من نسبت به خدا، خودم، طبيعت و ديگران (والدين، پيامبر، معصومين، والدين همسر، فرزندان، برادرهايم، خواهرانم، دوستان، فاميل، همسايه، شيعيان، مسلمانان، انسان هاي غير مسلمان، دشمن خودم، دشمن اسلام و شيطان و...) چه وظيفه اي دارم؟

نظام وظايف و حقوق انساني در مکتب انبياء ـ عليه السلام ـ به ويژه در اسلام، جامعه را بر اساس کرامت انساني استوار دانسته و بر مبناي معارف و عقايد صحيح بازسازي مي کند و با نفي ارزش هاي کاذب نژادي و قومي، همه مؤمنين را از قبايل، طوايف و نژادهاي گوناگون به عنوان جامعه واحدي مي شناسد. قوانين اسلام هماهنگ با فطرت است و نيازهاي انسان را در مسيري معقول مورد توجه قرار مي دهد. از زمان هاي بسيار قديم، کتاب هاي اخلاقي و حقوقي فراواني تدوين يافته، ولي کمتر نويسنده و صاحب مکتبي را سراغ داريم که نمونه کامل و نمود عيني گفته ها و انديشه هاي خود باشد؛ مگر انبياي عظام و ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ . امام سجاد ـ عليه السلام ـ يکي از اين انسان هاي شاخصي است که حقوق و وظايف انسان ها را مبتني بر کرامت انساني علماً و عملاً ارائه فرموده است. در اين نوشتار کوتاه شما را با شمّه اي ـ هر چند کوتاه و کلّي ـ از حقوق و وظايفي که آن حضرت بيان داشته اند آشنا مي کنيم و لذا جهت مطالعه بيشتر به کتاب رساله حقوق امام سجاد ـ عليه السلام ـ شرح نراقي مراجعه فرمائيد. امام سجاد ـ عليه السلام ـ درباره حق خداوند مي فرمايند: «فأمّا حقُّ الله الاکبر فانّک تعبده لا تشرک به شيئا فإذا فعلت ذلک بإخلاص حبل لک علي نفسه أن يکفيک امر الدّنيا و الاخرة و يحفظ لک ما تحبّ منها» يعني «و امّا حق بزرگ تر خداوند بر تو آن است که او را بپرستي و کسي و چيزي را شريک او قرار ندهي و اگر از روي اخلاص چنين کني، خدا بر خود مقرر کرده کار دنيا و آخرت تو را به عهده بگيرد و آنچه از آن بخواهي برايت نگه دارد. ملاحظه فرموديد که حق خدا بر انسان پيروي از اوامر و نواهي حضرت حق به قصد قربت به خداوند و البته توبه از گناهان و خطاهاست. در عبارت حضرت کلمه اخلاص ذکر شده بود، اخلاص به معناي خالي بودن قصد و نيت از هر شائبه غير خدايي و انجام اعمال عبادي بدون ملاحظه نظر مردم و تصفيه قلب، گفتار و رفتار براي خداست .خداوند در قرآن مي فرمايد: ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين؛ و مؤمنان دستور داده نشدند مگر به عبادت و پيروي خالصانه بنابراين اخلاص رأس فضايل است. امام سجاد ـ عليه السلام ـ در مورد وظيفه ما در مقابل خودمان و نفسمان مي فرمايند: «و أمّا حقُّ نفسک عليک فأن تستوفيها في طاعة الله... الي آخر؛ و امّا حق نفست برخودت آن است که به تمام و کمال آن را در راه اطاعت خدا قرار دهي، پس ادا نمايي به زبان و گوش و چشم و دست و پا و شکم و دامنت حقوقشان را، و در اداي حق آنها از خدا کمک بجويي». حقوق والدين بر ما و وظايف ما نسبت به آنان چيست؟ پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در اين مورد مي فرمايند: «سيّد الابرار يوم القيامة رجلٌ برّ والديه بعد موتها؛ سرور نيکوکاران در روز قيامت کسي است که به پدر مادر (علاوه بر زمان حياتشان) پس از مرگ آنها نيز نيکي و احسان نمايد». از اربعين سليماني نقل شده: والدين بر فرزندان هشتاد حق دارند، چهل حق در حال حيات و چهل حق در حال مرگ، امّا آن چهل حق در حال حيات: ده تا از آنها به تن، ده تا به زبان، ده تا به دل و قلب و ده تا به مال است. (رجوع شود به رسالة حقوق امام سجاد ـ عليه السلام ـ ). وظايف مرد نسبت به همسرش به طور کلي وظايف مردان نسبت به همسرانشان در سه محور کلي مي باشد؛ اوّلين حقي که قرآن براي زن ذکر کرده است، مهريه است. خداوند مي فرمايند: وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَکمْ عَن شَيْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَکلُوهُ هَنِيئًا مَّرِيئًا؛ «مهريه زنان را به طور کامل به عنوان يک بدهي و عطيّه، به آنها بپردازيد، اگر آنها چيزي از آن را با رضايت خودشان به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف کنيد». دومين حق زن نسبت به مرد، حق نفقه و مسکن است؛ خداوند مي فرمايد: لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُکلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا؛« آنان که امکانات وسيعي دارند، بايد از امکانات وسيع خود انفاق کنند و آنان که تنگ دست هستند، از آنچه که خداوند به آنان داده انفاق نمايند، خداوند هيچ کس را جز به مقدار توانايي که به او داده تکليف نمي کند، خداوند به زودي بعد از سختي ها آساني قرار مي دهد». امام سجاد ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «أرضاکم عندالله اوسعکم علي عياله». يعني «کسي که بيشتر به زندگي عيال خود توسعه بخشد، بيشتر مورد خشنودي خداست. سومين محور از وظايف مردان نسبت به زنان خود، خوش اخلاقي در خانه مي باشد خداوند متعال مي فرمايند: ...وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَي أَن تَکرَهُواْ شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللّهُ فِيهِ خَيْرًا کثِيرًا «با زنان خود به شايستگي رفتار کنيد و اگر از آنان خوشتان نيامد، (بدانيد که) چه بسا شما چيزي را خوش نمي داريد و خداوند در آن مصلحت فراوان قرار مي دهد». حق برادران و خواهران امام سجاد ـ عليه السلام ـ در اين رابطه مي فرمايند: «آنان را به عنوان سلاح در نافرماني خدا به کار مگيريد و از آنان به شکل ابزاري براي ظلم به خلق خدا سود مجوييد، و آنان را درباره خودشان يار باشيد و بر عليه دشمنانشان کمک کار و فاصله اي براي، رهانيدن آنان از تسلط شيطان باشيد، و حق اندرز آنان را به جاي آوريد، و براي رضاي خدا به آنان روي بياوريد، اگر فرمانبردار پروردگار شدند و به خوبي پذيراي او گرديدند که بسيار خوب است، وگرنه خدا در نزد تو مقدم باشد و از آنان گرامي تر بدانش». وظيفه ما در مقابل دوستانمان چيست؟ امام سجاد ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «و امّا حقّ الصاحب...» يعني «و امّا حق رفيق و دوست تو اين است که با او مصاحبت با بخشندگي و احسان داشته باشي تا جايي که براي تو راه باز است، و اگر نتوانستي حداقل نسبت به او انصاف را رعايت کني و همان گونه که تو را مورد تکريم و احترام قرار مي دهد او را اکرام و احترامش کن و در نگهداري او کوشا باش و بر هيچ کرامتي بر تو پيش نگيرد و اگر پيشي گرفت به او عوض بدهي (يعني در مقابل کاري که براي تو کرده عملا شکر گزاري کني) و تا آنجا که امکان دارد در دوستي او کوتاهي نکني، و بر خود لازم بداني که خير خواه و نگهدار و پشت و پناه او باشي در طاعت پروردگارش: به او کمک کني که تصميم بر معصيت خدا نگيرد، سپس بر او مايه رحمت باشي و عذاب و باعث ناراحتي بر او نباشي». حق فرزندان ما بر ما چيست؟ پس درباره او به گونه اي نيک عمل کن که خوبي اثر او در دنيا مشهود و در پيشگاه پروردگار عذري بين تو و او باشد به سبب سرپرستي خوبي که از او کردي و نتيجه اي که از او گرفتي» و براي شرح وظايف نسبت به فرزند به کتاب رساله حقوق امام سجاد ـ عليه السلام ـ شرح آقاي نراقي مراجعه کنيد. حق فاميل و خويشان قرآن مجيد مراعات خويشاوندان را در رديف تقواي از خدا قرار داده مي فرمايد: وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ کانَ عَلَيْکمْ رَقِيبًا بپرهيزيد از خدايي که به نام او از هم درخواست مي کنيد و درباره ارحام و خويشان کوتاهي نکنيد که همانا خداوند مراقب شما است. پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در مورد خويشاوندان مي فرمايد: هر کس با تو قطع رابطه کرد تو با او رابطه برقرار کن و هر کس تو را محروم کرد تو عطايش کن و هر کس به تو ظلم کرد او را ببخش اگر چنين کني خدا تو را در مقابل آنان پشتيباني مي کند». حقوق همسايگان از زبان پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ : در حديثي از پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ آمده است که آيا مي دانيد حق همسايه چيست؟ اينکه اگر کمک و ياري خواست ياريش کني و اگر از تو قرضي طلب کرد به او قرض بدهي، و اگر تو را طلبيد نزد او آماده شوي و اگر مريض شد عيادتش کني و اگر مرد جنازه اش را تشييع کني و اگر خيري و نعمتي به او رسيد به او تبريک بگويي و اگر مصيبتي به او رسيد به او تسليت بگويي و بدون اجازه او ساختمان خانه ات را بلند تر نکني که راه باد را بر او ببندي؛ و هنگامي که ميوه اي خريدي آن را به او هديه کن و اگر هديه نکري در پنهاني برايش ببر و آن را به وسيله فرزندت نفرست که فرزند او را ناحت کند و به وسيله بوي غذايت او را اذيت نکن مگر اينکه از آن غذا برايش مقداري ببري (منظور اين است که اگر همسايه ات فهميد چه غذايي در خانه داري حتما مقداري از آن را به او بده و اگر قصد نداري از آن غذا برايش ببري سعي کن او پي به آن غذا نبرد). وظايف ما نسبت به شيعيان و مسلمانان نگاه داشتن حرمت مسلمان عبارت است از حرام بودن غيبت و تهمت و افترا و تمسخر و نسبت دادن به آنان، لزوم تواضع به ايشان و دستگيري از آنان و کمک به محتاج و فقير و نيازمندايشان، زيارت آنان را رعايت يتيم شان، و آزاد کردن گرفتارهاشان، و به داد آنان رسيدن به وقت دادخواهي شان و آنان را به معروف هدايت کردن و از منکر بازداشتن و قهرشان را آشتي دادن؛ و در امور مادي و زندگي روزمرّه به آنان کمک کردن، که تعظيم حرمت آنان و شامل همه اين امور اخلاقي و اجتماعي است، و هر کس از مسلمانان نسبت به اين امور در حق مسلمين بي تفاوت باشد به فرموده پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ از مسلمان نيست. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمودند: محکم ترين دستاويزهاي ايمان حُبّ در راه خدا و بغض در راه خداست». وظايف ما در قبال پيامبر اکرم و معصومين ـ عليهم السلام ـ چيست؟ 1. حبّ محمد و آل محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ را در دل بپرورانيم؛ زيرا ايشان از جانب خداوند براي هدايت انسان ها به سوي خوبي ها و نجات از گمراهي ها و نجات از آتش دوزخ مبعوث شده اند. خداوند در قرآن خطاب به پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي فرمايند: ...قُل لَّا أَسْأَلُکمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَي....يعني بگو به مؤمنان که من در برابر رسالتم از شما هيچ مزدي نمي خواهم مگر دوستي با اهل بيتم. 2. تبعيّت محض از آنها و ذکر و ياد اهل بيت ـ عليهم السلام ـ يعني پيروي از دستوراتشان و ستايش فضائل آنها و ياد کردن از مصائبشان امام باقر ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «إنّ ذکرنا من ذکر الله و ذکر عدوّنا من ذکر الشيطان». يعني ياد کردن از ما، ياد کردن از خداست و ياد کردن از دشمن ما ياد کردن از شيطان است. امام سجاد ـ عليه السلام ـ در مورد وظيفه ما در قبال دشمنان مي فرمايند: و امّا حق کسي که از قضاء به تو بدي کرده (يا اتفاقا بدي نسبت به تو به دست او قرار گرفته) اين است که اگر عمدا چنين کاري کرده است بهتر است از او در گذري تا کدورت ريشه کن گردد و اين گونه با مردم به ادب رفتار کرده باشي (البته اين مطلب نسبت به دشمناني است که عدم انتقام، تأثير مثبت روي آنها دارد) و امّا اگر بدي او به صورت تعمّد نباشد، با تعمّد در انتقام به او ستم نکن تا عمدا او را به بدي عوض داده باشي بر کار خطا و با او تا مي تواني با ملاطفت رفتار کن. وظايف ما در قبال غير مسلمانان (اقليت هاي ديني) به طور کلي اين گروه ها يا با اسلام دشمني ندارند يا دشمني دارند. امام سجاد ـ عليه السلام ـ در مورد دسته اول مي فرمايند: «حکمش اين است که آنچه را که خدا از ايشان پذيرفته تو نيز پذيرا باش و به عهد و ذمّه اي که خدا براي آنها مقرر داشته وفا کني و با ايشان به حکم خدا عمل کني و از ظلم و ستم بر آنها بپرهيزي، زيرا آنها در پناه خدا و رسول او هستند، زيرا به ما رسيده که: هر کس معاهدي را ظلم کند من دشمن اويم» و اما آنان که با اسلام دشمن هستند؛ خداوند در قرآن مي فرمايند: مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَي الْکفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ... يعني محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و کساني که با اويند، بر کافران (کساني که با اسلام دشمن اند) سخت گير و با مؤمنان مهربانند. بنابراين آيه ما بايد با مؤمنين مهربان باشيم و محبت داشته باشيم و با کفاري که از سر عناد و لجاج با اسلام دشمني دارند نامهربان و سخت گير باشيم. شيطان دشمن قسم خورده انسان خداوند در قرآن از زبان شيطان مي فرمايد: فَبِعِزَّتِک لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ يعني (شيطان گفت) همه فرزندان آدم را منحرف مي کنم مگر بندگان خالص شده تو را و لذا وظيفه ما اين است که از شياطين و شيطان نماها دوري کنيم زيرا باز خداوند مي فرمايد؛ أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْکمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَکمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ يعني اي فرزندان آدم آيا از شما عهد نگرفتم که شيطان را نپرستيد، زيرا او دشمن آشکار شماست. حق طبيعت بر ما چيست؟ همان گونه که انسان حق ندارد به خود ستم کند، همچنين حق ندارد که به محيط زيست و طبيعت پيرامونش ستم کند، قرآن کريم مي فرمايد: خداوند شما را در زمين قرار داد تا آن را آباد کنيد (واستعمرکم فيها) آباداني زمين و طبيعت نيز جز از راه ايمان و تقوا به دست نمي آيد؛ وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَي آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَکاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ... بنابراين اگر ما و همه انسان ها کارها و حقوق خودمان و ديگران را بر اساس تقوا تنظيم کنيم طبيعت نيز آباد مي .شود. ما چگونه به وظايفمان عمل کنيم و نتيجه عمل و عمل نکردن ما چيست؟ وظيفه ما اين است که از دستورات خدا پيروي کنيم و از ابزارهايي که او در اختيار ما براي هدايت گذاشته، از جمله رسولان ظاهري که پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ مي باشند و با استعانت و توسل به آنها و تفکر در کلام گهربارشان و هم چنين رسول باطني که همان عقل آدمي مي باشد و انديشه در قرآن و آشنايي با وظايف و حقوقي که خداوند براي ما تبين فرموده کمال استفاده را ببريم و اين امور را مقدمه اي براي عمل صالح و انجام واجبات و ترک محرمات قرار دهيم. همان طور که امام سجاد ـ عليه السلام ـ فرمودند: اگر از روي اخلاص چنين کني، خدا بر خود مقرر کرده کار دنيا و آخرت تو را به عهده گيرد. آري برادر من اين است مزد و سودي که قبال معامله با خدا نصيب ما مي شود، خداوند بهشت جاودان خود را و بالاتر از آن ، هم نشيني با ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ و اوليائش و قرب خودش را به کساني که به او ايمان دارند و اعمال صالح انجام مي دهند ارزاني مي دارد که خود او فرمود: وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَئِک أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ يعني «و کساني که ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند آنان اهل بهشت اند و در آن جاودانند» و از طرف ديگر عدم انجام واجبات از حقوق و تکاليف و افتادن در گناهان و محرمات چيزي جز افتادن در مرحله هلاکت و سقوط در عذاب الهي نصيب انسان نمي کند و کمترين زياني به ذات اقدس او نمي رسد. گر جمله کائنات کافر گردند بر دامن کبريائيش ننشيند گرد اميد است که اين جواب ها و سخنان گوهر بار ائمه هدي ـ عليهم السلام ـ و آيات مبين الهي همه ما را به وظايفمان آشنا سازد و مقدمه اي براي ازدياد معرفت و عمل ما مي گردد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه