مقام یک عالم بالاتر است یا یک عابد؟ یا چرا یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است؟

در اینکه مقام عالم بالاتر از مقام عابد است هیچ شکی نیست و در روایات ما به این اشاره شده است و عللی نیز به آن گفته شده است که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود.1- جایگاه علم، برتری عالم بر غیر عالم را باز گو می کند، چنان که در قرآن کریم می خوانیم:یَرْفَعِ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ.مجادله: 11خداوند، آنهایی را که ایمان آوردند و همچنین صاحبان علم را (بر دیگران) برتری داده است.از دیدگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله، شخص عالم برتر از غیر عالمی است که شب و روز به عبادت خدا می پردازد. در میان سخنان پیامبر در این باره، چنین آمده است:فَضْلُ الْعالِمِ عَلَی الْعابِدِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلی سائِرِ النُّجُومِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ.1برتری عالم بر عابد، مانند برتری ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است.رَکْعَتانِ یُصَلّیهِمَا الْعالِمُ اَفْضَلُ مِنْ اَلْفِ رَکْعَةٍ یُصَلّیِهَا الْعابِدُ.2دو رکعت نمازی که عالم می گزارد، برتر از هزار رکعت نمازی است که عابد می خواند.عالِمٌ اَفْضَلُ مِنْ اَلْفِ عابِدٍ وَ اَلْفٍ زاهِد.3یک عالم، برتر از هزار عابد و هزار زاهد است.فَضْلُ الْعالِمِ عَلَی الْعابِدِ کَفَضْلی عَلی اُمَّتِی.4برتری عالم بر عابد، همانند برتری من بر امت من است.2- همچنین رمز برتری عالم بر عابد، افزون بر بهره مندی عالم از چراغ علم، آن است که عابد، سر در سودای خویش دارد و عالم، دل در هوای دیگران. عابد، بر آن اندیشه است که تنها، گلیم خویش را از موج به در برد، ولی عالم می کوشد دست غریق را بگیرد و نجاتش دهد.رسول خاتم صلی الله علیه و آله، این نکته را به زیبایی، بدین گونه بیان می کند:وَالَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَعالِمٌ واحِدٌ اَشَدُّ عَلی اِبْلِیسَ مِنْ اَلْفِ عابِدٍ لاَِنَّ الْعابِدَ لِنَفْسِهِ وَ الْعالِمَ لِغَیْرِهِ.5سوگند به آن که جان محمد در دست اوست، هر آینه وجود یک عالم برای ابلیس، سخت تر از هزار عابد است؛ زیرا عابد در فکر خود است و عالم در اندیشه دیگران.سعدی شیرازی در این باره می گوید:صاحب دلی به مدرسه آمد ز خانقاهبشکست عهد صحبت اهل طریق راگفتم میان عابد و عالم چه فرق بودتا اختیار نمودی از آن این فریق راگفت آن گلیم خویش به در می برد ز موجوین سعی می کند که بگیرد غریق را63- آن حضرت در حدیثی دیگر چنین می فرماید:وَ ذلِکَ اَنَّ الشَّیْطانَ یَضَعُ الْبِدْعَةَ لِلنّاسِ فَیُبْصِرُهَا الْعالِمُ فَیَنْهی عَنْها وَ الْعابِدُ مُقْبِلٌ عَلی عِبادَتِهِ لا یَتَوَجَّهُ لَها وَ لا یَعْرِفُها.7و علت این امر (برتری عالم بر عابد)، آن است که شیطان، در میان مردم بدعتی می گذارد و دانشمند به آن پی می برد و مردم را از آن نهی می کند، ولی عابد سرگرم عبادت خود است و نه به بدعت توجهی دارد و نه آن را می شناسد.4- دیگر اینکه عالم در روز قیامت مقام شفاعت دارد بر خلاف عابد که دارای این مقام نمی باشد.از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره نقل است:اِذَا اجْتَمَعَ الْعالِمُ وَ الْعابِدُ فَقِیلَ لِلْعابِدِ اُدْخُلِ الْجَنَّةَ وَ تَنَعَّمْ بِعِبادَتِکَ وَ قِیلَ لِلْعالِمِ قِفْ هُنا فَاشْفَعْ مَنْ اَحْبَبْتَ فَاِنَّکَ لاتَشْفَعُ اَحَداً اِلاّ شَفَعْتُ (اَیْ قَبِلْتُ) فَقامَ مَقامَ الاْنْبِیاءِ.8آن گاه که عالم و عابد در روز رستاخیز محشور می شوند، به عابد گفته می شود: به بهشت درآی و به برکت عبادت خود، از نعمت های بهشت بهره مند شو، ولی به عالم می گویند: اینجا بایست و هر که را می خواهی، شفاعت کن و هیچ کس را شفاعت نخواهی کرد، مگر آنکه شفاعت تو پذیرفته می شود و بدین ترتیب، عالم در جایگاه پیامبران می ایستد.در مورد قسمت دوم سوال که فرموده اید چرا تفکر بهتر ار هفتاد سال عبادت است باید بدانیم که چه نوع تفکری منظور نظر است تا با دانستن آن مفهوم این عبارت نیز روشن شود.عبارات زیادی نزدیک به این مضمون از پیامبر اسلام و خاندانش برای ما به یادگار رسیده است که خود این تعابیر نیازمند اندیشیدن و تعمق است که چرا و چگونه ساعتی فکر بر عبادت چندین و چند ساله می‌چربد؟حسن بن صیقل مى گوید: از امام صادق (ع ) پرسیدم: مردم از پیامبر روایت مى کنند که اندیشیدن یک ساعت، بهتر از عبادت یک شب است ، این چه اندیشه‌ای است و چگونه باید فکر کرد؟امام صادق (ع ) فرمود: هنگامى که انسان از کنار خرابه‌ای مى‌گذرد، بگوید: آنها که در تو سکونت داشتند، کجایند؟ آنها که تو را ساختند کجایند؟ چرا سخن نمى‌گویند؟ پس تفکری که در احادیث اسلامی برای آن فضیلت بسیار وارد شده تفکری است که در مسیر تکامل معنوی انسانی باشد .تفکری که انسان درباره مسائل مادی بدون هیچ گونه ارتباطی با مسائل معنوی داشته باشد از آن خاصیت برخوردار نیست. مثلاً انسان بیندیشد که هدف از آفرینش وی چیست و این که خلقت او بیهوده نمی باشد و ارزش او به چیست؟ این تفکر که انسان را به هدف خلقت، که رشد آدمی و در بستر عبادت خدا است ، متوجه می سازد و عبادت ارزشمند انسان در طول عمر می تواند معلول چنین تفکری باشد. در قرآن به زیباترین شکل جریان فکری مطلوب اشاره شده است:«همانا در آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف شب و روز، نشانه هایی برای خردمندان است، آنان که خدا را (در همه احوال) ایستاده، نشسته، و بر پهلو آرمیده یاد می کنند. همچنین در آفرینش زمین و آسمان اندیشه می کنند( که) خدایا ! تو اینها را بیهوده نیافریدی....» پس تفکر حقیقی به ارتباط و عبودیت واقعی خداوند منتهی می شود. اما عبادت بدون تفکر آن اهمیت را نخواهد داشت.چه بسا عبادت بدون تفکر انسان را به درجاتی برساند ولی عبودیت که هدف از عبادت است در گرو این تفکر به دست می آید نه با عبادت خالی.خدا به انسان نیروی فکر و تعقل داد که ابتدا خود را بشناسد تا بعد از آن در احوال هستی تدبّر و تفکر کند، زیرا حاصل چنین تفکری، انسان ساز است و راه عبودیت و بندگی را به بهترین شکل می نمایاند. آن چه در آیات و روایات در باب برتری تفکر به چشم می خورد، تفکری است که از ظلمت به نور رهنمون کند! تفکری که انسان را از حالت ایستایی بازستاند و به حرکت و پویایی درآورد. این در حالی است که عبادت خالی این آثار ار ندارد .عبادت مردم پاک نهاد و با اخلاص ، اندیشیدن در ملکوت آسمان ها و زمین است. انسان با اندیشیدن در ملکوت آسمان ها و زمین ، جایگاه خویش را به دست می آورد که چه اندازه حقیر و ناتوان است. چنین اعترافی سازنده خواهد بود وارکان توحیدی آدمی را قوی و بنیادین خواهد کرد و چه مطلوبی بهتر از این از بنده نسبت به خدا؟! 1. میزان الحکمة، ج 8 ، ص 3942.2. من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 367.3. میزان الحکمة، ج 8 ، ص 3942.4. محمد خزائلى، شرح گلستان، تهران، فخر رازى، 1379، چ 10، ص 404.5. کنزالعمال، ح 28908.6. کلیات سعدى، تصحیح: محمدعلى فروغى، تهران، ناهید، 1375، چ 1، ص 75.7. فتّال نیشابورى، روضة الواعظین، بیروت، مؤسسه اعلمى، 1406هـ . ق، چ 1، ص 17.8. جامع الصغیر، ج 1، ص 57. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه