این دو گروه تحصیلکرده اندوخته های علمی شان را در راه صحیح استفاده نکنند، در عذاب الهی اند. فلذا بسیاری از علوم و دانش هایي که مقبولیت خود را در جامعه از دست داده و یا دانش و اندوخته علمی او بر خلاف مسیر علمی و هدف آن حرکت می کند، دانش و علمی است که تابع قانون و ضوابط حاکم بر آن نبوده اند. روی این حساب به جای این که جنبه اصلاحی داشته و در خدمت بشر قرار گیرد، جنبه تخریبی و افساد آن بیشتر می گردد. در مجموع باید گفت علم سلاحی است که باید در مسیر الهی و برای او کسب شود تا در خدمت صلاح بشر قرار گیرد و الا موجب هلاکت بشر می شود. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه