مراد از تشبیه و تنزیه و تعطیل در خداشناسی چیست؟

تشبیه و تعطیل و تنزیه برخی تصور مادی از خداوند دارند مثلا تصور می کنند قدرت خدا هم مانند قدرت انسان به زور بازو یا داشتن لشکریان و امکانات زیاد است یا علم خداوند هم مانند علم انسان در طول سالها تجربه و مطالعه به دست آمده است یا حتی تصو رمی کنند که خدا هم مثل انسان دارای جسم و بدن است و جایگاه و مکان و منزلی دارد و یا خدا هم مثل انسان طول عمر مشخصی دارد  و یا اینکه افعال خدا هم می تواند  از حیث عادلانه و ظالمانه بودن مورد ارزیابی قرار گیرد. به عبارت دیگر خدا هم می تواند گاهی عادل و گاهی ظالم باشد و یا گاهی کاری بکند یا فرمانی بدهد که از روی جهل صادر شده باشد یا اینکه خدا هم دارای فرزندانی باشد به خاطر همین تصورات نادرست و مادی در مورد خداوند  در عقاید خود هم دچار انحراف یا کج فهمی شده اند مثلا  فرشتگان را دختران ملائکه می دانند و یا برخی از انبیاء و اولیاء را فرزند خدا می دانند. و شرکائی  را برای خدا قائل می شوند یا توصیفاتی  مادی از اندازه عرش الهی  یا جسم خداوند دارند. غضب الهی را ماند غضب انسان تصور می کنند یا داستان هایی در مورد خداوند ، مانند کشتی گرفتن خداوند با برخی از انبیاء به هم می بافند. به این گروه مشبهه یا اهل تشبیه می گویند. در کنار اهل تشبیه، اهل تعطیل هستند این افراد کسانی هستند که ادعایشان این است که چیزی از اوصاف جمال الهی را نمی فهمند مثلا وقتی گفته می شود خداوند قادر است یا عالم است ما از عالم و قادر چیزی نمی فهمیم جز این که بگوییم عالم است یعنی این که جاهل نیست، یا قادر است یعنی این که عاجز نیست . گروه معتزله بر این اعتقاد بودند. اما در مقابل این دو گرایش گرایش سومی وجود دارد که  اصل معنای صفات را برای خداوند ثابت می دانند ولی  حدود آن صفات را از خداوند نفی می کنند به این معنا که وقتی که گفته می شود خداوند عالم است علم خداوند شبیه علم ما یا هیچ موجود دیگری نیست یا وقتی گفته می شود خداوند قادر است قدرت خداوند با هیچ قدرتی قابل مقایسه یا تشبیه یا تمثیل نیست  توضیح بیشتر این که اسماء و صفاتی که در قرآن برای خداوند متعال آمده است و یا گزاره هایی که در آن ها حقیقتی به خداوند نسبت داده شده است نشان دهنده این است که خداوند دارای کمالاتی است که این کلمات و گزاره ها از آن گزارش می دهند حال کسانی که ادعا می کنند ما از این صفات و گزاره ها چیزی جز معنای سلبی نمی فهمیم و مثلا از صفت قادر فقط این را می فهمیم که خدا عاجز نیست  نتیجه سخن این افراد جز این نیست که ذات خداوند را خالی از هر گونه کمالی بدانیم در حالی که ادله زیادی وجود این کمالات را ثابت می کنند. علاوه ، این که بگوییم خداوند قادر است یعنی عاجز نیست این کمال و مزیتی را برای خداوند ثابت نمی کند. پس اسماء و گزاره هایی که به خداوند نسبت داده می شود مسلما معنایی را برای خداوند ثابت می کنند ولی نه از جنس معانی ای که ما می فهمیم  مثلا وقتی می گوییم  «علم من» و یا «علم خدا» هر دو علم یک معنی دارند ولی تفاوت در نحوه علم است « علم من»  به صورت ذهنی است به این معنا که من تصوراتی را از اشیاء مختلف در ذهن خود دارم آن هم محدود به زمان و مکان ؛ چرا که من به آن چه که گذشته است و یا آن چه که هنوز واقع نشده است نمی توانم علم داشته باشم و یا آن چه را که حواس من بدان دسترسی ندارند نمی توانم درک کنم و بدان علم داشته باشم ولی علم خداوند به هرچیزی مثل علم من نیست چرا که خداوند مانند انسان ها نیست که ذهن و حافظه ای داشته باشد یا محدود به زمان و مکان باشد. سایر صفات الهی هم به همین ترتیب باید تفسیر شود مثلا سخن گفتن خداوند را مثل سخن گفتن خودمان به این صورت که خدا هم دارای دهان و زبان است ندانیم یا شنیدن و دیدن خدا را مانند شنیدن و دیدن خودمان از طریق گوش و چشم ندانیم.   برگرفته از المیزان :ج1 ص 214 - ج 7 ص 41 -  ج 8 ص 342 و351  - ج 12 ص 299 -مجموعه رسایل ج 1 ص 58   .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه