مکر در لغت به معنی تدبیر و چاره نمودن مخفیانه است. چه در کار بد باشد و چه در کار خوب. لکن در مورد انسان ، بیشتر در کار بد استعمال می شود. مکر در مورد خدا یقیناً به آن معنایی نیست که در مورد انسان به کار می رود. در نامه شماره ۲/۱۰۰۱۰۷۱۳۷ گفته شد که به صرف اشتراک اسمی بین صفات بشری و صفات الهی نباید آنها را یکی دانست. وقتی با برهان اثبات شد که خداوند متعال از هر نقصی مبرّاست ، بعد از آن ، باید از استناد جنبه های منفی صفات به خدا اجتناب نمود. مکر در آدمیان، نوعاً از موضع ضعف صورت مى گیرد.

مکر در لغت به معنی تدبیر و چاره نمودن مخفیانه است. چه در کار بد باشد و چه در کار خوب. لکن در مورد انسان ، بیشتر در کار بد استعمال می شود. مکر در مورد خدا یقیناً به آن معنایی نیست که در مورد انسان به کار می رود. در نامه شماره 2/100107137 گفته شد که به صرف اشتراک اسمی بین صفات بشری و صفات الهی نباید آنها را یکی دانست. وقتی با برهان اثبات شد که خداوند متعال از هر نقصی مبرّاست ، بعد از آن ، باید از استناد جنبه های منفی صفات به خدا اجتناب نمود. مکر در آدمیان، نوعاً از موضع ضعف صورت مى گیرد. ولى در ذات سبحان خداوند ، ضعف و قصورى وجود ندارد تا مثل انسانها به مکر منفی متوسل شود.خداوند متعال دارای سنّتهایی است که اکثر انسانها از وجود آنها بی خبرند ؛ یا اگر از وجود آنها خبر دارند از آنها غفلت می کنند. تدبیر خداوند متعال در عالم مادّه از راه همین سنّتها و قوانین نهانی جریان پیدا می کند. برخی از این سنّتها گاه بسته به شباهتی که در ظاهر به کار انسانها پیدا می کنند با همان نامهای افعال بشری نامگذاری شده اند. از جمله ی این سنّتها ، سنّت استدراج ، سنت امهال ، سنّت عکس العمل ، سنّت واگذاری به خویشتن و سنّت تزئین است ؛ که هر کدام اینها در مواردی می توانند مصداق مکر الهی واقع شوند. خداوند متعال می فرماید: « وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذیرٌ ما زادَهُمْ إِلاَّ نُفُوراً ــ اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاً ــ أَ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ ءٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلیماً قَدیراً ـــ وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا ما تَرَکَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِعِبادِهِ بَصیراً : آنان با نهایت تأکید به خدا سوگند خوردند که اگر پیامبرى انذارکننده به سراغشان آید، هدایت یافته ترین امّتها خواهند بود؛ امّا چون پیامبرى براى آنان آمد ، جز فرار و فاصله گرفتن از(حق) چیزى بر آنها نیفزود. ــ اینها همه بخاطر استکبار در زمین و مکرهای بدشان بود ؛ امّا این مکرها تنها دامان صاحبانش را مى گیرد ؛ آیا آنها چیزى جز سنّت پیشینیان را انتظار دارند؟! هرگز براى سنّت خدا تبدیل نخواهى یافت ، و هرگز براى سنّت الهى تغییرى نمى یابى. ـــ آیا آنان در زمین نگشتند تا ببینند عاقبت کسانى که پیش از آنها بودند چگونه بود؟! همانها که از اینان قویتر(و نیرومندتر) بودند؛ نه چیزى در آسمانها و نه چیزى در زمین از حوزه قدرت او(خدا) بیرون نخواهد رفت؛ او دانا و تواناست. ـــ اگر خداوند مردم را به سبب کارهایى که انجام داده اند مجازات کند ، جنبنده اى را بر روی زمین باقى نخواهد گذاشت. ولى(به لطفش) آنها را تا سرآمد معیّنى تأخیر مى اندازد(و مهلت اصلاح مى دهد) امّا هنگامى که اجل آنان فرا رسد، او نسبت به بندگانش بیناست.»(فاطر/ 42 الی 45 )در سطور زیر به بررسی چند مورد از سنّتهایی که می توانند مصداق مکر الهی قرار گیرند می پردازیم.1. سنّت استدراج: قانون حاکم بر این جهان چنین است که اگر کسی آیات الهی را از روی عمد تکذیب نمود ، به تدریج و بدون اینکه خودش متوجّه شود به سوی عذاب الهی کشیده می شود ؛ و زمانی متوجّه این امر می شود که گریزی از آن نیست. خداوند متعال می فرماید:« و آنها که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج از جایى که نمى دانند ، گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد.» (اعراف/ 182) یکی از مکرهای خدا همین است. این در واقع نتیجه عملکرد خود شخص است. کار خدا در اینجا فقط قرار دادن این سنّت در عالم هستی است. و البته خدا خود خبر داده است که هر کس آیات او را تکذیب کند گرفتار این پیامد خواهدشد.2.سنّت امهال: یکی دیگر از قوانین الهی این است که کیفر عصیان انسان را بلافاصله به او نمی چشاند. این قانون برای انسانهای مومن بسیار خوب است چون قبل از آنکه گرفتار کیفر خدا شوند می توانند توبه کنند. امّا برای کافران همین سنّت یک مکر و دام الهی است. کافران و بدکاران وقتی مجازات خدا را از پی عملشان نمی بینند مغرور شده و در گناه غوطه ور می شوند و در نتیجه عذاب خود را افزایش می دهند. خداوند متعال می فرماید:« آنها که کافر شدند، تصور نکنند اگر به آنان مهلت مى دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت مى دهیم فقط براى اینکه بر گناهان خود بیفزایند؛ و براى آنها، عذاب خوارکننده اى(آماده شده) است »( آل عمران : 178 ) همچنین فرمود:«(تنها تو را استهزا نکردند) ، پیامبران پیش از تو را نیز مورد استهزا قرار دادند؛ من به کافران مهلت دادم؛ سپس آنها را گرفتم؛ دیدى مجازات من چگونه بود؟ »( الرعد : 32) و فرمود:« اکنون مرا با آنها که این سخن را تکذیب مى کنند واگذار. ما آنان را از آنجا که نمى دانند به تدریج به سوى عذاب پیش مى بریم. و به آنها مهلت مى دهم؛ چرا که کِید من محکم و دقیق است »(قلم/44و 45)3. سنّت عکس العمل یا بازگشت عمل به خودش شخص: خداوند متعال می فرماید: «کسى که عمل صالحى انجام دهد، سودش براى خود اوست؛ و هر کس بدى کند، به خویشتن بدى کرده است؛ و پروردگارت هرگز به بندگان ستم نمى کند.»(فصلت : 46) و فرمود: «کیفر بدى، مجازاتى است همانند آن؛ و هر کس عفو و اصلاح کند، پاداش او با خداست؛ خداوند ظالمان را دوست ندارد.»( الشورى : 40) لذا اگر کسی در مقابل خدا و بر ضدّ دین خدا و مومنان ، مکر کند خدا همان مکر را به سوی خود باز می گرداند. « اینها همه بخاطر استکبار در زمین و مکرهای بدشان بود؛ امّا این مکرها تنها دامان صاحبانش را مى گیرد » (فاطر : 43)4. سنّت واگذاری به خویشتن: طبق این سنّت خداوند متعال کسانی را که خدا را فراموش کنند و دین خدا را مسخره کنند ، به حال خودشان رها می کند و راه هدایت را بر آنان می بندد. و لی این کار را به گونه ای انجام می دهد که اینها نمی فهمند و خیال می کنند که راه خودشان درست است. خداوند متعال می فرماید:« آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشند و سرگرم بازى شوند تا روزى را که به آنها وعده داده شده است ملاقات کنند»( الزخرف : 83) و فرمود: « آنها(چنان لجوجند که) اگر ببینند قطعه سنگى از آسمان سقوط مى کند مى گویند: این ابر متراکمى است. ـــ حال که چنین است آنها را رها کن تا روز مرگ خود را ملاقات کنند. ــ روزى که کید و حیله آنان سودى به حالشان نخواهد داشت و(از هیچ سو) یارى نمى شوند. »( طور/44 الی ) و فرمود:« و همچون کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به«خود فراموشى» گرفتار کرد، آنها فاسقانند. »( الحشر : 19) و فرمود: « هر کس را خداوند(به جرم اعمال زشتش) گمراه سازد، هدایت کننده اى ندارد؛ و آنها را در طغیان و سرکشى شان رها مى سازد، تا سرگردان شوند »( الأعراف : 186)5. سنّت تزیین : یکی از قوانین حاکم بر این جهان این است که اگر کسی بر پیمودن راه باطل اصرار نمود ، و گوش به هشدارهای انبیاء(ع) ندهد ، شیطان بر او مسلّط می شود و اعمال و افکار باطل او را برای او زیبا و درست جلوه می دهد تا هرچه بیشتر در باطل خود فرور رود. خداوند متعال می فرماید: « و هر کس از یاد خدا روى گردان شود شیطان را به سراغ او میفرستیم پس شیطان همواره قرین اوست. ـــ و آنها (شیاطین ) این گروه را از راه خدا بازمى دارند ، در حالى که گمان مى کنند هدایت یافتگان حقیقى آنها هستند.» (زخرف/36 و 37 ) و می فرماید: « کسانى که به آخرت ایمان ندارند، اعمال(بد)شان را براى آنان زینت مى دهیم بطورى که سرگردان مى شوند.»( النمل : 4) حاصل کلام:از بیانات فوق چنین استفاده می شود که مکر الهی چیزی نیست جز همان قوانین و سنن الهی که بر عالم و بر اعمال انسانها حاکم است. همه امور عالم با فرمولهایی قطعی در جریانند ، همانطور که از درخت سیب ، فقط سیب می روید و از درخت گلابی ، فقط گلابی می روید ، هر عملی نیز نتیجه خاصّ خود را دارد. و خداوند متعال انبیاء(ع) و کتب آسمانی را فرستاده است تا این سنّتها و فرمولها را به انسان بیاموزند. آنها که این سنّتها را باور کرده و در زندگی خود از آنها سود می برند به سعادت می رسند ؛ ولی آنها که این قوانین را باور نمی کنند با اتنخاب نادرست خود ، گرفتار این قوانین می شوند. و این قوانین به خودی خود خوب و لازم است اما برای بدکاران مثل نفتی است که به جای گرم کردن خانه به آتش زدن آن می انجامد و مثل یک دام الهی عمل می کند اما این نتیجه تابع کردار سوئ خود آنها ست. لذا خداوند متعال این گونه سنّتها را مکر خود بر ضدّ کافران و مشرکان معرّفی می کند. پس اسمهایی مثل خیرالماکرین از مقایسه سنّتها و قوانین خدا نسبت به کفّار و فاسقین ، انتزاع شده و به خدا نسبت داده می شوند. رفتار کفّار در برابر این سنّتها مثل رفتار کسی است که قانون جاذبه را قبول ندارد. لذا از روی لجاجت خود را از پشت بام می اندازد تا ثابت کند که جاذبه وجود ندارد. و نتیجه این کار ، سقوط کردن و فلج شدن یا مردن است. کفّار نیز در مقابل سنن الهی چنین رفتاری انجام می دهند. آنها سنن الهی را نادیده می گیرند و در نتیجه گرفتار عواقب پنهانی آن می شوند. خداوند متعال می فرماید: «ما به سوى ثمود ، برادرشان «صالح» را فرستادیم که: خداى یگانه را بپرستید. امّا آنان به دو گروه تقسیم شدند که به مخاصمه پرداختند. ــــ (صالح) گفت: «اى قوم من! چرا براى بدى قبل از نیکى عجله مى کنید؟! چرا از خداوند تقاضاى آمرزش نمى کنید تا شاید مشمول رحمت(او) شوید؟! ـــ آنها گفتند: ما تو و کسانى را که با تو هستند به فال بد گرفتیم. (صالح) گفت: فال(نیک و) بد شما نزد خداست ؛ بلکه شما گروهى هستید فریب خورده. ـــ و در آن شهر، نُه گروهک بودند که در زمین فساد مى کردند و اصلاح نمى کردند. ـــ آنها گفتند: بیایید قسم یاد کنید به خدا که بر او(صالح ) و خانواده اش شبیخون مى زنیم ؛ سپس به ولىّ دم او مى گوییم: ما هرگز از هلاکت خانواده او خبر نداشتیم و در این گفتار خود صادق هستیم. ــ آنها مکر مهّمی کردند ، و ما هم مکر مهمّى نمودیم ؛ در حالى که آنها درک نمى کردند. ـــ بنگر عاقبت مکر و توطئه آنها چه شد، که ما آنها و قومشان همگى را نابود کردیم. ـــ این خانه هاى آنهاست که بخاطر ظلم و ستمشان خالى مانده؛ و در این ، نشانه روشنى است براى کسانى که آگاهند.»(نمل/ 45 الی 52) از این آیه به روشنی معلوم است که مراد از مکر خدا همان گرفتار کردن کافران به نتیجه اعمالشان است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه