قيام صاحب الزنجو زمینه های فکری اجتماعی آن را بیان کنید؟

چنان که مي دانيد عواملي چون ضعف حکومت مرکزي امویان بر اثر اختلافات حاکمان، ظلم و ستم فراوان حاکمان و عمال ايشان بر مردم، عدم وجود امنيت در جامعه در ابعاد مختلف اجتماعي، سياسي و اقتصادي فاصله گرفتن حاکمان از مباني ديني و اعمال تبعيض توسط حکام باعث سقوط اين سلسله و به قدرت رسيدن بني عباس شد. عباسیان با بهره گيري از شبکه گسترده داعيان به تشريح اين اوضاع ناگوار پرداخته و وعده اصلاح امور را به مردم دادند ولی پس از رسیدن به حکومت خيلي زود قول هايي را که به مردم داده بودند فراموش کرده و همان رويه حکومتي بني اميه و گاه بدتر از آن را در پيش گرفتند. طبقات مختلف اجتماعي که اميد زيادي به تغيير اوضاع داشتند در مواجهه با اين مشکل راه هاي متفاوتي را در پيش گرفتند که شورش ها و قيام هاي فراوان در عصر عباسي نمونه ای از این روشها بود. طبقه بردگان تقريبا در تمامي اعصار در سختي و رنج و مرارت به سر برده و بعضا از کمترين امکانات نيز محروم بوده اند. در قرن سوم هجري قمري و با سياست هاي اقتصادي عباسيان در توسعه طبقه زمين داران برده هاي زيادي براي زه کشي زمين هاي شور اطراف بصره به کار گرفته شدند. کار سخت و طاقت فرسا، عدم تغذيه مناسب، نداشتن حداقل امکانات بهداشتي و مسکن و هم چنين دوري از خانواده، زندگي ايشان را غير قابل تحمل مي کرد. در چنين شرايطي، شخصي به نام علي بن محمد ايراني الاصل و از اهالي ورزنين بودظهور کرد. نسب او مورد اختلاف مورخين واقع شده است، اين شخص که داراي زندگي بسيار پيچيده و روحيات منحصر به فردي بود در ابتدا از طريق شعر گفتن امرار معاش مي کرد. در سال 249 ق از سامراء به بحرين رفت و خود را از اولاد علي ـ عليه السلام ـ معرفي و گروهي را جذب کرد و با حکومت بحرين درگير شد، با شدت گرفتن درگيري، وي به احساء رفت و پيروان بحريني او که او را پيامبر مي دانستند پيوسته برايش خراج مي فرستادند. او سپس سراغ باديه نشينان رفت و در آنجا خود را شيعه خواند و نام «يحيي بن عمرو ابو حسين» را براي خود برگزيد و گروهي از اعراب با خود همراه کرد براي بار دوّم به بحرين حمله نمود امّا اين بار هم شکست خورد. پس از آن به بصره رفت و در آنجا گروهي از مهلبيان و همدانيان را با خود همراه کرد او با زيرکي خواست که از اختلافات سعديان و بلاليان بصره سود برد و قدرت را در دست گيرد امّا موفق نشده و يارانش دستگير شدند و خود از بصره گريخت. مدتي را در بغداد گذراند و در آنجا هم با ديدن اوضاع آشفته بغداد سعي در کسب قدرت داشت. او خود را از زيديان معرفي کرد و به تبليغ پرداخت امّا کاري از پيش نبرد. علي بن محمّد داراي انديشه اي التقاطي بود و به تناسب موقعيت هاي موجود عقايد متفاوتي را از خود بروز مي داد ـ نمونه هايي از عقايد شيعيان، خوارج، زيديه در افکار او کاملا مشهود است، اين بار با استفاده از تفکر مهدويت داعيه آزادي بخشي و منجي گري براي بردگان را ابراز کرد. در سال 255 ق حاکم بصره که قبلا با علي بن محمد درگير شده بود از سمت خود کنار گذاشته شد و شورشيان بصره به زندان ها ريخته و زندانيان را آزاد کردند ياران علي بن محمد نيز جزء اين افراد بودند به دنبال اين حوادث علي بن محمد به بصره رفت و با جمع آوري نيرو از ميان بردگان حرکت خود را آغاز کرد. پرچمي متشکل از دو رنگ سبز که نماد علويان و سرخ که نماد خوارج بود براي خود برگزيد و با جمع آوري بردگان و سخنراني براي ايشان و يادآوري مشکلات و وعده آزادي و رفاه، گروه زيادي از آنان را به خود جذب کرد. علي بن محمد يا همان صاحب الزنج( کسي که با سياهان نشست و برخاست مي کند يا سالار سياهان ) شهر مختاره در کنار مجراي رود ابو خصيب در جنوب شرقي شهر بصره را پايگاه مرکزي نيروهايش قرار داد. او با استفاده از نيروي عظيم بردگان، زيرکي خاص و کسب اطلاعات استراتژيک از راه هاي مختلف و بهره گيري از تاکتيک هاي جنگي و با توجه به اين که حکومت مرکزي در حال مبارزه با يعقوب ليث صفار بود نواحي وسيعي را تحت تصرف خود قرار داد و بغداد نيز بارها مورد تهديد وي واقع شد در طي مدت ده سال نواحي وسيعي از حد فاصل اهواز و واسط به تصرف صاحب الزنج و يارانش در آمد تا اين که در سال 265 خليفه عباسي معتمد برادر خود ابو احمد موفق طلحه را مأمور سرکوب زنگيان کرد. موفق تمامي امکانات موجود را براي نابودي زنگيان به کار برد و با محاصره اقتصادي و جنگ هاي فرسايشي زنگيان را تضعيف کرد. اين جنگ و گريزها ادامه داشت تا اين که در سال 270 ق موفق با جمع آوري لشگري عظيم و عبور دادن سپاهيان از آب با نقشه اي حساب شده و دقيق به مقر علي بن محمد حمله کرد با وجود مقاومت شديد صاحب الزنج و سپاهيانش شکست خوردند و گروهي از فرماندهان ارشد زنگيان به اسارت در آمدند و خود صاحب الزنج به پناهگاه خود در کنار نهر سفياني گريخت امّا موفق از تعقيب او منصرف نشد و اين جريان تا کشته شدن علي بن محمد و از بين رفتن تمامي سپاهيان ادامه يافت. علي بن محمد کشته شد و سرش از تن جدا گشت و فرماندهان ارشد او نيز به دار آويخته شدند و بقيه افراد سپاه او نيز خود را تسليم موفق کردند و گروهي نيز توسط طوائف ديگر به اسارت در آمده و دوباره به بردگي گرفته شدند. با توجه به اين که هدف اصلي اين قيام انتقام گيري از برده داران بود و ايدئولوژي خاصي آن را رهبري نمي کرد اين قيام فقط همراهي بردگان را در پي داشت و ساير اقشار اجتماع رويکرد مثبتي به آن نداشتند و همين امر باعث شد با وجود داشتن نيروي فراوان قيام شکست بخورد و اهداف اوليه آن تأمين نشوند. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه