تفاوت اراده، مشیت و اذن الهی چیست؟

پاسخ سوال فوق مبتني بر ذكر پنج نکته است: نکته اول: خداوند دارای اراده است. متکلمان براي اثبات وجود اراده در خداوند گفته اند: خداوند بعضی اشیاء را در یک زمان خاص خلق می کند و بعضی را در زمان های دیگر، با آن که این قدرت را دارد که همه را در یک زمان خلق کند. این که با وجود قدرت، اشیاء را در زمان های گوناگون خلق می کند به این معناست که مرید و دارای اراده است. در واقع از آنجا که، قدرت خدا به هر مقدوری تعلق می گیرد، پس همه اشیا در همه اوقات شایستگی وجود دارند، ولي سوال اين است كه پس چرا یک شیء در یک زمان و شئ دیگر در زمان دیگر بوجود می آید؟ پاسخ آن است كه به خاطر وجود مرجّحي به نام اراده خداوند. یعنی خداوند با آنکه قادر علی الاطلاق است. مرید علی الاطلاق هم هست . این اراده یا مربوط به افعال خود حضرت حق است ، یا افعال بندگان. نکته دوّم: با توجه به مطالب بالا اراده تكويني خدا عبارت است از: قدرت حق تعالی برای ایجاد اشیا و افعال در هر زمان که بخواهد. البته به سبب وجود مصلحتی در فعل یا شئ که باعث ایجاد کردن آن شده است. بنابر این اراده خدا بر می گردد به علم او به نظام اصلح یعنی علم او به مصالح و منافع موجود در شی، که سبب اراده او شده است. نکته سوم: متکلمین شیعه و سنّی درباره حقیقت اراده خدا اختلاف دارند كه برخي از نظريات ايشان را نقل می كنيم:. 1ـ ملاصدرا: اراده بر دو معنی اطلاق می شود یکی اراده حادثه و آن را در حدیث به خود ایجاد تفسیر کرده اند یعنی احداث فعل و دیگری اراده ای که از صفات ذاتیه خداست و هرگز بغیر متّصف نمی شود. 2ـ بعضي گفته اند: اراده همان انگیزه است به این معنا که علم خدا به مصلحت در فعل، انگیزه ایجاد آن شده. 3ـ بعضی دیگر گفته اند: اراده خدا یعنی این که کسی او را مجبور نکرد و مغلوب چیزی نشد. 4ـ اشاعره گفته اند: اراده صفت زائد بر علم است و خواجه نصیر الدین طوسی قائل است به این که اراده همان انگیزه بر ایجاد فعل است. 5ـ علامه طباطبائی: اراده خداوند علم اوست به نظام اصلح. 6ـ امام خمینی: اراده خدا یعنی اگر بخواهد انجام مي دهد و اگر بخواهد ترک مي کند. نکته چهارم: معناي مشيّت خدا: مشيّت در خداوند مانند اراده، داراي دو مرتبه است. یکی مشیت ذاتیه که بغیر متصف نمی شود و متعلّق آن قضاء ذاتی است که هیچ گاه و با هیچ عملی تغییر و تبدیل در آن راه ندارد و یکی مشیّت فعلیّه و حادثه که مرتبه قبل از اراده حادثه است. یعنی آنچه خدا خواسته است. و چون آن را می خواهد پس اراده می کند. متعلق این مرتبه از مشیّت، ظهور عالم وجود و رسیدن هر کس به الطاف الهی به قدر استعداد و ظرفیت خاص خود است. بنابر این اراده از اظلال مشیت و مرتبه ای پایین تر از آن است. با این توصیف اگر به احادیث و آیات هم مراجعه کنیم مشاهده مي‌ شود كه در همه آن ها از مشیت با عنوان خواستن یاد شده. با این حال ارائه تعریفی دقیق از مشیت خداوند کاری صعب و مشکل است. نکته پنجم: تعریف اذن الهی، اذن خداوند مرحله نهایی و پایانی از ایجاد فعل است یعنی پس از مشیت (خواستن) و اراده مرحله آخر این است که خداوند اجازه ایجاد فعل را می دهد. این اجازه بدین معناست که شرایط وجود فعل کامل شده و وجودش حتمی شده است. ایجاد نشدن فعل در این حال یعنی آن که خداوند منع فیض می کند در حالی که خداوند فیّاض علی الاطلاق است و فیض او دائمی است پس هیچ مانعی نمی تواند حق را از ایجاد این فعل منع کند. اشاره: عن علی بن ابراهیم الهاشمی قال: سمعت ابا الحسن موسی بن جعفر ـ علیهم السلام ـ یقول: لا یکون شیء الا ماشاء الله و اراد و قدّر و قضی قلت ما معنی شاء قال ابتداء الفعل قلت ما معنی قدر قال: تقدیر الشیء من طوله و عرضه قلت: ما معنی قضی قال اذا قضی امضاه فذلک الذی لا مردّ له. یعنی امام کاظم فرمود: هیچ شی ای ایجاد نشده است مگر این که به مشیت و اراده و قدر و قضای الهی ایجاد شده راوی می گوید: گفتم معنی خواستن چیست؟ فرمود: ابتدا و ایجاد فعل (یعنی اولین مرحله در ایجاد) گفتم: قدر چیست؟ فرمود: اندازه و مقدار هر شی (مقدار بزرگی و کوچکی و دیگر خصوصیات شیء) گفتم: معنی قضا چیست؟ فرمود: (پس از این که اندازه و خصوصیات شی تعیین شد) شی مشمول حکم قضا شده و ایجاد آن امضا و تأیید می شود در این وقت دیگر هیچ راهی نمی ماند مگر این که فعل موجود بشود. با تطبیق مطالب یاد شده با حدیث مذکور حقایق مشیت و اراده و اذن الهی معلوم می شود ضمن این که جمله آخر در حدیث اشاره به معنی اذن الهی دارد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه