سوالم درباره آزار و اذیت دیگران از نظر قرآن و روایات است؟

آزار رسانی به خود و دیگران، یکی از رذایل اخلاقی و عامل مهم برهم زدن تعادل در زندگی فردی و اجتماعی آحاد بشر است.دهخدا آزار را ایذاء، اذیت و آزار دادن را، رنج و درد و الم دادن و آزردن و اذیت کردن معنی می­کند.[1] در قرآن کریم و احادیث اهل بیت علیهم السلام این رذیله اخلاقی مورد توجه قرار گرفته و به ریشه­یابی آن پرداخته شده است. آزار در قرآن مفهوم اذیت و آزار در قرآن در بیشتر موارد به معنای آزردن و رنجاندن و در قالبهای مختلفی مثل عیب جویی و استهزا، تهمت و تجسس وارد شده است. غیبت درآیات 11 و 12 سوره حجرات به مفهوم استهزاء و مسخره کردن نیز آمده است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یکُونُوا خَیرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ یکُنَّ خَیرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ»ای کسانی که ایمان آورده‌اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و یکدیگر را مورد طعن و عیب جویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید) «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا»ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز در کار دیگران تجسس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند) تحقیر در آیه 18 لقمان «وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ ؛ با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان» به شکل آزارهای روانی است و شکنجه و آزار جسمی در آیاتی مانند 49 سوره بقره «یسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ؛ همواره شما را به بدترین صورت آزار می‌دادند» یاد شده است. اسباب و عوامل آزار رسانی 1- اختلاف عقایداز جمله عواملی که قرآن برای آزاررسانی بیان می­کند ریشه­های عقیدتی است. اختلاف عقاید موجب می­شود که فرد و یا جامعه­ای نسبت به دیگری موضع خصمانه بگیرد و به صورت آزاررسانی آن را بروز دهد. قرآن با گزارش کاملی از وضعیت پیامبران و رفتارهای مخالفان و دشمنان ایشان بیان می­دارد که علت و ریشه اصلی همه اذیت و آزارهای مخالفان پیامبران، اختلاف عقیده بوده است. به عنوان مثال در آیه 8 سوره بروج می­فرماید:«وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ یؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ»آنها هیچ ایرادی بر مؤمنان نداشتند جز اینکه به خداوند عزیز و حمید ایمان آورده بودند. ستیز عقیدتی کافران و مشرکان آنان را وامی داشت تا به آزاررسانی به پیامبران بپردازند. 2- محبت به دنیااز دیگر ریشه های آزاررسانی از دیدگاه قرآن، محبت به دنیاست؛ زیرا از نظر قرآن محبت به دنیا ریشه و عامل همه خطاهاست در آیه 212 سوره بقره می­فرماید:«زُینَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا وَیسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا»زندگی دنیا برای کافران زینت داده شده است، از این‌رو افراد باایمان را (که گاهی دستشان تهی است)، مسخره می‌کنند. همچنین در آیه 185 و 186 سوره آل عمران می­فرماید:«مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ»؛ زندگی دنیا، چیزی جز سرمایه فریب نیست.«وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذًى کَثِیرًا»و از کسانی که پیش از شما به آنها کتاب (آسمانی) داده شده [یهود] و (همچنین) از مشرکان، سخنان آزاردهنده فراوان خواهید شنید. 3- ناشکیبایی و زیاده خواهیناشکیبایی و نوعی زیاده خواهی از عوامل دیگر آزاررسانی یاد می­شود؛ چنانکه قرآن در سوره بقره آیه 61 این عامل را علت اصلی آزاررسانی بنی­اسرائیل به حضرت موسی(ع) برمی­شمارد.«وَإِذْ قُلْتُمْ یا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ.. ».و (نیز به خاطر بیاورید) زمانی را که گفتید: «ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم! ... . 4- حسادتحسادت که خود یکی از رذائل اخلاقی است در بیان قرآنی، عاملی برای آزاررسانی و خودآزاری ذکر شده است. این مسئله را می­توان در داستان هابیل و قابیل مشاهده کرد. بطوری­ که رنج بردن از نعمت­هایی که در اختیار دیگران است موجب می­شود تا زمینه خودآزاری و دیگر آزاری حتی در سطح قتل، در انسان رشد کند. قتل هابیل به دست برادرش (قابیل) و نیز به چاه انداختن یوسف از سوی برادران از این عامل حکایت می­کند. آثار آزار رسانی بی گمان هر کاری واکنشی دارد و آثار آن در دنیا و آخرت و نیز در امور مادی و معنوی شخص بروز می­کند.در قرآن و روایات ائمه علیهم السلام نیز به مسئله دوری و پرهیز از آزار و اذیت توجه داده شده و حتی برای کسانیکه در برابر آزار و اذیت دیگران تحمل می­کنند آثاری را نام می­برند. 1- نشانه شرارت و پستیحضرت علی علیه السلام در ضمن فرمایشاتی آزار دادن دیگران را از عادات افراد شرور، پست و جاهل می­داند: «عَادَةُ الْأَشْرَارِ أَذِیةُ الرِّفَاق »[2]عادت بدان، آزار کردن رفیقان است. «عَادَةُ اللِّئَامِ وَ الْأَغْمَارِ أَذِیةُ الْکِرَامِ وَ الْأَحْرَار»[3] عادت لئیمان و جاهلان آزار کردن کریمان و آزادگان است. مراد از «لئیمان» مردم دنى و پست مرتبه است، و مراد از «کریمان» مردم گرامى بلند مرتبه. 2- دشمنیحضرت علی علیه السلام می­فرمایند: «مَنْ کَفَّ أَذَاهُ لَمْ یعَانْدُه [لَمْ یعَادِهِ ] أَحَد»[4]هر کسی که بازدارد اذیت خود را از دیگران، دشمنى نمی­کند با او کسى یعنى کسى که اذیت خود را بازدارد از همه مردم و آزار او بهیچ کسی نرسد هیچ کس با او دشمنى نمی­کند بلکه مشهور است که اگر کسى با خود قرار بگذارد که اذیت او به هیچ کسی نرسد اذیت هیچ کسی هم به او نمی رسد. پس کسی که دیگران را اذیت می کند دشمنی آنها را برای خود می­خرد. 3- دوری از مروت و انسانیت حضرت علی علیه السلام می­فرمایند: «یسْتَدَلُّ عَلَى الْمُرُوَّةِ بِکَثْرَةِ الْحَیاءِ وَ بَذْلِ النَّدَى وَ کَفِّ الْأَذَى »[5] برای مروّت و آدمیت به بسیارى شرم و حیا و بذل احسان و عطا و بازداشتن آزار و ایذاء استدلال شده است. چنانکه از روایت استفاده می­شود آزار دادن دیگران، به دور از جوانمردی و انسانیت می­باشد. 4- نشانه خیانت و خائن بودنپیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در این مورد می­فرمایند: «عَلَامَةُ الْخَائِنِ فَأَرْبَعَةٌ عِصْیانُ الرَّحْمَنِ وَ أَذَى الْجِیرَانِ وَ بُغْضُ الْأَقْرَانِ وَ الْقُرْبُ إِلَى الطُّغْیان»[6]نشان خائن چهار چیز است: سرپیچى از دستور خداوند رحمان، آزار همسایگان، نفرت از یاران و تمایل به بیدادگرى و ستم. 5 - بد ترین بدیهاپیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:«خَصْلَتَانِ لَیسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الشَّرِّ شَی ءٌ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ الضَّرُّ لِعِبَادِ اللَّه »[7]دو خصلت ناپسند است که بدتر از آنها نیست: شرک به خدا و آزار بندگان خدا. آثار تحمل آزار دیگران 1- محشور شدن با ائمهحضرت امام صادق علیه السلام می­فرمایند:«أَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ مَنِ انْتَظَرَ أَمْرَنَا وَ صَبَرَ عَلَى مَا یرَى مِنَ الْأَذَى وَ الْخَوْفِ هُوَ غَداً فِی زُمْرَتِنَا»[8]آیا ندانسته اى که هر که چشم براه دولت ما باشد و بر آزار و ترسى که مى بیند شکیبائى ورزد فرداى قیامت در زمره ما محشور گردد. البته منظور از آزار در این حدیث، آزاری است که در راه امام زمان عجل الله تعالی فرجه، به شخص می­رسد. 2- همسایه خوب شدنحضرت موسى بن جعفر علیه السلام فرمود: «لَیسَ حُسْنُ الْجِوَارِ کَفَّ الْأَذَى وَلَکِنَّ حُسْنَ الْجِوَارِ صَبْرُکَ عَلَى الْأَذَى»[9] خوش همسایگى تنها باین نیست که از آزار همسایه خوددارى کنى بلکه بر آزار او نیز شکیبائى کنى. 3- راستى پرهیزگارى حضرت علی علیه السلام می­فرمایند:«مَنْ صَبَرَ عَلَى مُرِّ الْأَذَى أَبَانَ عَنْ صِدْقِ التَّقْوَى »[10]هر کسی که بر آزار تلخ و مکروه صبر کند واقعیت پرهیزگارى را ظاهر می­کند. البته مراد، صبر بر آزارها و مکروهاتی است که از جانب خداوند متعال می­باشد مثل بیماریها و فوت فرزند و مانند آن و جزع و فزع نکردن در آنها یا صبر کردن بر آزارهایی که از مردم به انسان می­رسد و انتقام نگرفتن از آنها. 4- نشانه خوبىحضرت علی علیه السلام می­فرمایند: «مِنْ أَمَارَاتِ الْخَیرِ الْکَفُّ عَنِ الْأَذَى »[11]از نشانه­هاى خوبى شخص، خودداری از آزار کردن مردم است. 5- از درهای خوبیپیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می­فرمایند: «یا عَلِی ثَلَاثٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ سَخَاءُ النَّفْسِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الْأَذَى»[12]اى على: سه چیز از درهاى خیر است: بخشش دل، و خوش زبانى، و تحمّل در برابر آزار. --------------------------------------------------------------------------------[1] - دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا، تهران، چاپخانه مجلس، سال 1325ش، ج 2، ص87. [2] - عبد الواحد، آمدی؛تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، ص431.[3] - همان، ص465.[4] - همان، ص465.[5] - همان، ص258.[6] - ابو محمد حرّانی؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه صادق حسن زاده، قم، انتشارات آل علی (ع)، 1383، نوبت سوم، ص 40 [7] - همان، ص 56[8] - کلینی محمدبن یعقوب؛ فروع الکافی، علی اکبر غفاری،بیروت، ج 8، ص 37.[9] - همان، ج 2، ص667.[10] - عبد الواحد، آمدی؛تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم ص 285.[11] - همان، ص 465.[12] - ابو محمد حرّانی؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه صادق حسن زاده، قم، انتشارات آل علی (ع)، 1383، نویسنده: علی اکبریان تبریزیمنبع: سایت پژوهشکده باقر العلوم .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه