امام با تاکید مضاعف بر عقلانیت در سیره ی خود در دوران حکمرانی سیاسی پس از انقلاب اسلامی نسبت به دوران قبل از حکمرانی، نظریه ی «نقش زمان و مکان در فقه» را که در حقیقت مسأله ی نهفته در فقه شیعه بود و به صورتی کمرنگ و غیر فعّال در لابه لای کتب و روایات بود به صورتی شفاف مطرح و سامان داد. از این نظر، می‌توان ایشان را مبتکر این نظریه به حساب آورد؛ چنانکه در مقایسه با دیگر اندیشمندان معاصر نظر ایشان در ارتباط با زمان و مکان، دقیق‌ترین و با پشتوانه‌ترین نظریه است و می‌تواند اسلام را با تکیه بر عقلانیت و به تبع اجتهاد در بستر زمان پاسخگو و ماندگار نگه دارد.

امام با تاکید مضاعف بر عقلانیت در سیره ی خود در دوران حکمرانی سیاسی پس از انقلاب اسلامی نسبت به دوران قبل از حکمرانی، نظریه ی «نقش زمان و مکان در فقه» را که در حقیقت مسأله ی نهفته در فقه شیعه بود و به صورتی کمرنگ و غیر فعّال در لابه لای کتب و روایات بود به صورتی شفاف مطرح و سامان داد. از این نظر، می‌توان ایشان را مبتکر این نظریه به حساب آورد؛ چنانکه در مقایسه با دیگر اندیشمندان معاصر نظر ایشان در ارتباط با زمان و مکان، دقیق‌ترین و با پشتوانه‌ترین نظریه است و می‌تواند اسلام را با تکیه بر عقلانیت و به تبع اجتهاد در بستر زمان پاسخگو و ماندگار نگه دارد. امام این مسأله را به ویژه در عرصه ی سیاست مطرح کرد. اگر عقلانیت اسلامی را به سه سطح(عقلانیت معرفتی، عقلانیت اخلاقی و عقلانیت ابزاری) دسته­بندی کنیم، عقلانیت غربی از سه حوزه­ی فوق تنها به سومی اکتفا کرده است و به همین علت ما آن را عقلانیتی ناقص و ناتوان از تفسیر جهان و انسان و حیات می­دانیم (رحیم پور، 1378، صص108-107). 1- عقلانیت معرفتی(عقلانیت در مقیاس کلی): شناخت فلسفه­ی حیات و موقعیت حساس و استثنایی انسان در آن و شان و جلالت «عقل» در تنظیم رابطه­ی انسان با جهان و با خدای متعال (همان، ص107)، این سطح و مرحله­ی عقلانیت به «حکمت» و یا «عقلانیت بنیادین» نیز تعبیر شده است که البته بالاتر از سطح تجربه و علوم حسی است و عمدتاً به معارف عقلی و شهودی مستند است (اگرچه از تجربیات نیز بهره می­برد) اما با «فلسفه مصطلح» نیز تفاوت دارد. این عقلانیت به ویژه در موضوعاتی چون جهانبینی، الهیات و انسان شناختی و... متمرکز است و مهم ترین و سرنوشت سازترین سطح عقلانیت و در واقع، شروع و بستر هر گونه تفکر دیگر (از جمله عقل ابزاری) است. بسیاری از آیات و روایات در باب عقل، علم، تفکر، تفقّه، فهم، شعور، معرفت و.... اشاره به همین هسته عقلانیت دارند و ایمان اسلامی را ناشی از معرفت توام با عقلانیت می­دانند. (بر خلاف تفکر کلیسایی و نیز تعریف لیبرالی که هر دو در جدایی «ایمان و دین» از «عقل و علم و معرفت» اتفاق نظر دارند) (همان، ص113). 2- عقلانیت اخلاقی (عقلانیت و ارزش ها): شان «عقل» در تنظیم رابطه­ی انسان و معماری اخلاقیات (همان، ص107). در تفکر اسلامی ما با سطحی دیگر از عقلانیت نیز مواجهیم که ضمن رسمیت دادن به لذائذ و منافع آدمی، دعوت به نوعی تعادل در ملاحظات ناظر به «دنیا- آخرت» کرده و به ابعاد وسیع تر از «خود» و «سود» توجه می­دهد. در تفکر اسلامی دستگاه «هزینه- فایده» به قوت خود باقی است با این تفاوت که دقیق تر، کلان تر و جامع تر می­ شود؛ زیرا «سود و ضرر» یک موجود جاودانه که دارای روح الاهی و اختیار و مسئولیت باشد با سود و ضرر یک «فنومن» مادی و بدن طبیعی که تمامی محاسباتش را باید معطوف به دوره­ای حداکثر به مقدار چند دهه کند، لزوماً و همواره یکی نیست بلکه احتمالاً متضاد نیز خواهند بود (همان، ص119). 3- عقلانیت ابزاری: مهندسی و اندازه گیری و نظم و پیش­بینی و نقش عقل در محاسبات معیشتی جهت نیل به اقتصادی شکوفا و تمدنی آباد و مرفه (همان، ص107). عقل ابزاری در طول عقل بنیادین است و به حد اعلام شده و اعلام نشده از محتویات نظری آن تغذیه می­کند (همان، ص112). در توسعه و تمدن اسلامی، عقلانیت ابزاری، مسبوق و مصبوغ به «عقلانیت بنیادین» است و تمامی تصمیم­ها و کنش­های (اقتصادی و سیاسی) آدمی، باید به نحوی در عقلانیت بنیادین نیز توجیه داشته باشد (همان). این سطح از عقلانیت عادی­ترین سطح عقلانیت است که بی شک لازم اما غیر کافی است. این سطح از عقلانیت قشری دیگر از «عقل عملی» است که از معیشت خانوادگی تا اقتصاد ملی و نیز مسئله مدیریت و (سیاست مدن) را در بر می­گیرد. مراد اصلی جامعه شناسان غربی و تئوری­پردازان «توسعه» از «عقل و عقلانیت» که از آن به «عقلانیت ابزاری» و... تعبیر کرده اند، صرفاً همین است. ادامه دارد . . . منابع و مآخذ: 1. احمدی،علی (1383)، مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 2. ارسطا، محمد جواد(1380)، تشخیص مصلحت نظام از دیدگاه فقهی-حقوقی، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. 3. آذری قمی، مهدی (1366)، رهبری و جنگ و صلح، تهران: بنیاد رسالت. 4. پایگاه حوزه (تیر1377)، <<مصلحت نظام از دیدگاه امام خمینی(ره)>>، مندرج در: http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=4519&id=32475 5. پایگاه حوزه (اسفند1377)، <<مشورت در سیره پیامبر>>، مندرج در: (http://www.hawzah.net/hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=4206&id=27132) 6. پایگاه حوزه (بهار1379)، << عقلانیت در اندیشه و فقه سیاسی امام خمینی>>، مندرج در: (http://www.hawzah.net/HAWZAH/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=6114&id=64826) 7. پایگاه قبسات (1387)، <<مفهوم عقلانیت>>، مندرج در: (http://www.qabasat.org/articles/3.doc ) 8. تقوی،محمد ناصر (1378)، حکومت و مصلحت، تهران: انتشارات امیرکبیر. 9. حسینی زاده.محمدعلی (1386)، اسلام سیاسی در ایران، قم: انتشارات دانشگاه مفید. 10. خسروپناه، عبدالحسین (1379)، گفتمان مصلحت در پرتو شریعت و حکومت، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. 11. خمینی، روح الله (1370)(الف)، صحیفه نور، جلد20، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. 12. خمینی، روح الله (1370)(ب)، صحیفه نور، جلد21، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. 13. دهخدا،علی اکبر (1345)، لغتنامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 14. رحیم پور ازغدی، حسن (1378)، عقلانیت، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. 15. روزنامه جمهوری اسلامی (شنبه19دی1366)، <<پیام امام خطاب به رئیس جمهور وقت>>. 16. سعیدی پور و آذینفر (1356)، فرهنگ فارسی خرد، تهران: نشر خرد. 17. عمید، حسن (1362)، فرهنگ عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر. 18. فقیه، محمد باقر (1381)، بررسی تحلیلی وظائف مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران: انتشارات پیام یوسف. 19. فوزی، یحیی (1384)، اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، قم: نشر معارف. 20. گرجی، ابوالقاسم (1369)، مقالات حقوقی، جلد2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 21. مرعشی، محمد حسن (1371)، «مصلحت و پایه های فقهی آن»، مجله قضایی و حقوقی دادگستری،ش6. 22. مطهری، مرتضی (1370)، اسلام و مقتضیات زمان، جلد2، تهران: انتشارات صدرا. 23. منصورن‍ژاد، محمد (1385)، <<مصلحت از دیدگاه امام خمینى(ره)و اندیشمندان غربى>> مندرج در: http://balagh.net/persian/politic/mafahim_siyasi/2-19/02.htm)) 24. هاشمی، سیدحسین (1381)، مجمع تشخیص مصلحت نظام، تحلیل مبانی فقهی و حقوقی، قم:مرکز مطالعات و پژوهش های اسلامی. http://www.irdc.ir/fa/content/20914/default.aspx .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه