تأمّل در مسئله ی دعا

تأمّل در مسئله ی دعا شناخت انسان بدون شناخت جنبه هاى مختلف روحى او ممکن نخواهد بود و یکى از مهمترین و پیچیده ترین حالات روحى انسان که هم در حوزه انسان شناسى و هم در حوزه حکمت و عرفان الهى بطور بسیار دقیق و گسترده اى مورد مطالعه و بررسى قرار مى گیرد وجود حالات عرفانى او و از آن جمله دعا و راز و نیازهاى او با خدایش است و همین حالت است که مى توان آن را نقطه اتصال وجود آدمى با متافیزیک (ماوراء الطبیعه) دانست. زیرا دعا جدى ترین و پاک ترین و قوى ترین نحوه برقرارى ارتباط انسان با خالق حکیم و مهربانش است. فرق اساسى انسان نیز با موجودات دیگر در سه چیز است یکى تفکر متعالى و قدرتمند اوست و دیگرى اختیار و اراده او براى رسیدن به آرزوهاى گوناگونش و دیگرى عشقى همراه با معرفت به خداوند و یکى از تجلیات این عشق و شیفتگى دعا و مناجات و رازگوئى با خداوند است. با ذکر این مطلب آشکار مى شود که دعا علاوه بر اینکه در معارف الهى خصوصا در عرفان اسلامى از اهمیت ویژه اى برخوردار است تا حدى که عرفاء آن را یکى از ابواب کشف و شهود حقایق براى اولیاء الهى دانسته اند همچنین در نزد طبقات دیگرى از انسانها هم داراى اهمیت مخصوصى است و لذا در این فرصت اندک و لزوم بحث از دعا ما به مهم ترین اصول و بنیادهاى آن اکتفاء نموده و مقاله را با ارائه مطالبى پیرامون تعریف دعا، عوامل و زمینه هاى توجه نمودن به دعا، اهمیت دعا، فواید دعا، و آداب دعا، به پایان مى رسانیم. تعریف دعا در فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون چنین آمده است که «دعا طلب کردن حاجت است از بارى تعالى به تضرع و اخلاص و گاه بود که غرض از دعا مجرد مدح و ثنا بود و بیشتر ادعیه خواص و اولیاء که از ما سوى الله اعراض نموده اند از این قبیل تواند بود و جمعى گفتند دعا آن است که مروى باشد از شارع به تصریح یا به تعریض و هر آنچه مروى نباشد آن را مناجاة خوانند و دعا هم به قول باشد و آن صریح بود چنانکه رب ارحم واعط و یا به تعریض چنانکه رب انى ضعیف و هم به فعل.» (1) دکتر آلکسیس کارل نیز بیان زیبایى در تعریف دعا دارد. وى مى گوید: نیایش اصولا کشش روح به سوى کانون غیر مادى جهان است. به طور معمول نیایش عبارت است از تضرع و ناله مضطربانه و طلب یارى و استعانت و گاهى یک حالت کشف و شهود روشن و آرام درونى و مستمر و دور تر از اقلیم همه محسوسات است. به عبارت دیگر مى توان گفت که نیایش پرواز روح به سوى خداست و یا حالت پرستش عاشقانه اى نسبت به آن مبدئى است که معجزه حیات از او سر زده است و بالاخره نیایش نمودار کوشش انسان است براى ارتباط با آن وجود نامرئى آفریدگار همه هستى عقل کل، قدرت مطلق، خیر مطلق » (2) دعا توجه و سخن آگاهانه وجدى فطرت پاک انسانى با خالق دانا و مهربانش در تمامى حالات و بخصوص در تنهاترین و غریبانه ترین حالاتش است که از سر آگاهى به جنبه هاى گوناگون نیازهاى خود و یا اعتراف به پلیدى گناهان خود و اظهار توبه به درگاه او بوجود مى آید و مى تواند شامل اظهار نیازها و یا مدح و ثناى او بوده باشد و این حالتى عرفانى است که به صورت مناجات و ذکر قلبى و یا زبانى در افراد آشکار مى شود. عوامل توجه به دعا در نظر اهل معرفت و عارفان حقیقى وجود خداوند به قدرى مقدس و محترم و داراى محبوبیت است که او را با هیچ چیز نمى توان برابر دانست زیرا تمامى خیرات و زیبائى ها و نیز تمامى آنچه را که آرزوهاى متعالى انسان و هر موجود دیگرى را بوجود مى آورد و محقق مى سازد از خداوند است. خداوند هم خلق کردنش حکیمانه و بى مانند است و هم محبتش بیکران و وصف ناپذیر و روح نواز و هم تنبیه و ادب کردنش عین عدالت و محبت است. با این وصف تمامى موجودات که ساخته ست حکمت و محبت خداوند هستند تا زمانى که موجود هستند و نیز تا زمانى که از خود و فطرت حقیقى شان غافل نشده اند همواره رو به سوى آن کمال مطلق و زیبایى مطلق و خیر مطلق دارند و به سوى او نیز در حرکت خواهند بود. منتها در مسیر زندگى علل و شرایطى مانع توجه و ارادت قلبى آنها به خالق شان مى شود که با رفع این موانع دوباره آن توجه و ارادت حقیقى موجود شده و ادامه مى یابد. استاد آیت الله جوادى آملى پیرامون این مسئله گفته اند که: «چیزى در جهان نیست که به یاد حق و خداى سبحان نباشد این انسان مى باشد که گاهى غافل است و گاهى غیر غافل » (3) استاد مرتضى مطهرى پیرامون علل توجه به خداوند گفته اند: «انسان در دو حال ممکن است خدا را بخواند یکى وقتى که اسباب و علل از او منقطع شود و دچار سختى و اضطرار گردد و یکى وقتى که روح خودش اوج بگیرد و خود خویشتن را از اسباب و علل منقطع کند در حال اضطرار و انقطاع اسباب انسان خود به خود بطرف خدا مى رود احتیاج به دعوت ندارد و البته این کمالى براى نفس انسان نیست کمال نفس در این است که خودش خود را منقطع سازد و اوج بگیرد.» (4) آن زمان که آدمى به بلاها و سختى هاى بزرگ مبتلا مى شود و یا در زمانى که مسئله مرگ کسى و یا کارگشائى و معجزه بزرگى در زندگى اش مطرح مى شود. همان موقع است که اصل مهم خداجویى بوجود آمده و کم کم رشد مى کند. همچنین آدمى اگر مراحل وجود یافتن و سیر تحولات زندگى خود را از آغاز تا زمان حاضر به دقت و با دیده بینا و منصف مورد مطالعه و بررسى قرار دهد به طور طبیعى توجه اش به خداوند و الطاف کریمانه او معطوف خواهد شد و این خود مى تواند عامل بسیار قوى براى دعا و مناجات و ذکر الهى باشد. عامل مهم دیگر این است که روح انسان وقتى از این عالم دنیا و حوادث آن خسته و دلتنگ شده باشد اگر ذره اى در دلش نور معرفت و ایمان الهى باشد خدایش را با زبان فقر و نیازمندى و شکر مى خواند. اهمیت دعا اهمیت نیایش را در این کتاب مقدس آسمانى (قرآن کریم) مى توان از سه نظر استفاده کرد: 1- از آیاتى که خداى تعالى در آن بندگان مومن خود را ترغیب و تاکید فرموده که او را نیایش کنند. مانند این آیات «اجابت مى نمایم دعاى نیایشگر را هرگاه مرا بخواند در هر حال و هر جا که باشد (بقره 186)، بخوانید پروردگار خود را با حالت زارى که نشانه نیاز است و در حال پنهانى که دلیل اخلاص (اعراف 53 و 54) بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را (مومن 62) 2- از آیات و قصه هاى برخى از پیامبران که هرگاه نیازى داشته اند و یا به شدائدى گرفتار شده اند تنها مشکل گشاى آنان نیایش بوده است حضرت آدم(ع) پس از ترک اولى در مقام اعتراف به تقصیر چنین استغاثه کرد اى پروردگار ما بر نفس هاى خود ستم کردیم اگر نیامرزى ما را بو بر ما رحم نیاورى هر آینه از زیانکاران باشیم (اعراف 22) و حضرت نوح پس از صدها سال تحمل شداید نجات خود را از چنگال قوم بى انصاف به وسیله دعا به دست آورد و نوحا اذنادى من قبل فاستجبناله (انبیاء 76) 3- اهمیت نیایش را مى توان از آیاتى فهمید که خود به صورت دعا آمده است... پروردگارا عطا فرما ما را در این سراى توفیق بندگى و در آن سراى جزاى نیک و نگه دار ما را از عذاب دوزخ (بقره 197) (5) و نیز در بحار الانوار جلد 93 ص 291 چنین آمده است که «بگو خداوند من، اگر دعاى شما نبود به شما اعتناء نمى کرد (6) و همچنین امام رضا(ع) از پیامبر نقل مى کند که فرمودند «دعا سلاح مومن، ستون دین و روشنائى آسمانها و زمین است » (7) مرد شامى از امام على(ع) پرسید کدام سخن به نزد خداوند بهتر و برتر است؟ امام(ع) پاسخ داد ذکر بسیار، تضرع به خدا و دعا (8) حضرت امام خمینى(ره) پیرامون اهمیت دعا چنین فرموده اند که: «همه خیرات و برکات از همان دعا خوانهاست حتى آنها که به طور ضعیف دعا مى خوانند و ذکر الله مى گویند به همان اندازه که طوطى وار در آنها تاثیر کرده بهتر از آنهایى هستند که ترک دعا کرده اند. نماز خوان ولو اینکه مرتبه نازله اى داشته باشد از نماز نخوان بهتر است آرى همین دعا خوانها و همین کسانى که به ظواهر اسلام عمل مى کنند یا پرونده جنایت ندارند یا پرونده جنایتشان نسبت به دیگران کمتر است همین دعا خوان ها در نظم این عالم دخالت دارند دعا را نباید از بین این جمعیت بیرون برد جوانهاى ما را نباید از دعا منصرف کرد» (9) استاد مرتضى مطهرى(ره) نیز پیرامون اهمیت دعا از دیدگاه اولیاء الهى گویند «اولیاء خدا هیچ چیزى را به اندازه دعا خوش نداشتند همه خواهش ها و آرزوهاى دل خود را با محبوب واقعى در میان مى گذاشتند و بیش از آن اندازه که به مطلوب هاى خود اهمیت مى دادند بخود طلب و راز و نیاز اهمیت مى دادند، هیچ گونه احساس خستگى و ملامت نمى کردند.» (10) از دیدگاه اهل معرفت و عابدان حقیقى سر آمد تمامى زیبایى ها و خیرات همانا توجه و نجواى حقیقى با خداوند است آنان یاد و ذکر خداوند را جزو زیباترین و شریف ترین حالات در عالم هستى مى دانند. توجه و عشق به خداوند بزرگترین قدرت دهنده روح است و راز خستگى ناپذیرى و شکست ناپذیرى مردان بزرگ الهى نیز در همین نکته است که روح آنان در حالت بالائى از شیفتگى و امید و توکل و مناجات با خداوند قرار دارد آنها جسم خود را با یک تکه نان مشغول مى دارند و روح شان رهبر جسم شان شده است ولى هرگز روح شان را سرگرم دنیا پرستى ها و ظواهر دلفریب و گمراه کننده آن نمى کنند تا بتوانند به مقامات عالیه روحانى برسند و اندکى بیشتر لذت قرب و انس با خداوند را درک کنند. دنیا بدون یاد و ذکر خدا کفرستانى بزرگ خواهد بود که زندگى در آن هر لحظه لحظه اش زندگى جهنمى است زیرا همان گونه که موجودات به اتکاء به لطف الهى موجود شده اند همینطور هم زندگى مطلوب انسانها بدون توجه جدى و عملى به خداوند هرگز بوجود نخواهد آمد. دلهاى انسانها نیز همچون درختان بهار و زمستانى دارد بهار آنها عشق هاى پاک و سازنده و امید به خداوند است و زمستان شان گناهان خود و غفلت از یاد خداوند و مبتلا شد به ظلم و جفا کارى هاى دیگران است. جدى ترین و پاک ترین حالاتش را آدمى فقط در مناجات و دعا با خداوند پیدا مى کند زیرا انسان به یقین مى داند که نمى تواند چیزى را از او مخفى کند پس او همه افکار کوچک و بزرگش و زشت و زیبایش را به خوبى مى داند. و این بدین علت نیز مى باشد که آدمى خودش را در مقابل فهیم ترین و مهربان ترین موجودات احساس مى کند. دکتر آلکسیس کارل نیز بیان بسیار زیبایى پیرامون اهمیت و لزوم دعا دارد. ایشان گویند «انسان هم چنانک به آب و اکسیژن نیازمند است بخدا نیز محتاج است احساسى عرفانى در ردیف قدرت مکاشفه، احساس اخلاقى احساس جمال و نور عقل به شخصیت بشرى شکفتگى و انبساط پر معنا و کاملى مى بخشند ... روح نیمى اش عقل است و نیم دیگرش احساس ما باید هم زیبایى دانش را دوست بداریم و هم زیبایى خدا را» (11) «اجتماعاتى که احتیاج به نیایش را در خود کشته اند معمولا از فساد و زوال مصون نخواهند بود. این از آن جهت است که متمدنین بى ایمان نیز همچون مردم دیندار وظیفه دارند که به مسئله رشد همه فعالیت هاى باطنى و درونى خود که لازمه یک وجود انسانى است دلبستگى پیدا کنند» (12) این حقیقتى است بزرگ که عقل گرائى و علم مدارى محض هرگز منجر به تکامل و سعادت انسانها نخواهند شد. بلکه توجه و شیفتگى و فداکارى در راه خداوند است که زندگى و آخرت او را سر و سامان خواهد داد. زیرا که عقل جز احتیاط کارى هایش و توجیه و تفسیرهاى شخصى و منفعتى و بعضا غلط خود به چیز دیگرى توجه نمى کند ولى دل آگاه و بیدار همه چیزش را مخلصانه در راه خداوند و اوامر حکیمانه و بر حق او فدا مى کند و البته خداوند نیز دلى را که اینگونه باشد به مهر و خیر عظیم خودش واصل خواهد نمود. اصلا چگونه ممکن است به خداوند و اوامر او توجه نکنیم در حالى که سراسر وجودمان آه نیازمندى اش به سوى آن خالق یکتا و مهربان همواره بلند است و نیز جز با عشق آگاهانه به خداوند و فراهم کردن توشه عبادات و طاعات و وفادارى در راهش با کدام جرئت و امید مى توان به طرف او حرکت کرد. اساسا هرگاه آدمى نسبت به وظایف و توجهات مهم زندگى خود چه مادى و چه معنوى غفلت ورزد به همان میزان از چیزهاى باارزش و مفید بسیارى محروم خواهد شد مثلا آن کسانى که به تربیت فرزندان خود توجهى نداشته باشند بدون شک از داشتن فرزندان خوب و با ادب محروم خواهند شد. اگر اندکى بیشتر مطالعه و دقت کنیم ریشه همه نابسامانى ها و گرفتارى هاى زندگى فردى - اجتماعى خود را در ضعف توجه به معنویات الهى و ضعف در پرورش استعدادهاى مثبت روحى خود خواهیم یافت و البته براى بوجود آمدن این ضعف ها و نقائص نیز علل بسیارى مى توان ذکر نمود که شایسته است براى رفع آنها بطور جدى از طرف دانشمندان علوم انسانى و عالمان و مبلغین دینى و نیز مسئولین حکومتى در این امر تدبیرات سودمندى در نظر گرفته شود و گام هاى مثبتى بر داشته شود. فواید دعا دکتر آلکسیس کارل پیرامون این حقیقت که دعا داراى اثرات مثبت و سازنده اى است چنین گفته است «آنچه تا کنون بطور مطمئنى مى دانیم این است که نیایش ثمرات مخصوص و لمس شدنى بسیار ببار مى آورد نیایش هر چقدر به نظر عجیب بنماید ما ناچاریم آن را همچون واقعیتى بنگریم که هر چه بخواهد مى یابد و هر درى را که بکوبد در برابرش گشوده مى شود.» (13) ایشان باز چنین گفته اند که «حتى وقتى که دعا تا سطح بسیار پائینى تنزل مى کند و به صورت بیان طوطى وار فرمول هاى معینى در مى آید تمرینى براى پیدایش یک زمینه کاملا لازم روحى به شمار مى رود. و احساس عرفانى و احساس اخلاقى را همراه با هم تقویت مى کند در چهره کسانى که به نیایش مى پردازند تا حدود تقریبا ثابتى حس وظیفه شناسى، کمى حسد و شرارت و تا اندازه اى حس نیکى و خیر خواهى نسبت به دیگران خوانده مى شود. مسلم به نظر مى رسد که در صورت تساوى قدرت مغزى و علمى میان دو نفر سجایا و خصایص اخلاقى آنکه حتى به صورت بسیار معمولى و متوسطى نیایش مى کند تکامل یافته تر از آن دیگرى است نیایش هنگامى که مدام و پرشور و حرارت است تاثیرش بهتر آشکار مى شود.» (14) حضرت امام خمینى(ره) در جواب به آن دسته از افراد که مى گویند ادعیه انسان را از کار و سازندگى باز مى دارد و دعا خوانى امرى بى ثمر و بیهوده است. چنین گفته اند: دعا نقش سازندگى دارد آنهایى که به خیال خودشان مردم را از دعا و ذکر پرهیز مى دهند تا مردم به دنیا بپردازند نمى دانند که همین دعا آدم را مى سازد اقامه عدل را در دنیا همین انبیایى کردند که اهل ذکر و فکر و دعا بودند قیام ضد ستمگرها را همین ها کردند همان حضرت حسین بن على(ع) که دعاى روز عرفه اش را مى بینید همین دعاها همین توجهات به خدا انسان را به مبداء غیبى متوجه مى کند که اگر انسان درست بخواند این توجه به مبداء موجب مى شود که انسان علاقه اش به خود کم شود و نه تنها مانع فعالیت نمى شود، بلکه فعالیت هم مى آورد. فعالیتى که براى خودش نیست براى بندگان خداست و مى فهمد که فعالیت براى بندگان خدا خدمت به خداست. کسانى که از کتب ادعیه انتقاد مى کنند، براى این است که جاهلند و نمى دانند که این کتب ادعیه چطور انسان مى سازد، نمى دانند این دعاهایى که از ائمه ما وارد شده است مثل مناجات شعبانیه، دعاى کمیل، دعاى عرفه حضرت سید الشهداء، دعاى سمات و ... چه جور انسان را درست مى کند همان کسى که دعاى شعبانیه را مى خواند شمشیر هم مى کشد و با کفار جنگ مى کند. دعا فعالیت و نور مى آورد. ادعیه انسان را از ظلمت نجات مى دهد وقتى از ظلمت رها گردد انسانى مى شود که براى خدا کار مى کند براى خدا شمشیر مى زند، براى خدا جنگ مى کند قیامش براى خداست نه این که ادعیه انسان را از کار باز خواهد داشت... همین کتابهاى ادعیه انسان را آدم مى سازد وقتى یک انسانى آدم شد و به همه مسائل اسلامى و انسانى عمل مى کند و براى خود یا زراعت مى کند یا تجارت و یا کار دیگر و براى خدا جنگ، همه جنگ هائى که در مقابل کفار و ستمگرها شده از اصحاب توحید و از این دعا خوانها بوده است آنهایى که در رکاب رسول خدا(ص) و در رکاب امیر المؤمنین(ع) بودند اکثرا اهل دعا و عبادت زیاد بودند.» (15) حضرت امام خمینى سپس سخن خود را چنین ادامه مى دهند که «دعا اثر اقتصادى دارد آیا آنها که اهل حدیث و اهل ذکر و اهل دعا بوده اند به این جامعه بیشتر خدمت کرده اند یا آنهائى که اهل اینها نبوده و مى گفتند ما اهل قرآنیم؟! تمام این خیرات و مبرات که مى بینید از این مؤمنین است تمام این موقوفات از اهل ذکر و اهل نماز است نه از غیر اینها، در میان اشراف و متمولین، سابق آنهائى که نماز خوان بودند مدرسه و مریض خانه و امثال آن درست کردند این یک مطلبى است که نباید از بین مردم بیرونش برد. بلکه باید ترویجش کرد باید مردم را وادار کرد به اینکه این توجهات را به خدا داشته باشند. دعا اثر سیاسى و تربیتى دارد قطع نظر از اثر دعا براى رسیدن انسان به کمال مطلق براى اداره کشور هم کمک مى کند براى کمک کردن یک وقت انسان مى رود. دزد را مى گیرد یک وقت دزدى نمى کند آنهائى که اهل مسجد و دعا هستند اخلال نمى کنند این خودش کمکى به جامعه است. آنهایى که سر گردنه مى روند و آدم مى کشند اهل این معانى نیستند اگر بودند این جنایات را نمى کردند. تربیت جامعه به همین چیزهاست به همین ادعیه است که از خدا و پیغمبر (صلى الله علیه و آله) و ائمه وارد شده است.» (16) آیت الله محمد تقى مدرسى نیز اثرات دعا را اینگونه بیان نموده اند: «ذکر: ذکر خداى متعال امرى است که قرآن در بسیارى از آیات خود بر آن تاکید مى ورزد. اى کسانى که ایمان آوردید! خدا را بسیار ذکر کنید. (41 احزاب) حکمت ذکر از آنجاست که ذکر دانه دوستى خدا را در دل انسان مى کارد و به آن اکتفا نمى کند که انسان خدا را فقط بشناسد بلکه باید او را دوست بدارد و زمانى که بنده به مرحله دوستى خدا رسید و دلش را به محبت او آباد کرد طاعات داراى محتواى حقیقى خواهند شد و نیز طاعات به شکل طبیعى از اعضاء انسان جارى مى شود. همان گونه که سیل از بلندى سپس دعا به درود فرستان به پیامبر و ذکر ثناى او و بیان صفات پسندیده و ستوده آن حضرت مى رسد این کار ایمان تو را به پیامبر عمیق تر از قبل مى کند. همچنین بر اهل بیت(ع) نیز در دعا ثنا و ستایش مى شود. عقاید: دعا عقاید را در قلب انسان تثبیت مى کند هر مسلمانى مؤمن شمرده نمى شود زیرا ایمان مرحله اى از اسلام به حساب مى آید و قرآن شرطهائى براى آن قرار داده است. مؤمنان کسانى هستند که هرگاه ذکر خدا شود دلهاى اینان بیمناک مى گردد. هرگاه آیات او بر آنان خوانده شود. ایمانشان مى افزاید و بر خداوند توکل مى کنند (انفال 12). تزکیه و پاکسازى نفس: دعا همچنین عامل تزکیه و تکامل آگاهى و نگرش انسان و اصلاح اهداف او در زندگى نیز هست هر انسانى در زندگى هدف هاى مشخصى دارد. خواه کوچک و خواه بزرگ چه خوب و چه بد و دعا در جهت تبدیل آنها به بهترین و کاملترین اهداف مى کوشد یا به تعبیر دیگر در جهت دگرگون ساختن چارچوب کلى زندگى انسان تلاش مى کند. اخلاص: دعا به پاکسازى نفس در جهت اصلاح اخلاق و آداب انسان بر مى خیزد بناى اخلاق بر اصلاح نفس و آرزوهاى انسان است. عمل صالح: دعا به طور خلاصه دعوت انسان است به اعمال صالح همچون نماز، روزه، حج، زکات، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر، اصلاح ذات بین، انفاق و ...»#(17) دکتر آلکسیس کارل همچنین به اثرات طبى دعا اینگونه اشاره مى کند که: «امروز نیز در جاهایى که به نیایش مى پردازند از شفاهایى که با تضرع و توسل به خدا و اولیاء خدا نصیب شده است بسیار سخن به میان مى آید. اما وقتى که مسئله شفا یافتن امراض مشکوک به طور خود به خودى و یا به کمک داروهاى معمولى پیش مى آید بسیار مشکل است که بدانیم عامل واقعى این شفا چه بوده است. تنها در مواردى نتایج نیایش مى تواند مطمئنا به تحقق برسد که همه راههاى درمانى غیر عملى و یا مردود باشد. در این خصوص سازمان «طبى لورد» خدمت بزرگى به علم کرده و واقعیت اینگونه شفاها را به اثبات رسانده است. نیایش گاهى تاثیرات شگفت آورى دارد. بیمارانى بوده اند که تقریبا به طور آنى از دردهایى چون خوره، سرطان، و عفونت کلیه و زخم هاى مزمن و سل ریوى و استخوانى پریتونئال شفا یافته اند. چگونگى اینگونه شفا یافتن ها تقریبا همواره یکسان است. یک درد بسیار شدید و بعد احساس شفا یافتن در چند دقیقه و حداکثر تا چند ساعت آثار بیمارى محو مى شود و جراحات و صدمات جسمى آن نیز التیام مى یابد. این معجزه با چنان سرعتى سلامت را به بیمار باز مى دهد که هرگز حتى امروز جراحان و نیز فیزیولوژیست ها در طول تجربیات شان مشاهده نکرده اند. براى اینکه این پدیده ها بروز کند نیازى نیست که حتما خود بیمار نیایش کند اطفال کوچکى که هنوز قدرت حرف زدن نداشته اند و همچنین مردم بى عقیده نیز در لورد شفا یافته اند لیکن در کنار آنها کسى نیایش کرده است. نیایشى که به خاطر دیگرى انجام شود همواره اثر بخش تر است.» (18) در روایتى نیز امام کاظم (ع) به این حقیقت اشاره مى کنند که: «هر دردى دعایى دارد پس اگر دعا به بیمار الهام شد اجازه شفایش داده شده است » (19) آیت الله میرزا جواد ملکى تبریزى که خود جزو عابدان حقیقى و زاهدان بلند مرتبه است و در عرفان الهى داراى مقامات عالیه اى است یکى دیگر از فواید دعا را گشوده شدن درهاى مکاشفه و مشاهده و تحصیل معارف و حقایق عالیه در نزد عارفین و عابدان حقیقى مى داند آنجا که مى گوید «در بیشتر مردم قدر نعمت مناجات را نمى دانند مناجات شامل معارف بالائى است که به جز اهلش که همان اولیاى خدا هستند و از طریق کشف و شهود به آن رسیده اند کسى از آن آگاهى ندارد. و رسیدن به این معارف از راه مکاشفه از بهترین نعمت هاى آخرت است که قابل مقایسه با هیچکدام از نعمت هاى دنیا نیست.» (20) یاد خداوند و مناجات با او یکى از بهترین وسایل انسان سازى است. عبادات و اطاعات خداوند و دیگر کارهاى نیک افراد همچون آب و غذا و گرما براى گیاه است که موجب شکوفا شدن و نشاط و در آخر ثمر دادن آن گیاه مى شود. همچنین گل هاى زیباى معنویت در فصل بهار دل انگیز و روح پرور ذکر خداوند شکوفا مى شوند. وقتى کسى سعى کند رابطه آگاهانه و صمیمى بین خود و خدایش ایجاد کند و در این راه مشغول به خودشناسى و تهذیب نفس و کسب فضایل اخلاقى شود بدون شک خداوند او را قرین الطاف خاصه خود خواهد نمود و از طرق مختلف او را مورد حمایت و یارى قرار خواهد داد. آرى یاد خداوند کار گشاى قدرتمند مشکلات و خواسته هاى آدمیان است البته به شرط آنکه خوب او را بشناسیم و به او وفادار باشیم و به خوبى اظهار بندگى کنیم. تنها در دعا است که آدمى در خواست ها و پرسش هاى بزرگش را با خدایش مطرح مى کند که در جاى دیگرى چنین امکانى و با این همه عظمت وجود ندارد. یکى از فواید بسیار بزرگ دعا و مناجات با خداوند این است که از آن براحتى مى توان براى اثبات وجود خداوند و یگانگى او و دیگر صفات کمالیه او استفاده نمود زیرا طبق برهان فطرت آدمى در نیازمندترین و عارفانه ترین حالاتش توجه خود را بسوى وجود کامل و بلند مرتبه اى مى کند که نیازهاى او را هر چند هم که بزرگ و متعدد باشد مى تواند براحتى برآورده کند و بى شک چنین موجودى باید حتما وجود داشته باشد. زیرا انسان هرگز به عدم محض و یا موجودى خیالى نمى تواند چنین توجهى عمیق و راستین داشته باشد و نیز در چنین حالتى مخاطب سخنان و دعاى قلبى بسوى کدام موجود غیر از خداوند متعال مى تواند باشد؟ یعنى حتما یک نیروى فهیم و قدرتمند و مهربان باید باشد که روح آدمى با همه خلوص خود به سوى او توجه کند و با او سخن بگوید زیرا فرد از آن جهت که خود گوینده است نمى تواند علت و بهانه اى براى بیان کردن سخن ها و راز و نیازهاى خودش بوده باشد. لذا این فرضیه که ممکن است فرد براى خودش سخنى بگوید و راز و نیازى کند امرى بطلان پذیر و نا صحیح است. همچنین از طریق این دلیل آشکار مى شود که خداوند متعال یکى است زیرا آدمى در تمامى این حالات فقط رو به سوى یک موجود کامل و غنى با لذات ازلى و ابدى مى کند و نه چندین موجود مفروض خدایى. و در اینجاست که خداوند متعال با استجابت دعاها و بر آورده ساختن نیازهاى کوچک و بزرگ آدمیان از طریق دعا این برهان را نیز ثمر بخش نموده و از این طریق صحت و اعتبار این برهان را بخوبى تائید نموده است. هنر فوق العاده بزرگ مردان الهى این بود که گر چه در این دنیا سالهاى سال زندگى کردند و رنج هاى فراوانى را بر خود تحمل نمودند و لیکن هرگز خودشان را بنده دنیا نکردند و سر گرم فریب هاى دنیا و دنیا پرستان نشدند و لذا هم در علم و هم در عمل الگوى نیکان و مؤمنین قرار گرفتند و رسم و آئین الهى شان جاودانى شد. و این همه بدلیل این بود که در مکتب قرآن و اهل بیت(ع) و عرفان و ذکر و دعاى حقیقى پرورش یافته و تعلیم گرفته بودند. و چه بسیار انسانهاى گرفتار و دردمندى بودند که با آه و ناله مداوم خود در دعاهایشان و نیز توکل شان بر خداوند و اظهار نیازمندیشان به او. حاجاتشان بر آورده شد به گونه اى که بعد از استجابت دعاى خود شیرنى این توجه و لطف خداوند را در حق خودشان همواره آنها را به یاد و ذکر خداوند فرا مى خواند. آداب و شرایط دعا: آدمى وقتى خداوندش را شناخت و به او ایمان قلبى پیدا کرد و به عنوان مقدس ترین چیزها او را پذیرفت در نهانخانه قلبش نورى از عظمت وجود خداوند در جانش تابیده مى شود و همین امر موجب مى شود که چه در مقام عبادات و مناجات و چه غیر آن نسبت به خدایش حالت احترام و ادب خاصى پیدا کند و مى کوشد که در مقام بندگى عباداتش را خالصانه تر انجام بدهد زیرا خداوند به میزان صدق افراد و نیز کیفیت عمل آنها خیلى توجه دارد. بر وجه تمثیل چنین گوئیم که لزوم رعایت ادب دعا و عبادات مثل این است که فردى که از کسى چیزى را مى خواهد هر چند هم که آن چیز کوچک بوده باشد. باز او در ابتدا سلام و احوال پرسى مى کند و با رفتارى مؤدبانه در برابر آن فرد قرار مى گیرد آنگاه خواهش خود را بیان مى کند. حالات خداوند متعالى که بالاترین و مهمترین مقامات را دارد. البته رعایت ادب در محضر او لازم تر و واقعى تر از هر کس دیگرى باید باشد البته این حقیقت را نیز باید در نظر داشت که خداوند متعال از بندگانش نه فقط ادب ظاهرى بلکه ادب باطنى افراد را نیز مى خواهد مثلا علاوه بر اینکه باید در ظاهر در برابر محضر خداوند با ادب باشیم در باطن خود نیز با مراقبت هایى که انجام مى دهیم. مى کوشیم تا سخنى غیر حق و غیر ذکر نگوئیم و انگیزه هاى گناه آلود و شیطانى را به دل خود راه ندهیم. دعاى حقیقى تنها خدا را یاد کردن و اظهار نیازها به درگاه او نیست بلکه همراه با آن دعا کننده مى باید بکوشد ادب محضر خداوند را نیز بجاى آورد و این جز با وفادارى به شریعت او و عمل به خواسته هاى او به دست نمى آید. آرى براستى که معامله با خدا هر چند که پرسودترین و پرخیرترین معاملات و تجارت هاست ولى در همان حال سخت ترین و دشوارترین معامله ها نیز هست که دلى بس قوى و شجاع مى طلبد. عابدان حقیقى از سر معرفت و شوق حقیقى به خداوند است که به او توجه مى کنند و نه از سر عادت و ظاهر سازى براى فریب و یا جلب منافع. اینها هرگز به زیادى عبادات و اطاعت شان نظر نداشته و تکیه نمى کنند بلکه فقط به لطف حق امید دارند و فقط طالب انس و قرب الهى هستند. آیت الله میرزا جواد ملکى تبریزى همچنین پیرامون لزوم رعایت آداب دعا چنین گفته اند: «دعا کننده باید فرمایش امام صادق(ع) در مصباح الشریعه را بیاد داشته باشد که فرمودند ادب دعا را رعایت کرده و بنگر که چه کسى را چگونه و براى چه مى خوانى؟ عظمت و بزرگى خداوند را باور داشته باش با دیده دل آگاهى او از باطن و اسرار و اعتقادات خود را ببین و راه نجات و هلاک خود را دریاب مبادا چیزى از خدا بخواهى که هلاکت تو در آن بوده ولى گمان دارى که باعث نجات تو است زیرا خداوند متعال مى فرماید و انسان با دعاى خیر شر خود را مى خواهد و انسان شتابکار است. بیندیش که چه و چه مقدار و براى چه درخواست مى کنى.» (21) آیت الله میرزا جواد ملکى تبریزى همچنین پیرامون اهمیت رعایت آداب باطنى عبادات و لزوم کسب حقیقت عبادات چنین گفته اند. «چیزى که براى همگان قابل رویت مى باشد این است که بیشتر مردم در عبادات و کارهاى آخرت و حتى در ایمان و اخلاق خود به شکل ظاهرى آن چسبیده ولى در امور دنیائى علاوه بر انجام دادن شکل ظاهرى براى به دست آوردن حقیقت و واقعیت آن دقت زیادى به خرج مى دهند مثلا بیشتر مردم فقط شکل نماز را بوجود آورده و براى تکمیل ظاهر آن کوشش کرده ولى در پى بدست آوردن روح آن نیستند و مهمترین چیزى که باعث از بین رفتن دین و آخرت انسان شده و او را بسوى دنیا کشیده و باعث حاکمیت هواى نفس بر انسان مى شود همین مطلب است. (22) ایشان گوید «شرایط باطنى عبارت است از این که ایمان داشته باشد ضرر رسان و سود بخش فقط خداست و این که خدا عنایت داشته و خداوند بهتر و باقى تر است و این که هیچ خیرى نیست مگر با ولایت خدا و نزدیک شدن و دیدار با او و هدف خود را هم منحصر در همین یا در آنچه که بازگشتش به آن است نماید تا جایى که این مؤمن هیچ لذتى از نعمت هاى خدا نبرد مگر از این جهت که این نعمت از خدا است و حتى در نعمت ها چیزى نبیند جز این که این نعمت ها از جانب خداوند است تا جائى که نفس عقل و روح او از دنیا بریده و مشغول حمد و ثناى او شوند ادامه این حال بسیار گرانبهاست که بجز عده معدودى از اهل معرفت قادر نیستند این حال را حفظ کنند.» (23) آیت الله میرزا جواد ملکى تبریزى شرایط دعا را اینگونه بیان کرده اند: 1- «حضور قلب: با توجه به این که دعا عبارت است از خواستن و خواستن امرى باطنى است نتیجه مى گیریم که دعاى بدون حضور قلب دعا نیست. 2- خضوع و فروتنى; 3- امیدوارى چون خواستن بدون امیدوارى تحقق نمى یابد امیدوارى نیز از شرایط دعاست. 4- شناخت خدا و اعتقاد به قدرت او و علم او به نیاز زیرا امیدوارى که یکى از شرایط دعا مى باشد در صورتى تحقق مى یابد که دعا کننده خداوند را شناخته و علم و قدرت او نسبت به خواسته خود باور داشته باشد; 5- امیدوارى به خدا و قطع امید از دیگران خداوند مى فرماید و با امید و آرزو و ترس او را بخوانید; 6- پرهیز از گناه بویژه ستم مالى و آبرویى به مردم در حدیث قدسى آمده است. دعا از تو اجابت از من زیرا دعایى از من پوشیده نمى ماند مگر دعوت حرام لقمه. (24) 7- گریستن روایت شده است بین بهشت و جهنم گردنه اى است که کسى از آن عبور نمى کند مگر کسانى که از ترس خدا خیلى گریه کرده باشند; 8- سپاس و ستایش خداوند... 9- ذکر نام هاى خدا که مناسب دعایش مى باشد و نیز گفتن نعمت هاى خداوند و شکر آن بیان گناهان و آمرزش خواستن براى آنها. 10- درنگ و عجله نکردن و اصرار و پافشارى در دعا زیرا که خداوند درخواست کننده لجوج را دوست دارد. و حداقل پافشارى این است که دعاى خود را 3 بار تکرار کرده و خواسته خود را 3 بار بگوید; 11- پنهان کردن دعا (25) زیرا هم فرمان خداوند را که پنهانى دعا کنید اجابت کرده و هم از آفت ریا دور مى ماند و روایت شده دعاى پنهانى برابر با 70 دعاى آشکار است; 12- شریک ساختن دیگران در دعا; 13- با دیگران دعا کردن دعا در جمع نیز باعث اجابت است; 14- تضرع در دعا به همراه قلب خاضع و بدن متواضع و بدون چاپلوسى; 15- صلوات فرستادن بر محمد(ص) و آل او نیز در اول و آخر دعا باعث اجابت است; 16- پاک دلى و روى آوردن با تمام وجود به خداوند. امر دیگرى که باعث اجابت است توجه کردن بنده به مولاى بخشنده، مهربان و رحیم با قلب باطن و روح خود مى باشد نیز باید دل خود را از غیر خدا بخصوص افکار پستى که باعث نجاست دل و کثیف شدن روح مى باشد مانند افکار حرام، مکروه بخصوص غم و غصه دنیا و ترس از ناگوارى ها و بدگمانى به خداوند متعال و بى اعتقادى به وعده هاى او پاک نمود; 17- دعا قبل از بلا چنین دعائى خیلى مؤثرتر از دعایى است که پس از رسیدن بلا و سختى صورت مى گیرد. 18- شریک نمودن دیگران در دعا قبل از خود و براى آنان دعا کردن امر دیگرى که در دعا مؤثر است این است که دیگران را در دعاى خود شریک نمایند ولى بهتر است قبل از خود براى آنان دعا کند. 19- بلند کردن کف دستها هنگام دعا. 20- در دست داشتن انگشترى عقیق یا فیروزه 21- صدقه دادن. 22- اوقات خاص از قبیل شب و روز جمعه، وقت نماز عشاء، آخر شب تا طلوع فجر بعد از نمازهاى واجب، 3 شب قدر در ماه رمضان، هنگام وزیدن بادها و باریدن باران، از بین رفتن سایه ها و ...; 23- مکان هاى خاص، انتخاب مکان هاى شریف; 24- حالات عالى مانند رقت قلب. 25- طهارت نماز و روزه.» (26) علاوه بر آنچه گفته شد تفکر در معانى دعاها و همچنین بدست آوردن فلسفه عبادات و فهم اسرار آن نیز واجب است زیرا هر نوع عبادت و پرستشى و بلکه هر نوع عمل نیکى مى باید با جریانى از معرفت و حکمت همراه شود و گرنه ارزش آن همچون یک عمل جبرى و یا عملى که فقط از روى عادت انجام مى شود.پائین خواهد آمد. براى استجابت دعا نیز علاوه بر رعایت آن آداب دعا. مى باید همواره به این دو نکته نیز توجه فراوان داشت اول اینکه صاحب حقى بوده باشیم مثل مظلومین و نه مثل ظالمین و دیگر اینکه بکوشیم همواره با کسب آبرو و عزت به محضر عبادت خداوند برویم همچنین از شکر خالصانه خداوند براى نعمت هاى عظیم مادى و معنوى اش و اظهار توبه و تصحیح اعمال نباید غافل شد زیرا اینها نیز عوامل مؤثرى در استجابت دعا هستند. خداوند آنقدر مهربان و با محبت است که اگر با ادب و سلوک الهى هر چه از او بخواهیم (البته اگر از روى حکمت و خیر بوده باشد) او به ما خواهد داد ولى ما اغلب فقط به نعمت هاى مادى و نیازهایى که فقط زندگى ما را سر و سامان مى دهند قناعت مى کنیم و سخت از نعمت ها و الطاف عظیم معنوى او غافل و بى توجه هستیم. در آخر از خداوند متعال چنین مى خواهیم که ما را در فهم اسرار عبادات و دورى از دنیا طلبى هاى مذموم و ناپسند موفق بدارد و نیز به همراه آن مى خواهیم که به ما شوق و همتى قوى براى انجام عبادات و اوامر حکیمانه اش ببخشد بگونه اى که سختى و ناملایمات روزگار هرگز نتواند به آن آسیبى وارد کند همچنین استجابت دعاهاى خیر مؤمنین و مؤمنات را از آن وجود سراسر رحمت و لطف و خیر و زیبایى مطلق و بى پایان خواهانیم. الحمد لله رب العالمین. -------------------------------------------------------------------------------- پى نوشت : 1- فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون، بهروز ثروتیان، ص 128، انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، 1352. 2- نیایش، آلکسیس کارل، محمد تقى شریعتى، ص 41، شرکت سهامى انتشار، 1355 3- اسرار عبادات، عبد الله جوادى آملى، ص 89، انتشارات الزهراء، 1374. 4- بیست گفتار، مرتضى مطهرى، ص 289، انتشارات صدرا، 1358. 5- آئین نیایش، ابراهیم غفارى، صفحات 11 و 14، آستان قدس رضوى: 1373. 6- دعا پرواز روح و راه زندگى، محمد تقى مدرسى، مصطفى کمال نژاد، ص 53، مؤسسه مطلع الفجر، 1371. 7- همانجا ،ص 37 8- همانجا، ص 50 9- آئین نیایش، ابراهیم غفارى، صص 23 و 24 10- بیست گفتار، مرتضى مطهرى(ره)، ص 286. 11- نیایش، آلکسیس کارل، محمد تقى شریعتى، ص 67. 12- همانجا، ص 57 13- همانجا، ص 66. 14- همانجا، صص 60 و 61 15- آئین نیایش، ابراهیم غفارى، صص 22 و 23. 16- همانجا، ص 24. 17- دعا پرواز روح و راه زندگى، محمد تقى مدرسى، مصطفى کمال نژاد، صفحات 81 تا 85 18- نیایش، آلکسیس کارل، محمد تقى شریعتى، صفحات 63 تا 65 19- دعا پرواز روح و راه زندگى، محمد تقى مدرسى، مصطفى کمال نژاد، صص 57 و 58 20- المراقبات، میرزا جواد ملکى تبریزى(ره)، ابراهیم محدث، ص 168، انتشارات اخلاق، 1375. 21- المراقبات، میرزا جواد ملکى تبریزى(ره) ابراهیم محدث، ص 450. 22- همانجا، صص538 و 539 23- همانجا، صص 257 و 258 34- خداوند آنقدر آگاه و شنوا و لطیف است که هر نوع دعائى را هر کجا که باشد و هر چقدر که آرام و آرام نیز گفته شود بطور دقیق آن را مى شنود پس هر چقدر از درونمان خدا را آرام صدا بزنیم خدا باز آن را خواهد شنید پس فقط باید کوشید که قابلیت و زمینه براى استجابت دعاهایمان را بدست آوریم. 25- رفتار انسانها در تنهائى هایشان بسیار مختلف و بلکه عجیب است یکى در تنهائى هایش فقط به افکار پست و شیطانى اش عمل مى کند و دیگرى در تنهائى ها وقتش را به بطالت مى گذراند و دیگرى در تنهائى هایش خدا را مى خواند و دائم در فکر پرورش استعدادهاى روحى مثبت خود است. 26- همانجا، صص 231 تا 257. -------------------------------------------------------------------------------- رمضان، تجلى معبود (ره توشه راهیان نور)ص 101 جمعى از نویسندگان برگرفته از پایگاه : پاسخ گو .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه