فرق بين مكارم اخلاقي و محاسن اخلاقي چيست؟

در يك تقسيم بندي كلّي مي توان گفت كه دستورات اخلاقي به دو گروه تقسيم مي گردند: 1. محاسن اخلاقي؛ 2. مکارم اخلاقي. آن دسته از دستورات اخلاقي كه مربوط به روابط اجتماعي و جلب منافع مادي و چگونگي معاشرت با ديگران است و موجب بهبود زندگي دنيوي مي شود در گروه محاسن اخلاقي قرار مي گيرد و اخلاقيّاتي كه معيار انسانيّت است و از بزرگواري و طبع بالا و تعالي روح و معنوي انسان حكايت مي كند در زمره مكارم اخلاق قرار مي گيرد. و اولياي اديان افراد جامعه را به محاسن و مكارم اخلاقي فرا مي خواندند و به پيروان خود مي فهماندند كه هدف عالي اديان الهي، از جمله اسلام تنها اين نيست كه مردم را با اخلاق خوب اجتماعي آشنا سازند و تربيت كنند بلكه علاوه بر آن مي خواهند آنان را با سجاياي عالي انساني پرورش دهند و از مزاياي كرامت و انسانيّت برخوردارشان نمايند و به همين دليل رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايند: «انما بعثت لأتمّم مكارم الاخلاق؛ يعني همانا من (از طرف خداوند) مبعوث شده ام تا مکارم اخلاق را تتميم و تکميل نمايم». با حفظ اين مقدمه، به بيان فرق هاي مكارم اخلاقي و محاسن اخلاقي به صورت تفصيلي مي پردازم: اگر بخواهيم محاسن اخلاقي را به فارسي ترجمه كنيم بايد بگوييم: خوي خوب و پسنديده. امّا اگر بخواهيم مكارم اخلاقي را به فارسي ترجمه كنيم بايد بگوييم: بزرگواري و كرامت نفس و اين دو با هم فاصله بسيار دارند. و فرق است بين بزرگي و بزرگواري. به كسي كه در اداره اي داراي مقامي رفيع است مي گويند بزرگ است و كسي كه از جهت سن بيشتر عمر كرده است مي گويند بزرگ و بزرگتر است ولي نمي گويند بزرگوار، و مكارم اخلاق به معناي بزرگواري نفس و طبع بلند است و ممكن است كسي از نظر مقام خيلي پايين باشد ولي داراي بزرگواري نفس باشد و ممكن است كسي تمكن مالي نداشته باشد اما داراي رفعت نفس باشد. بنابراين مكارم اخلاق يعني كرامت نفس، بزرگواري روح و رفعت مقام معنوي يك انسان كه در پرتو آن مي تواند گذشت هاي بسيار داشته باشد . حال براي روشن تر شدن فرق اين دو به عنوان نمونه به دو روايتي كه در مكارم و محاسن اخلاقي وارد شده است اشاره مي كنيم كه براي هر يك از اينها مصاديقي ذكر شده است، در روايتي آمده است: قلت لأبي عبدالله ـ عليه السلام ـ ما حدّ حسن الخلق؟ قال تلين جانبك و تطيب كلامك و تلقي أخاك ببشر حسن، حدّ حسن خلق چيست؟ فرمود: با مردم به نرمي و گرمي برخورد كني، پاك و منزه و در كمال أدب سخن بگويي و در مواجهه با برادرانت متبسّم و گشاده روي باشي، در اين روايت سه صفت براي اينكه فردي حسن خلق داشته باشد، ذكر شده است: 1. برخورد نرم با مردم 2. كلام خوش 3. خوش رويي با برادر مومن، اين روايت مرزهايي را به عنوان نمونه براي حسن خلق ذكر كرده است، در روايت ديگري در مورد مكارم اخلاق آمده است كه حضرت خطاب به ابن جندب مي فرمايد: يا ابن جندب صل من قطعك وأعط من حرمك و أحسن الي من أساء اليك و سلّم علي من سبك و أنصف من خاصمك و اعفّ عمّن ظلمك، يعني پيوند کن با كسي كه از تو بريده، عطا كن به كسي كه ترا محروم نموده،نيكي كن درباره آن كسي كه به تو بدي كرده، سلام كن به كسي كه تو را دشنام داده، انصاف ده در مورد آن كسي كه با تو خصومت نموده و ببخش كسي را كه به تو ستم كرده است. در اين روايت نيز مرزهاي مكارم اخلاقي بيان شده است با توجه به اين دو روايت مذكور وجه برتري مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق روشن مي شود و مي توان در تعريف محاسن اخلاق چنين گفت كه: آن قسم خلق و خويي كه در شرع مقدس ممدوح شناخته شده و با غرايز حيواني و تمايلات نفساني هماهنگ است يا لااقل با آنها تضادّي ندارد حسن خلق است و در تعريف مكارم الاخلاق گفته مي شود: آن قسم خلقيّات عالي و رفيعي كه اگر كسي بخواهد انجام دهد يا بايد با هواي نفس خود و كشش غرايز خويش بجنگد و در جهت مخالف آنها قدم بر دارد يا لااقل نداي آنها را ناديده انگارد و نسبت به آن بي اعتنا باشد و از پي صفت انساني و كمال معنوي خود برود تا به درجاتي از مكارم اخلاق ارتقا يابد. بنابراين مي توان گفت كه محاسن اخلاقي با تمايلات نفساني هم آهنگ است امّا مكارم اخلاق در نقطه مقابل غرايز است. نتيجه سخن اينكه گام اول در اخلاق رعايت محاسن اخلاقي است و براي دست يابي به گام دوم يعني مكارم اخلاقي بايد گام اول را با موفقيّت سپري كرد چرا كه محاسن اخلاقي مايه بهزيستي و موجب تحكيم روابط اجتماعي است و محاسن اخلاقي مردم را به ادب و احترام متقابل وا مي دارد و در جامعه، مهر و محبّت ايجاد مي كند. و دست يابي به محاسن اخلاقي كم و بيش براي همه افراد ميسّر است و همه مي توانند با تمرين و مراقبت هاي لازم دير يا زود خويشتن را به اخلاق خوب اجتماعي متخلّق سازند امّا مكارم اخلاقي كه در مرتبه بالاتر قرار دارد تنها كساني مي توانند بدان متخلّق بشوند كه از محاسن اخلاقي عبور و بر هواي نفس خود غلبه كرده و به خواهش هاي غير انساني خويش پشت پا زده و خويشتن را از اسارت آزاد نموده باشند. پس محاسن اخلاق براي تأمين حيات بشري و زندگي مادي است و مكارم اخلاق براي احياي جنبه انساني و تكميل جهات معنوي است و اين گام نهايي هدف انبياء و اولياي الهي بوده است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه