چرا امام حسین علیه السلام در زمان معاویه اقدام به قیام نکرد؟

امام حسین علیه السلام در دوران یازده ساله امامت خود (49- 60 ق) هم زمان با حکومت معاویه، تنش های فراوانی با او داشت که مواردی از آن را می توانیم در نامه های امام حسین علیه السلام، مشاهده کنیم. امام علیه السلام در این نامه ها گوشه هایی از جنایات معاویه (همانند کشتن بزرگان شیعه همچون حجر بن عدی و عمرو بن حمق) را متذکر شده و حکومت معاویه بر مسلمانان را بزرگ ترین فتنه دانسته است [1] و بدین ترتیب مشروعیت حکومت او را زیر سؤال برده است. آن حضرت برترین عمل را جهاد در مقابل معاویه دانسته و ترک آن را موجب استغفار از درگاه الهی می داند.[2] اما اینکه چرا امام علیه السلام در مقابل معاویه اقدام به قیام نکرد، ریشه در اموری دارد که تنها برخی از آنها را می توانیم در عبارات امام علیه السلام ببینیم و برای دستیابی به علل دیگر، ناچار باید به تحلیل های تاریخی روی آوریم: یک. وجود صلحنامه امام علیه السلام در یکی از جواب های خود به نامه های معاویه، خود را پایبند به صلح نامه معاویه با امام حسن علیه السلام معرفی کرده و اتهام نقض آن را از خود به دور دانسته است.[3] اما سؤال اینجا است که مگر معاویه پس از ورود به کوفه و در حالی که هنوز جوهر صلح نامه خشکیده نشده بود، آن را زیر پا نگذاشت و خود را غیر ملتزم به آن معرفی نکرد؟[4] پس چگونه امام حسین علیه السلام خود را پایبند به صلحنامه ای می داند که در همان آغاز از سوی طرف مقابل، بی اعتبار معرفی شده است؟ جواب این پرسش را می توان از مناظر گوناگونی ارائه کرد: 1. اگر در عبارات معاویه دقت کنیم، در عبارت نقل شده از او صریحاً نقض صلح نامه فهمیده نمی شود، بلکه می گوید: «انی کنت منیت الحسن اشیاء و اعطیته اشیاء»؛ یعنی، «من به [امام ] حسن علیه السلام چیزهایی را وعده دادم.» که ممکن است این امور وعده داده شده خارج از مفاد صلح نامه باشد که معاویه خود را به آنها پایبند نمی داند. بنابراین خود را ناقض اصل صلح نامه به حساب نمی آورد و یا لااقل می تواند ادّعای عدم نقض از سوی خود را توجیه کند. 2. باید میان شخصیت سیاسی معاویه و امام حسین علیه السلام تفاوت اساسی قائل شد، همچنان که این تفاوت میان شخصیت سیاسی معاویه و امام علی علیه السلام وجود داشت. معاویه اصولًا عنصری سیاسی کار بود که حاضر است در راه رسیدن به اهداف خود، هر ننگ و نیرنگی را به کار بَرَد؛ چنان که نمونه های فراوانی از این نیرنگ ها را می توانیم در زمان درگیری او با امام علی علیه السلام مشاهده کنیم. بهانه قرار دادن خون عثمان، تحریک طلحه و زبیر، قرآن بر سر نیزه کردن در جنگ صفین و شبیخون به شهرهای تحت تسلّط حضرت علی علیه السلام به منظور فشار بر حکومت علوی و.. . تنها اندکی از آن موارد است. اما در مقابل، امام حسین علیه السلام عنصری ارزشی، مکتبی و اصولی است که حاضر نیست از هر وسیله ای برای پیروزی و موفقیت ظاهری خود استفاده کند؛ چنان که حضرت علی علیه السلام با جمله «و لن اطلب النصر بالجور»[5] (من هرگز حاضر نیستم با جور و ستم به پیروزی دست یابم) به این اصول گرایی خود اشاره می کند. بنابراین طبیعی است که امام علیه السلام نتواند تعهدی را که برادرش امام حسن علیه السلام به معاویه داده است- حتی با وجود نقض معاویه- پایمال کند. 3. باید شرایط آن زمان را در نظر گرفت و به پیامدهای عدم تعهد امام علیه السلام به صلح نامه دقّت کرد. معاویه در آن زمان حاکم بلا منازع جامعه اسلامی بود که گستره حکومت او سر تا سر مملکت اسلامی- از شام گرفته تا عراق و حجاز و یمن- را در بر می گرفت و در هر گوشه، عوامل او به شدّت از سیاست های او تبلیغ و دفاع می کردند. او که در زمان درگیری اش با امام علی علیه السلام، توانست کوتاهی های خود را در یاری رساندن به عثمان در فتنه منجر به قتل او، پنهان کرده؛ بلکه برای شامیان خود را تنها منتقم خون عثمان به حساب آورده، بدیهی است که در این زمان- که هیچ قدرتی در مقابل او وجود ندارد- به راحتی می تواند در صورت عدم پایبندی امام حسین علیه السلام به صلح نامه، او را در سرتاسر مملکت اسلامی به عنوان عنصری سست پیمان، خارجی و ناقض عهد معرّفی کند و افکار عمومی جامعه را علیه امام علیه السلام شکل دهد. در این میان آنچه به گوش جامعه نخواهد رسید، فریادهای امام علیه السلام و یاران او است که تلاش ناموفّقی در معرفی معاویه به عنوان اولین طرف ناقض عهد دارند. دو. موقعیت معاویه شخصیت معاویه در نزد مردمان آن زمان و به ویژه شامیان، به گونه ای مثبت تلقی می شد که همین امر قیام علیه او را مشکل می ساخت؛ زیرا آنان او را به عنوان صحابی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، کاتب وحی و برادر همسر پیامبر صلی الله علیه و آله می شناختند و به نظر آنان، معاویه نقش فراوانی در رواج اسلام در منطقه شامات و به ویژه دمشق داشته است. همچنین تجربه حکومت داری او و افزونی سنّش بر امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام، دو عامل دیگری بود که خود در نامه هایش به امام حسن علیه السلام به عنوان عواملی برای اثبات بیشتر شایستگی اش مطرح می کرد[6] و طبیعتاً می توانست در مقابله با امام حسین علیه السلام، مانور بیشتری روی آنها بدهد. سه. سیاست مداری معاویه پس از انعقاد قرارداد صلح گرچه معاویه از هر فرصتی برای ضربه زدن به بنی هاشم- به ویژه خاندان علوی- استفاه می کرد و در این راه حتی تا مسموم کردن و به شهادت رساندن امام حسن علیه السلام پیش رفت؛[7] اما در ظاهر چنین وانمود می کرد که به بهترین وجه ممکن، با این خاندان- به ویژه شخص امام حسین علیه السلام- مدارا می کند و حرمت آنان را پاس می دارد. در این راستا می توانیم ارسال هدایای فراوان ماهانه و سالانه از سوی معاویه برای شخصیت هایی چون امام حسن علیه السلام، امام حسین علیه السلام و عبداللَّه بن جعفر را شاهد بیاوریم. آنان با توجّه به اینکه خود را در بیت المال ذی حق می دانستند و نیز به جهت آنکه موارد مصرف مناسبی برای خرج آن سراغ داشتند، این هدایا را می پذیرفتند.[8] این مدارا تا آنجا بود که در آستانه مرگ به فرزندش یزید، سفارش امام علیه السلام را نموده و ضمن پیش بینی قیام او، از یزید خواست که او را به قتل نرساند.[9] علّت در پیش گرفتن این سیاست روشن بود؛ زیرا معاویه با انعقاد صلح با امام حسن علیه السلام، حکومت خود را از بحران مشروعیت نجات داد و در بین مردم به عنوان خلیفه مشروع، خود را معرفی کرده و نمی خواست با آغشته کردن دست خود به خون امام علیه السلام، در جامعه اسلامی چهره ای منفور از خود به جا گذارد. بر عکس سعی داشت تا با هر چه نزدیک تر نشان دادن خود به این خاندان، چهره ای وجیه برای خود فراهم آورد. علاوه بر آنکه به خیال خود با این سیاست، آنان را وامدار خود کرده و از هر اقدام احتمالی آنان پیشگیری می کند؛ چنان که در یکی از بخشش های کلان خود به امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام، در مقام منّت گذاری بر آن دو گفت: این اموال را بگیرید و بدانید که من پسر هند هستم و به خداوند سوگند که هیچ کس قبل از من به شما چنین هدایایی نداده و بعد از من نیز چنین نخواهد شد». امام حسین علیه السلام برای آنکه نشان دهد که این بخشش ها نمی تواند قابل منّت گذاری باشد، در جواب فرمود: «به خداوند سوگند که نه قبل از تو و نه بعد از تو هیچ کس نمی تواند چنین بخششی را به دو مردی داشته باشد که با شرافت تر و با فضیلت تر از ما دو برادر باشد».[10] همچنین از سوی دیگر معاویه می دانست که در پیش گرفتن سیاست خشونت، نتیجه عکس خواهد داد؛ زیرا توجه مردم را به این خاندان بیشتر جلب خواهد کرد و در دراز مدّت موجبات نفرت آنها از حکومت معاویه را فراهم خواهد آورد و به طور طبیعی یاورانی را به دور این شخصیت ها جمع خواهد کرد. مهم تر اینکه معاویه در آن زمان، از ناحیه امام حسین علیه السلام- با توجه به شرایط زمانه- احتمال خطر جدّی نمی دید و سعی داشت تا با در پیش گرفتن این سیاست، ریشه های خطر را برای دراز مدت بخشکاند. در نقطه مقابل امام حسین علیه السلام از هر فرصتی برای زیر سؤال بردن حکومت معاویه، بهره می گرفت. نمونه آشکار آن نگاشتن نامه به معاویه و یادآور شدن جنایات و بدعت های او[11] و نیز مقابله شدید با ولایت عهدی یزید بود.[12] البته امام علیه السلام خود به خوبی می دانست که در صورت قیام علیه معاویه- به ویژه با توجه به این سیاست های معاویه- افکار عمومی او را یاری نکرده و با توجه به ابزارهای تبلیغاتی حکومت، حق را به معاویه خواهند داد. چهار. شرایط زمانه هرچند عدّه ای از کوفیان بلافاصله پس از شهادت امام حسن علیه السلام، به امام حسین علیه السلام نامه نگاشته و ضمن عرض تسلیت به او، خود را منتظر فرمان امام علیه السلام معرفی کردند؛[13] اما آن حضرت می دانست که با توجّه به عواملی همچون ثبات و استحکام قدرت مرکزی در شام، تسلّط کامل باند اموی بر شهر کوفه، سابقه عملکرد سوء کوفیان در برخورد با امام علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام، چهره به ظاهر وجیه معاویه در بیشتر نقاط مملکت اسلامی و.. . در صورت قیام احتمال موفقیت در حدّ نزدیک صفر خواهد بود و چنین قیامی به جز هدر دادن نیروهای اندک، معرفی شدن به عنوان یاغی و خروج کننده بر حکومت به ظاهر اسلامی و شکست و کشته شدن خود نتیجه ای در بر نخواهد داشت. در حالی که در هنگام قیام علیه حکومت یزید، شرایط زمانه کاملًا بر عکس این شرایط بود. .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه