کتاب: زلال هدایت

1 ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیم________________________________________ 3 ________________________________________زلال هدایتدست مایه حاجیان بیت الله الحرامبرای پاسخ گویی به شبهات وهابیتابوسجاد اسحاقی________________________________________ 9 ________________________________________پیش نوشتحج ، کنگره اجتماعی و جهانی است که نه در یک تالار در بسته ، که در یک تنگه کوهستانی باز ، نه زیر یک سقف کوتاه ، که زیر آسمان بلند بی در ، بی دیوار ، بی قید ، بی بند و بی تشریفات برگزار می شود . کنگره ای شکل یافته نه از رؤسای کشورها ، نه از نمایندگان رسمی ، نه از دیپلمات های حرفه ای ، نه از رهبران سیاسی ، نه از روشنفکران برجسته بلکه کنگره ای از خود مردم است . در اجتماع سالانه حج ، زائران به دور از هر گونه اختلاف طبقاتی ، نژادی و تعصب مذهبی گرد هم می آیند و به هدف مقدس و مشخصی توجه می کنند . آیین حج ، منافع بسیاری دارد که آشنایی زائران با یکدیگر از جمله آنها است و زمینه را برای برطرف کردن مشکلات آنان فراهم می کند . امام خمینی ( رحمه الله ) در این باره می فرماید : « حج ، بهترین میعادگاه معارف ملت های اسلامی است که مسلمانان با برادران و خواهران دینی و اسلامی خود از سراسر جهان آشنا می شوند و در آن خانه ای که متعلق به تمامی جوامع اسلامی و پیروان ابراهیم حنیف است ، گرد هم می آیند و با کنار گذاردن تشخص ها و رنگ ها و ملیت ها و نژادها به سرزمین و ________________________________________ 10 ________________________________________خانه اولین خود رجعت می کنند و با مراعات اخلاق کریمه اسلامی ، اجتناب از مجادلات و تجملات ، صفای اخوت اسلامی و دورنمایی از تشکیل امت محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را در سراسر جهان به نمایش می گذارند . » (1) این پیوند نزدیک سبب تفاهم و تقویت روابط اجتماعی و ارتباط بهتر و بیشتر مسلمانان همراه با مهربانی می شود . بدین ترتیب ، این همایش بزرگ سالانه ، بستری است تا اختلاف های فرعی خود را کنار نهند و به خود آیند و هدف مشترکی را که همانا اعتلای « کلمة الله » است ، وجهه همت خود سازند . این گونه است که می توانند هویّت اسلامی خویش را بازیابند و به مصالح جهان اسلام بیندیشند تا عظمت اسلامی را برای امت محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، به ارمغان آورند . ناگفته نماند که حج رمز وحدت مردم و مرکزی برای اجتماع دل ها و مایه استحکام همیشگی و پیوند ملل اسلامی است . امت واحد اسلامی همانند دانه های زنجیر ، هم فکر و هم عقیده اند . آنان پروردگار ، پیامبر ، قبله ، کتاب و هدف مشترک دارند . از این رو برای حفظ وحدت اسلامی واجب است همه اقلیت های مسلمانان ، خود را در موج اکثریت مسلمانان ادغام کنند و حساب خود را جدا نگیرند . از آن جا که یک پارچگی و هم بستگی ، رمز پیروزی مسلمانان است ، دشمنان اسلام و مسلمانان برای از بین ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیفه نور ، ج 20 ، ص 13________________________________________ 11 ________________________________________بردن این هم بستگی آنان ، از راه های گوناگونی وارد می شوند . دشمنان در چند دهه اخیر با تفرقه افکنی و پاشیدن تخم نفاق می کوشند مسلمانان را از یکدیگر دور کنند . برای نمونه ، تلاش می کنند مذهب شیعه در جهان منزوی شود ؛ زیرا استراتژی شیعه در طول تاریخ ، تکیه بر مکتب اهل بیت ( علیهم السلام ) ، همکاری نکردن با ارباب ستم و فساد و تجاوز بوده است . شیعیان هرگز به ستمگران و غاصبان دست بیعت نداده و سزای این آزادگی و ستم ستیزی را با زندان رفتن ، شکنجه شدن ، بر دار شدن و شهادت و اسارت پرداخته اند . متأسفانه پیروان وهابیت از روی غرضورزی ، در هم گامی آگاهانه با دشمن ، به نفی و انکار عقاید شیعه می پردازند . حج ، فرصتی بسیار مغتنم است تا مسلمانان شیعه و سنی با منطق و استدلال مستحکم و به دور از هر گونه تشنج آفرینی ، در سمینارها و گفت و گوهای صمیمانه به شبهه های فکری وهابیت پاسخ گویند . وهابیان ، تنها خود را مسلمان و اهل توحید خالص می پندارند و بقیه مسلمانان را مشرک می دانند و معتقدند که تنها شهادت به « لا اله الاّ الله » و « محمد رسول الله » کافی نیست . از این رو ، توسل جستن مسلمانان به حضرت رسول مکرم اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یا زیارت آن حضرت یا شفاعت خواستن از او را شرک می شمارند . به باور اینان ، « کسانی که معتقد به توسل ، شفاعت ، استغاثه به ارواح اولیای الهی ، تبرّک و غیره اند ، مشرکند ، هر چند اسم مسلمان را بر خود ________________________________________ 12 ________________________________________نهاده اند و چه بسا شرک آنان از عصر جاهلیت خطرناک تر است . » (1) شیعه امامیه بیشتر از بقیه مذاهب اسلامی به طرح مباحث علمی می پردازد . به همین دلیل وهابیان به شیوه های مختلف درصدد مقابله با شیعه و آثار علمی آنان برآمده اند . برای نمونه ، آثار شیعی را که در نمایشگاه های بین المللی کتاب مصر عرضه شده بود ، خریده و سوزانده اند . (2) یکی دیگر از تلاش های وهابیان ، تحریف کتاب ها است ، به این صورت که اگر نکته ای یا روایتی بر ضد آنان باشد ، درصدد حذف آن برمی آیند . محمد نوری دیرثوی می گوید : « تحریف و حذف احادیث از کارهای دایمی و همیشگی وهابیون است . به عنوان نمونه ، نعمان آلوسی ، تفسیر پدرش ، شیخ محمود آلوسی را به نام روح المعانی تحریف و مطالبی را که به ضرر وهابیون بود ، حذف کرد . اگر این تحریف نبود ، تفسیر او نمونه تفاسیر محسوب می شد . نمونه دیگر این که در مغنی ابن قدامه حنبلی ، بحث استغاثه را حذف کردند ، زیرا در نظر آنان ، شرک محسوب می شود . آن گاه آن را چاپ کردند . شرح صحیح مسلم را نیز با حذف احادیث صفات ، چاپ مجدد کردند . » (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . ر . ک : محمد بن عبدالوهاب ، الرسائل العلمیه ، ص 79 ؛ صنعانی ، تطهیر الاعتقاد ، ص 17 و فتح المجید ، ص 40 و 412 . السلفیة بین اهل السنة و الامامیة ، ص 6803 . شیخ دیرثوی ، ردود علی شبهات السلفیة ، ص 249________________________________________ 13 ________________________________________این دستبردها زمانی شدت بیشتری می یابد که در مورد فضایل اهل بیت ( علیهم السلام ) باشد . برای نمونه ، در تفسیر جامع البیان طبری ، ذیل آیه شریفه ( وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الاَْقْرَبِینَ ) (1) ، حدیث آغاز دعوت را این گونه نقل می کند که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : « کدام یک از شما وزیر و کمک کار من در این امر ـ امر رسالت ـ خواهد شد تا برادر من و کذا و کذا باشد . » بعد از آن که علی ( علیه السلام ) این مقام را پذیرفت ، پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به علی ( علیه السلام ) فرمود : تو برادر من و کذا و کذا هستی . (2) در حقیقت ، به جای کذا و کذا ، « وصیی و خلیفتی » بوده که وهابیان آنها را حذف کرده و به جای آن ، کلماتی مبهم قرار داده اند ، زیرا این گونه احادیث با عقایدشان سازگاری ندارد . اینان همچنین مطاعنی را که درباره خلفا حتی معاویه ، یزید و برخی صحابه وارد شده است ، حذف می کنند . ترفند دیگر وهابیت ، مختصر کردن کتاب ها و متون اصلی حدیثی ، تاریخی و تفسیری است ، به این شکل که بخش هایی را که موافق با عقایدشان نیست ، با این بهانه که می خواهند کتاب را مختصر کنند تا برای مردم بیشتر سودمند باشد ، حذف می کنند . آن گاه کتاب های مختصر تحریف شده را در شمارگان بسیار و رایگان میان مردم پخش می کنند . موسم حج ، یکی از بهترین زمان هایی است که وهابیان ، با بهره گیری از شگردهای تبلیغی و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شعراء : 2142 . جامع البیان ، ذیل آیه شریفه . ________________________________________ 14 ________________________________________اعزام مبلّغ به میان حجاج ، کتاب های یاد شده را به حاجیان می رسانند . بی گمان ، وهابیان با افکار خاص خود ، تنها به ایجاد اختلاف و درگیری میان مسلمانان می پردازند ؛ کاری که مایه خشنودی استعمار می شود و بس . برای تأکید این سخن ، گفته لُرد کورزون را در توصیف مذهب وهابیت بخوانید که می گوید : « این عالی ترین و پربهاترین دینی است که برای مردم به ارمغان آورده شده است . » (1) محمد بن عبدالوهاب از دنیا رفت ، ولی مستشرقین و استعمارگران دایما درصدد دفاع از افکار او هستند تا جایی که مستشرق یهودی ، گولدزیر ، او را پیامبر حجاز خوانده و مردم را به متابعت از افکار او تحریک می کند . (2) با وجود تلاش فراوان و ترفندهای گوناگون مدافعان تفکر وهابی ، نه تنها شیعیان ، بلکه پیروان مذاهب اهل سنت نیز مسلمانان را از گرایش به این افکار انحرافی برحذر داشته اند . به همین دلیل ، تلاش آنها در ایجاد گروه های انحرافی و تروریستی طالبان و القاعده و ترویج عقاید افراطی آنان ناکام مانده است . با این همه ، شیعیان برای مقابله با شبهه های وهابیان باید از اصول و مبانی مذهب حقه شیعه امامیه ، اطلاعات نسبی داشته باشند . این نوشتار ، ره توشه ای است برای ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المخطّطات الاستعماریة لمکافحة الاسلام ، ص 782 . همان ، ص 105________________________________________ 15 ________________________________________تقویت بنیه اعتقادی حجاج ، باشد که حجاج ارجمند پس از آشنایی نسبی با عقاید اصیل شیعه ، آن را به دیگران ، انتقال دهند و با پاسخ گویی به شبهه های موجود در زمینه های گوناگون از جمله مهدویت ، شفاعت ، سجده بر خاک ، غدیر و تحریف ناپذیری قرآن ، رجعت و مانند آن ، سرافرازانه از مکتب اهل بیت ( علیهم السلام ) پاسداری کنند . مجهز شدن حجاج به بسته های اعتقادی برای پاسداری از مکتب تشیع ، ضرورتی است اجتناب ناپذیر . از این رو توصیه می شود حتماً پیش از سفر به بیت الله ، این کتاب و کتاب های مشابه از جمله شیعه شناسی و پاسخ به شبهات ( علی اصغر رضوانی ) ، شیعه پاسخ می دهد ( سیدرضا حسینی نسب ) ، پاسخ جوان شیعی به پرسش های وهابیان ( محمد طبری ) ، سلسله کتاب های استاد ارجمند سید حسین طاهری خرم آبادی در تببین باورهای شیعی ، آثار گران سنگ آیت الله سبحانی ، مکتوبات پر ارزش آقای ربّانی گلپایگانی ، منشورات مکتبة الرسالة مربوط به حضرت آیت الله العظمی سیستانی ، کتاب چالش های فکری و سیاسی وهابیت ( اکبر اسد علی زاده ) و مانند آن را مطالعه کنند . شایسته است به سهم خود ، از همه مدافعان مکتب اهل بیت ( علیهم السلام ) که در مراحل گوناگون چاپ این اثر ، ما را یاری دادند ، سپاس گزاری کنم . امید داریم خداوند همه ما را مشمول الطاف رحمانی خود قرار دهد . ________________________________________ 17 ________________________________________درآمداین یک هفته برای هادی ، زمان شور و شیرینی بود . او در هماهنگ کردن مسافران حج ، کمک به مدیر کاروان نصب پلاکاردهای تبلیغاتی ، آماده سازی وسایل صوتی ، مشارکت فعال داشت . شیرین تر از آن هم دلی و هم یاری مخلصانه محمد با او بود . وقتی زمان موعود فرا رسید ، برق شادی در چشمان همه دیده می شد . جناب آقای حقانی از همه شادمان تر بود . مصافحه و تواضع علمی استاد حقانی و فیاض در برابر هم ، درس دیگری برای همه ما بود . با آقای حقانی هماهنگ کرده بودیم که شرط جناب استاد فیاض را برای طرح بحث کوتاهی درباره مهدویت بپذیرد . ایشان هم مثل همیشه با فروتنی ، دعوت ما را پذیرفته بود . بنابراین ، نشست صمیمانه ای شکل گرفت . آقای حقانی ، روحانی محترم کاروان پشت تریبون رفت و با ذکر صلوات ، بحث را آغاز کرد . ایشان « مهدویت از دیدگاه تشیع و تسنن » را موضوع بحث خود قرار داده بود . به نظر ایشان ، مهدویت ، بهترین عامل وحدت بین مذاهب اسلامی است ؛ چون ظهور منجی در آخرالزمان ، از اشتراکات عقیدتی بین مذاهب به شمار می رود . آقای حقانی پس از مقدمه کوتاه در این زمینه ، که در حقیقت ________________________________________ 18 ________________________________________برای قرار گرفتن مخاطبان در فضای بحث بود ، با بیانی شیرین و دل نشین ، باب گفت و گو را گشود و همه ما را به بوستان مهدوی مهمان کرد . ________________________________________ 19 ________________________________________مهدویت از دیدگاه تشیع و تسنناز آنجا که اعتقاد به نجات بشر در آینده ای نه چندان دور از باورهای فطری بشریت است ، این موضوع ، بستر مناسبی برای گفت و گو است . ضرورت معرفت امام زمان ( عجل الله فرجه الشریف ) بر کسی پوشیده نیست . رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) می فرماید : « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتةً جاهلیة » (1) هر کس بمیرد و پیشوای زمانش را نشناسد ، به مرگ جاهلیت مرده است . بنابراین ، بحث از امامت و مهدویت ، از وظایف و تکالیف شیعه در عصر غیبت است . از این رو ، با اجازه استاد ارجمند ، جناب فیاض و مسافران دیار وحی ، مختصری در این باره صحبت می کنم . از مسائلی که شرایع آسمانی بر آن اتفاق نظر دارند ، مسئله مصلح جهانی است که در آخرالزمان ظهور می کند . نه تنها جامعه اسلامی ، بلکه جامعه های یهود و نصارا نیز منتظر آمدن عدل گستر جهان هستند . پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در این باره می فرماید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شرح مقاصد ، ج 5 ، ص 239________________________________________ 20 ________________________________________« لو لم یبق من الدّهر إلاّ یوم لبعث الله رجلاً من أهل بیتی یملأها عدلاً کما ملئت جوراً » (1) اگر از روزگار به جز یک روز باقی نماند ، همانا خداوند ، مردی از خاندان من را برمی انگیزد تا جهان را پر از عدل و داد کند ، چنان که پر از ستم شده است . عصر ظهور و برپایی حکومت عدل توحیدی جهانی و برچیده شدن ستم و بی عدالتی نه تنها خواسته انبیا و اوصای الهی در طول تاریخ بشر بوده ، بلکه خواسته فطری بشر است . رسیدن به این عصر و حکومت ، شرایطی دارد که بعضی از آنها به دست خود بشر محقق می شود که از آن جمله ، رسیدن انسان به تکامل همه جانبه است . همچنین انتظار سازنده و آمادگی برای پذیرش حضرت ، شرط دیگر ظهور است . امام صادق ( علیه السلام ) در این باره می فرماید : « لیعدّنّ احدکم لخروج القائم و لو سهماً فإنّ الله اذا علم ذلک من نیّته رجوت لأن ینسی فی عمره حتّی یدرکه و یکون من اعوانه و انصاره » . (2) باید هر کدام از شما برای خروج قائم آمادگی پیدا کند ، هر چند با تهیه کردن یک تیر باشد ؛ زیرا وقتی خداوند می بیند کسی به نیّت یاری مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) ، اسلحه تهیه کرده ، امید است که عمرش را ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . ینابیع المودة ، ص 4322 . بحارالأنوار ، ج 52 ، ص 366________________________________________ 21 ________________________________________درازتر کند تا ظهور او را درک کند و از یارانش باشد . در روایت دیگری آمده است که روای به امام باقر ( علیه السلام ) عرض کرد : « انّهم یقولون : انّ المهدی لو قام لاستقامت له الامور عفواً و لایهرق محجة دم فقال کلاّ والّذی نفسی بیده لو استقامت لأحد عفواً لاستقامت لرسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) حین أدمیت رباعیّته و شجّ فی وجهه ، کلاّ والّذی نفسی بیده حتّی نمسح نحن و أنتم العراق و العلق ، ثم مسح بجبهته » (1) مردم می گویند چون مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) قیام کند ، کارها خود به خود درست می شود ، به اندازه حجامتی خون نمی ریزد . امام فرمود : هرگز چنین نیست . به خدای جان آفرین سوگند می خورم ، اگر قرار بود کار برای کسی خود به خود درست شود ، برای پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) درست می شد ، هنگامی که دندانش شکست و صورتش شکافت . هرگز چنین نیست که کار خود به خود درست شود . به خدای جهان آفرین سوگند می خورم ، کار درست نخواهد شد تا این که ما و شما در عرق و خون غرق شویم . آن گاه به پیشانی خود دست کشید . آب پنهان در زمین بدون تلاش و تحمل رنج به دست ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحارالأنوار ، ج 52 ، ص 358________________________________________ 22 ________________________________________نمی آید و انسان تشنه برای رسیدن به آب های زیرزمینی ، چاه و قنات حفر می کند . ظهور حضرت مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) نیز زمانی محقق می شود که مردم مشتاق عدالت شوند و با تلاش خود ، مقدمات آن را فراهم کنند . اشاره کردم که مسئله اعتقاد به نجات بشر از ستم و بی عدالتی و تبعیض ، پیروزی حق و عدالت بر باطل و بی عدالتی و گسترش حکومت الهی ، کم و بیش مورد اتفاق همه مکاتب و ملت ها به ویژه ادیان الهی است ، هر چند در خصوصیات و مصداق آن ، اختلافاتی وجود دارد . پس اعتقاد به اصل قضیه ، مورد اتفاق است که بشر روزی روی خوشی و سعادت را در پایان تاریخ خواهد دید : ( وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوافِی الاَْرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَ رِثِینَ ) (1) ما می خواهیم تا به مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم . اکنون که در عصر غیبت قرار داریم ، امام همچون آب پنهان در دل زمین است که خواص متعددی دارد . امام به مثابه آبی است که مردم از برکت وجود او بهره مندند ، گرچه خود بی خبرند . چه بسیارند افرادی که هنگام گرفتاری ها به ایشان توسل جسته و مشکلشان را حل کرده اند . چه بسیار گناه کارانی که از برکت وجود حضرت ولی عصر ( عجل الله فرجه الشریف ) ، نور هدایت بر قلبشان تابیده و خود را از ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . قصص : 5________________________________________ 23 ________________________________________گمراهی ها نجات داده اند . وجود امام در غیبت نیز چون خورشیدی است که پشت ابرها پنهان است ، ولی مردم از نور وجودش بهره مندند . از امام زمان ( عجل الله فرجه الشریف ) چنین روایت شده است : « أمّا وَجْهُ الاِْنتفاعِ بی فی غَیْبَتی فَکالانتفاع بالشَّمس إذا غَیَّبَها عَنِ الأبْصار السَّحاب وَإنّی لأمانٌ لأهل الأرض کَما أنّ النُّجومَ أَمانٌ لأهل السَّماء . » (1) چگونگی سودرسانی من در زمان غیبتم مانند سودرسانی خورشید است ، زمانی که ابرها آن را از چشم ها پنهان کنند و من ایمن دهنده اهل زمینم ، هم چنان که ستارگان ، ایمن دهنده اهل آسمانند . مهدویت ، عامل وحدت مهدویت ، یکی از موارد اتفاق شیعه و سنی است . همه مسلمانان در این مسئله اتفاق نظر دارند که در آخرالزمان ، شخصی به نام مهدی از ذریّه پیامبر اسلام و از اولاد حضرت زهرا ( علیها السلام ) ظهور و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد . روایاتی که مؤید این اعتقادند ، به حدّ تواتر رسیده و علمای اهل سنت و شیعی بر آن مهر تأیید نهاده اند . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحارالأنوار ، ج 52 ، ص 289________________________________________ 24 ________________________________________مهدویت در سخنان عالمان شیعه بیشتر علما در این باره سخن گفته اند که تنها دو نمونه از آن را یادآور میشویم . الف ) شهید صدر می نویسد : به راستی ، اعتقاد به حضرت مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) به عنوان پیشوای منتظر برای تغییر جهان به جهانی بهتر در احادیث پیامبر اعظم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به طور عموم و به ویژه روایات اهل بیت ( علیهم السلام ) آمده است . در روایات فراوان به حدّی بر این مسئله تأکید شده است که جای هیچ شکی برای انسان باقی نمی گذارد و تنها از طریق برادران اهل سنت ، حدود چهار صد روایت از پیامبر درباره حضرت مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) احصا و شماره شده است ، همان گونه که مجموعه روایات مهدویت که از طریق شیعه و سنی رسیده و احصا شده ، بیش از شش هزار روایت برآورده شده است و این رقم بزرگی است که در بسیاری از قضایای اسلامی بدیهی برای آن نظیری نیست ؛ قضایایی که معمولاً مسلمانان در آن تردید نمی کنند . (1) ب ) شیخ محمدرضا مظفر می نویسد : « مسئله بشارت به ظهور حضرت مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) از اولاد فاطمه زهرا ( علیها السلام ) در آخرالزمان و این که زمین را پر از عدل و داد می کند ، بعد از آن که از ستم و جور پر شده باشد ، از مسائلی است که به طور متواتر از پیامبر رسیده است و مسلمانان نیز در کتابهای روایی خود آنها را نقل ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحث حول المهدی ، صص 64 ـ 63________________________________________ 25 ________________________________________کرده اند . اعتقاد به مهدی ، عقیده جدید نزد شیعه امامیه نیست که به جهت انتشار ظلم و جور به آن روی آورده و به ظهور کسی که زمین را از پلیدی ظلم پاک کند ، معتقد شده باشند . عده ای غیر منصف درصدد ترسیم تصویری این گونه از قضیه مهدویت هستند . اگر قضیه مهدویت که از پیامبر رسیده است ، نزد جمیع مسلمانان ثابت نبود و در نفوس آنها رسوخ پیدا نکرده بود ، هرگز مدعیان مهدویت ، همانند کیسانیّه و عباسیین و جماعتی از علویّین و دیگران نمی توانستند در طول قرن ها برای رسیدن به ملک و سلطنت ، مردم را فریب دهند و با مستمسک کردن این عقیده ، ادعای مهدویت کنند . اینان توانستند از راه دروغین مهدویت ، راهی برای تأثیرگذاری در عموم مردم پیدا کنند و از این طریق ، نفوذ خود را در میان مردم توسعه دهند . » (1) مهدویت در سخنان علمای اهل سنت حافظ ابن حجر عسقلانی می گوید : « اخبار به حدّ تواتر دلالت دارد بر اینکه مهدی از این امت ( اسلام ) است و به راستی ، عیسی بن مریم از آسمان فرود می آید و پشت سر او به نماز می ایستد . » (2) قاضی شوکانی نیز می گوید : « احادیث مهدی بدون شک و شبهه متواتر است ، بلکه عنوان تواتر بر کمتر از این مقدار از این احادیث نیز ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . عقاید الامامیه ، ص 772 . فتح الباری ، ج 5 ، ص 362________________________________________ 26 ________________________________________صدق می کند ، آن هم با تمام اصطلاحاتی که در علم اصول در رابطه با تواتر و خبر متواتر آمده است . » (1) مبارکفوری یکی دیگر از علمای اهل سنت می نویسد : « بدان که مشهور بین تمام مسلمانان در طول زمان ها این است که به طور حتم ، در آخر الزمان ، شخصی از اهل بیت ( علیهم السلام ) ظهور خواهد کرد که دین را تأیید می کند ، عدل را میان جامعه ظاهر می کند و مسلمانان به دنبال او می روند و او بر ممالک اسلامی سلطه پیدا خواهد کرد و او « مهدی » نامیده می شود . » (2) سخن قرمانی دمشقی نیز در این باره شنیدنی است : « علما بر این امر اتفاق کرده اند که مهدی همان قیام کننده در آخرالزمان است و اخبار ظهور آن حضرت ( علیه السلام ) یکدیگر را تأیید می کنند و روایات بر اشراق نورش دلالت دارند . به زودی ، ظلمت و تاریکی شب ها و روزها به روشنایی وجود او منوّر خواهد شد و تاریکی ها به دیدار او همانند بیرون آمدن صبح از ظلمت شب از میان خواهد رفت . عدل او در افق ها سیر خواهد کرد و پر نورتر از ماه منیر در مسیرش خواهد بود . » (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . اسرار الوهم المکنون ، ص 4 به نقل از رساله التوضیح شوکانی . 2 . تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی ، مبارکفوری ، شرح حدیث 23313 . اخبار الدول و آثار الاول ، ج 1 ، ص 463________________________________________ 27 ________________________________________مهدی از فرزندان فاطمه ( علیها السلام ) از ابوسعید خدری روایت شده است که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : « لاتقوم الساعة حتی تملأ الأرض ظلماً و عدواناً . قال : ثم یخرج رجل من عترتی أو من اهل بیتی یملأها قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و عدواناً » (1) قیامت برپا نمی شود تا این که زمین پر از ستم و جور شده باشد . فرمود : پس مردی از عترتم یا از اهل بیتم قیام می کند و زمین را پر از عدل و داد می کند ، همان گونه که پر از ستم و جور شده است . ترمذی ، یکی دیگر از علمای اهل سنت به سند خود از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل می کند : « یلی رجل من أهل بیتی یواطی اسمه اسمی » (2) . شخصی از اهل بیتم ، متولّی سراسر زمین خواهد شد که نام او هم نام من است . حاکم نیشابوری هم به سند خود از ابی سعید خدری نقل کرده است که رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : « المهدی منّا اهل البیت » (3) . مهدی از ما اهل بیت است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد ، ج 3 ، ص 36 و مستدرک حاکم ، ج 4 ، ص 5572 . جامع ترمذی ، ج 4 ، ص 505 ، مسند احمد ، ج 1 ، ص 3763 . مستدرک حاکم ، ج 4 ، ص 557________________________________________ 28 ________________________________________بخاری از علمای مشهور اهل سنت ، حدیث دیگری را از پیامبر اسلام نقل می کند که فرمود : « المهدی حق و هو من ولد فاطمة » (1) مهدی حق و او از اولاد فاطمه ( علیها السلام ) است . روایت دیگر از سعید بن مسیّب است که می گوید : « کُنّا عند أمّ سلمة فتذکرنا المهدی فقالت : سمعت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یقول : المهدی من عترتی من ولد فاطمة » (2) نزد امّ سلمه بودیم که سخن از مهدی به میان آمد . امّ سلمه فرمود : از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) شنیدم که می فرمود : مهدی از عترتم از اولاد فاطمه است . اصل مهدویت در عقاید وهابیان وهابیان به اصل مهدویت اعتقاد دارند ، چنان که شیخ ناصرالدین البانی می نویسد : « همانا عقیده به خروج مهدی ، عقیده ای است ثابت و متواتر از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) که ایمان به آن واجب است ؛ زیرا این عقیده از امور غیب است که ایمان به آن در قرآن کریم از صفات پرهیزکاران شمرده شده است . خداوند می فرماید : این کتاب ، شکی در آن نیست و راهنمای پرهیزکاران است . آن کسانی که به جهان غیب ایمان آوردند ، همانا انکار این عقیده ، جز از فرد جاهل ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاریخ بخاری ، ج 3 ، ص 3462 . سنن ابن ماجه ، ج 2 ، ح 4086 ؛ تاریخ بخاری ، ج 3 ، ص 346________________________________________ 29 ________________________________________زورگو صادر نمی شود . از خداوند متعال می طلبم که ما را بر ایمان به این عقیده و به هر امری که به طور صحیح از کتاب و سنت ثابت شده است ، بمیراند . » (1) استاد عبدالمحسن بن حماد العباد وهابی هم می نویسد : « تصدیق و اعتقاد به قضیه مهدویت ، داخل در ایمان به رسالت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) است ، زیرا آثار ایمان به پیامبر ، تصدیق اوست در اموری که به آنها خبر داده و نیز داخل در ایمان به غیبی است که خداوند متعال ، مؤمنان را به جهت ایمان به آن مدح کرده است ؛ آنجا که می فرماید این کتاب شک در آن نیست و راهنمای پرهیزکاران است ، آنان که به غیب ایمان دارند . » (2) اتفاق مذاهب اسلامی بر اقتدای حضرت عیسی ( علیه السلام ) به حضرت مهدی روایات اسلامی بر این امر اتفاق نظر دارند که هنگام خروج مهدی ( علیه السلام ) ، حضرت عیسی ( علیه السلام ) نیز از آسمان فرود می آید و در نماز به امام زمان ( عجل الله فرجه الشریف ) اقتدا خواهد کرد . مسلم در صحیح و با سند خود از جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند که از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) شنیدم که فرمود : همیشه طایفه ای از امتم بر حق و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مجله التمدن الاسلامی ، شماره 22 ، ص 643 ، چاپ دمشق . 2 . مجله الجماعة الاسلامیة ، سال اول ، شماره 3 ، ذیقعده 1388 ، چاپ حجاز . ________________________________________ 30 ________________________________________ظاهرند تا روز قیامت . عیسی بن مریم از آسمان فرود آید . امیر آنها به حضرت عیسی می گوید : پیش آی و برای ما امامت کند . او در پاسخ می گوید : خیر ، به راستی بعضی از شما بر بعضی دیگر امیر است به جهت اکرام خدا بر این امّت . (1) ابوسعید خدری هم از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل می کند که فرمود : « منّا الذی یصلّی عیسی بن مریم خلفه . » (2) از ماست کسی که عیسی بن مریم به او اقتدا کرده است و نماز می گزارد . شیعیان هم از امام باقر ( علیه السلام ) نقل می کنند که فرمود : « القائم منصور بالرعب ، مؤید بالنصر ، تطوی له الأرض و تظهر له الکنوز و یبلغ سلطانه المشرق و المغرب و یظهر الله عزّوجلّ به دینه و لو کره المشرکون فلایبقی من الأرض خراب الاّ عمر و ینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلّی خلفه » . (3) قائم به ترس ، یاری و تأیید می شود . زمین برای او خواهد چرخید و سلطنتش ، مشرق و مغرب جهان را فرا خواهد گرفت . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح مسلم ، ج 1 ، ص 1372 . عقد الدرر ، ص 25 ؛ جامع الصغیر ، ج2 ، ص5463 . بحارالأنوار ، ج 52 ، ص 191 ، حدیث 24________________________________________ 31 ________________________________________خداوند عزّوجلّ به واسطه او ، دینش را ظاهر می کند ، هر چند مشرکان به آن کراهت داشته باشند . روی زمین جای خرابی نیست مگر آن که آباد شود و روح الله عیسی بن مریم فرود می آید و پشت سر او نماز خواهد گزارد . ولادت حضرت مهدی موعود از دیدگاه اهل سنّتولادت امام مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) از موارد اختلاف شیعه و اهل سنت است . تعداد زیادی از علمای اهل سنت همانند شیعه امامیه معتقدند که امام عسکری ( علیه السلام ) فرزندی به نام « محمد » داشته است . هم چنین برخی از آنان همانند شیعه معتقدند که صاحب الزمان و مهدی و کسی که در آخر زمان قیام می کند ، همواست . با این حال ، بعضی دیگر از اهل سنّت با این عقیده مخالفند . از موافقان نظر امامیه از این افراد می توان نام برد : 1 ـ علامه شمس الدین قاضی ابن خلکان شافعی می گوید : « ابوالقاسم محمد بن حسن عسکری فرزند علی هادی فرزند محمدجواد دوازدهمین امام نزد شیعه دوازده امامی معروف به حجّت . . . ولادت او در روز جمعه نیمه شعبان سال 255 هجری اتفاق افتاد . هنگام وفات پدرش پنج سال داشت . » (1) 2 ـ ابن جوزی می گوید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وفیات الاعیان ، ج 4 ، ص 176________________________________________ 32 ________________________________________« محمد بن حسن بن علی بن محمد . . . کنیه او ابوعبدالله و ابوالقاسم است و او جانشین و حجّت ، صاحب الزمان و قائم و منتظر است . (1) 3 ـ شمس الدین محمد بن طولون حنفی در شرح حال امامان می گوید : « دوازدهمین آنان ، فرزندش محمد بن حسن ابوالقاسم است . . . ولادتش در روز جمعه نیمه شعبان سال 255 هجری اتفاق افتاد و هنگام وفات پدر پنج سال داشت . » (2) 4 ـ ابوالولید محمد بن شحنه حنفی هم می گوید : « خداوند به حسن عسکری فرزندی عنایت کرد که انتظار او را می کشیدند . وی داوزدهمین امام نزد امامیه است . نامش ، محمد و القابش ، مهدی ، قائم و حجّت است . ولادتش در سال 255 هجری اتفاق افتاد . » (3) 5 ـ شیخ سلمیان قندوزی حنفی می نویسد : « خبر معلوم و تحقیق شده نزد افراد معتبر آن است که ولادت قائم در شب نیمه ماه شعبان سال 255 هجری در شهر سامرا اتفاق افتاده است . » (4) 6 ـ شیخ حسین بن محمد دیاربکری مالکی نوشته است : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تلبیس ابلیس ، ص 1182 . الشذرات الذهبیة ، صص 117 و 1183 . روضة المناظر در حاشیه مروج الذهب ، ج 1 ، ص 2944 . ینابیع المودة ، ج 3 ، ص 306________________________________________ 33 ________________________________________« دوازدهمین آنها محمد بن حسن بن علی بن محمد بن علی الرضا است . کنیه اش ، ابوالقاسم و لقبش نزد امامیه ، حجّت ، قائم ، مهدی ، منتظر و صاحب الزمان است . او نزد امامیه دوازدهمین امام است . » (1) 7 ـ ابن عماد دمشقی حنبلی هم درباره حوادث سال 260 هجری گفته است : « در آن سال ، حسن بن علی بن محمد بن الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق علوی حسینی ، یکی از امامان دوازده گانه ، به اعتقاد رافضه ، از دار دنیا رحلت کرد . او پدر منتظر ، محمّد صاحب سرداب است . » (2) در نقل قولها کوشیده ام از انبوه نظریه های علمای اهل سنت ، شماری را که به علمای هر چهار مذهب ، شافعی ، حنفی ، مالکی و حنبلی مربوط می شود ، نمونه هایی بیاورم . همان طور که پیداست ، تمام مذاهب اسلامی درباره ولادت امام مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) اتفاق نظر دارند . هر چند بعضی از آنها همان طور که گذشت ، با پذیرش تولد حضرت در اینکه ایشان همان مهدی موعود باشد ، دچار تردید شده اند . هر چند گفت و گو در این باره ، فرصت و مجال بیشتری را می طلبد ، ولی برای استفاده بیشتر از محضر استاد ارجمند ، جناب فیاض ، به همین مقدار بسنده می کنم . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاریخ الخمیس ، دیاربکری ، ج 2 ، ص 2882 . شذرات الذهب فی أخبار من ذهب ، ج 3 ، ص 265________________________________________ 34 ________________________________________اطمینان دارم که از تحفه علمی این بزرگوار در این نشست علمی ، همه ما استفاده شایان خواهیم برد . تریبون را با کمال افتخار به ایشان تقدیم می کنم . اگر نبود اطاعت از دستور ایشان ، جا داشت که سراسر وقت نشست را در محضر ایشان باشیم . از حوصله ای که برای شنیدن سخنان حقیر به خرج دادید ، متشکرم . * * * آن گاه استاد فیاض برای سخنرانی پشت تریبون رفت و حاضران با صلواتی بلند از او استقبال کردند . استاد پیش از پرداختن به اصل بحث فرمود : جلسه را با صلوات بر محمد و آل طاهرینش آغاز کردیم . همین جا باید بگویم که گاهی درباره صلوات می پرسند که چرا هنگام صلوات فرستادن بر محمد ، آلِ آن حضرت را نیز بر او عطف می کنید و می گویید : اللهم صلّ علی محمد و آل محمد ؟ این مطلب حتمی و مسلّم است که خود پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) شیوه درود فرستادن بر خود را بر مسلمانان آموخته است . اگر به آموزه نبوی توجه کنیم ، می بینیم هر چند عده زیادی از صحابه قابل احترام و دارای ارزشهای انکارناپذیرند ، ولی حضرت رسول ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) تنها صلوات بر آل را سفارش فرمود . در این باره آمده است : « آن گاه که آیه شریفه ( إِنَّ اللَّهَ وَمَلَـلـِکَتَهُو یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیْهِ ________________________________________ 35 ________________________________________وَ سَلِّمُواْ تَسْلِیمًا ) (1) نازل شد ، مسلمانان پرسیدند : چگونه درود فرستیم ؟ پیامبر فرمود : « لاتُصَلُّوا عَلیَّ الصَّلوةَ البتراء » ؛ بر من صلوات ناقص نفرستید . باز پرسیدند : چگونه درود بفرستیم ؟ فرمود : بگویید : « اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَعَلی آلِ مُحَمَّد » (2) از همین رو ، فخر رازی در تفسیرش تأکید دارد که صیغه درود بر پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) این گونه باشد . البته آل پیامبر اعظم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در میان اهل سنت از موقعیت ویژه ای برخوردارند ، چنان که شافعی در شعر معروف خود می گوید : « اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَعَلی آلِ مُحَمَّد » (3) یا اهل بیت رسول الله حبّکم * * * فرض من الله فی القرآن أنزلهکفاکم من عظیم القدر انّکم * * * من لم یصل علیکم لا صلوة له (4) ای خاندان پیامبر گرامی ، محبت شما فریضه ای است که خداوند آن را در قرآن فرو فرستاده است . در بزرگی و رفعت مقام شما ، همان بس که هر کس بر شما درود نفرستد ، برای او نمازی نخواهد بود . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . احزاب : 562 . الصواعق المحرقة ، ابن حجر ، باب 11 ، فصل اول ، ص 146 و نظیر آن در الدرّالمنثور ، ج 5 ، تفسیر آیه 56 سوره احزاب به نقل از محدثان و صاحبان صحاح و مسانید از قبیل عبدالرزاق و ابن ابی شیبه و احمد و بخاری و مسلم و ابوداوود و ترمذی و نسائی و ابن ماجه و ابن مردویه از کعب ابن عجزة از پیامبر گرامی ، آمده است . 3 . التفسیر الکبیر ، ج 25 ، ص 2774 . التفسیر الکبیر ، ج 25 ، ص 27736 ________________________________________با این همه ، تأکید بر لزوم صلوات بر آل محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، برخی مسلمانان این توصیه را عملی نمی کنند و از دورد فرستادن بر آل ایشان خودداری می کنند . صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بدون صلوات بر آل او نه تنها کراهت دارد و منهی است ، بلکه این کار در نماز سبب رد شدن نماز در درگاه خداوند می شود . دارقطنی و بیهقی از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل کرده اند که فرمود : « من صلّی صلاة و لم یصلّ فیها علیّ و علی اهل بیتی لم تقبل منه » . (1) هر کس نمازی بخواند و در آن بر من و آل من درود نفرستد ، نماز وی پذیرفته نمی شود . جابر بن یزید جعفی از امام باقر ( علیه السلام ) و او از ابومسعود انصاری نقل می کند که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : « من صلّی صلاة لم یصلّ فیها علیّ و علی اهل بیتی لم تقبل منه » . (2) « هر گاه شخصی نمازی بخواند و در آن ، بر من و اهل بیتم درود نفرستد ، نمازش پذیرفته نمی شود . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الصواعق المحرقة ، ص235 و سنن دارقطنی ، ج1 ، ص3552 . سنن دارقطنی ، ج1 ، ص355 . ________________________________________ 37 ________________________________________در غیر نماز هم گفته های فراوانی از علمای اهل سنت درباره درود بر اهل بیت ( علیهم السلام ) در کنار درود بر رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) وارد شده است . برای نمونه ، زید بن خارجه نقل می کند که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : « بر من درود بفرستید و در دعا کوشش کنید و بگویید : « اللهم صلّ علی محمّد و آل محمد کما صلّیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید و بارک علی محمّد و آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید . » (1) همچنین طلحه می گوید : به پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) عرض کردیم ، کیفیت سلام بر تو را دانستیم . حال کیفیت درود بر تو چیست ؟ فرمود : بگویید : « اللّهم صلّ علی محمّد و علی آل محمّد و بارک علی محمّد و علی آل محمّد کما صلّبت و بارکت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انّک حمید مجید » . (2) بریده خزاعی از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل می کند که فرمود : بگویید : « اللّهم اجعل صلواتک و رحمتک و برکاتک علی محمّد و علی آل محمّد کما ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن نسایی ، ج 3 ، ص 482 . کنزالعمّال ، ج 2 ، ص 172 ؛ الدرّالمنثور ، ج 5 ، ص 126________________________________________ 38 ________________________________________جعلتها علی إبراهیم و علی آل إبراهیم انّک حمید مجید » . (1) صلوات فرستادن مسلمانان بر پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) گونه ای سپاس گزاری از زحمت های طاقت فرسای 23 ساله رسول گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و قدردانی هر مسلمان از نعمت هدایت و ابلاغ پیامبر الهی است که از بزرگ ترین نعمت های خداوند به شمار می رود . از نظر روان شناسی ، صلوات فرستادن و دعا برای آن حضرت ، موجب تحکیم و ریشه دارتر شدن محبت به آن حضرت می شود و پیروی بیشتر از رهمنودهای آن حضرت را دربردارد . افزون بر این ، صلوات یک دعاست و به معنای انعطاف و عطف و توجه خداوند و نزول رحمت الهی است . حضرت استاد پس از این مقدمه فرمود : تا آنجا که وقت جلسه گنجایش داشته باشد ، سعی می کنم ابتدا در مورد نماز و شبهه های مربوط به آن صحبت کنیم : البته شبهه های بسیار مهمی درباره شفاعت ، رجعت ، عدالت صحابه ، غدیر ، تحریف قرآن ، تقیّه و مانند آن هم هست که در جای خود مهم و قابل بررسی است . با اجازه شما ، قبل از هر چیز به نماز و شبهه های آن می پردازیم ، به ویژه اینکه حجاج عزیز تفاوت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد ، ج5 ، ص353________________________________________ 39 ________________________________________برگزاری نماز در پنج وقت را در مکه و مدینه به خوبی و روشنی خواهند دید . از این رو ابتدا از این شبهه ها آغاز کردیم . ________________________________________ 40 ________________________________________چرا شیعیان نمازهای پنجگانه را در سه نوبت می خوانند ؟ شیعه چون دیگر فرقه های اسلامی معتقد است که انجام هر نماز در وقت مخصوص خودش افضل است . همان طور که می دانیم هر کی از نمازها یک وقت خاص دارند و یک وقت مشترک . برای مثال ، وقت خاص نماز ظهر ، از آغاز ظهر شرعی ( وقت زوال ) است تا مقدار زمانی که چهار رکعت نماز خوانده می شود . در این مدت محدود ، تنها می توان نماز ظهر را به جا آورد . وقت خاص نماز عصر نیز زمانی است که از آن لحظه تا وقت غروب ، تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر فرصت باشد . وقت مشترک بین نماز ظهر و عصر ، از پایان وقت خاص نماز ظهر تا ابتدای وقت خاص نماز عصر است . شیعه می گوید : در تمام این وقت مشترک می توانیم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانیم . در مقابل ، اهل سنت معتقدند از اول ظهر شرعی ( وقت زوال ) تا آن گاه که سایه هر چیز به اندازه خود آن چیز شود ، به نماز ظهر اختصاص دارد و نباید نماز عصر در این مدت خوانده شود . از آن پس تا زمان مغرب ، به نماز عصر اختصاص دارد و نمی توان نماز ظهر را در آن وقت به جا آورد . همین بحث ها در نماز ________________________________________ 41 ________________________________________مغرب و عشا وجود دارد . همه مسلمانان در این مورد اتفاق نظر دارند که پیامبر گرامی میان دو نماز جمع می کرد ، ولی در تفسیر این روایت ها دو نظر وجود دارد . الف ) نظر شیعیان که می گویند مقصود این است که در نخستین اوقات نماز ظهر ، می توان پس از پایان نماز ظهر ، نماز عصر را به جا آورد . همچنین در نخستین اوقات نماز مغرب می توان پس از خواندن نماز مغرب ، نماز عشا را ادا کرد . این مسئله به زمان یا مکان یا شرایط خاصی بستگی ندارد ، بلکه در همه جا و همه وقت جایز است . ب ) نظریه اهل سنت که می گویند مقصود روایت آن است که نماز ظهر را باید در آخر وقت آن و نماز عصر را در اول وقت آن به جای آورد . نماز مغرب در آخر وقت و نماز عشا نیز در آغاز وقت آن ادا شود . با رجوع به کتاب و سنت نبوی و اهل بیت ( علیهم السلام ) درمی یابیم که چرا شیعه نماز را به صورت جمع نه تفریق ادا می کند ، هر چند به استحباب تفریق و جدا کردن نمازها اعتقاد دارند . الف ) قرآن خداوند در قرآن کریم می فرماید : ( أَقِمِ الصَّلَوةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ الَّیْلِ وَقُرْءَانَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْءَانَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا ) (1) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . اسراء : 78________________________________________ 42 ________________________________________نماز را وقت زوال آفتاب تا اول تاریکی شب به جای آر و نماز صبح را نیز به جای آر که در حقیقت ، مشهود نظر فرشتگان شب و فرشتگان روز است . در استدلال به آیه شریفه گفته اند که خداوند متعال ، در شبانه روز پنج نماز بر بندگانش واجب کرده که چهار تا از آنها از زوال خورشید تا نصف شب است ؛ یعنی ظهر و عصر از زوال خورشید شروع می شود و مغرب و عشا از غروب تا نیمه شب است . آن گاه در وقت با هم شریکند . پس لازمه وسعت نماز ، جواز جمع بین دو نماز است . فخر رازی می گوید : « اگر « غسق » را به ظهور اول تارکی معنا کنیم ، همان گونه که از ابن عباس و عطا و نضر بن شمیل رسیده ، غسق عبارت است از اول مغرب . پس بر اساس این فرض در آیه ، سه وقت بیان شده است : زوال ، اول مغرب و هنگام فجر . البته این معنا مستلزم آن است که زوال ، وقت ظهر و عصر باشد و وقت مشترک بین نماز ظهر و عصر ، هم چنین اول مغرب وقت مغرب و عشا بوده و مشترک بین این دو شود . این بیان اقتضا دارد که مطلقاً جمع بین ظهر و عصر و مغرب و عشا جایز باشد ، مگر آن که بر عدم جواز جمع در وطن بدون عذر ، دلیلی اقامه شود که در این صورت ، جمع جایز نیست . (1) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . التفسیر الکبیر ، ج 21 ، ص 26________________________________________ 43 ________________________________________ناگفته نماند که همه گروه های اسلامی متفقند در عرفه می توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر با هم و بدون فاصله ادا کرد و در مزدلفه نیز جایز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آوریم . حنفی ها جمع بین نمازها را در مورد عرفه و مزدلفه جایز می دانند و در دیگر موارد نباید صورت پذیرد . حنبلی ها و مالکی ها و شافعی ها علاوه بر مورد یاد شده ، این کار را در حال سفر نیز جایز می دانند . البته برخی از این گروه ها با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراری مانند زمانی که باران ببارد و یا نمازگزار بیمار بوده یا در هراس از دشمن باشد ، جایز می دانند . (1) شیعه این جواز را در یک سطح گسترده تری می بیند و آیه بالا مؤید دیدگاه شیعه است ب ) روایاتدر مورد روایات نیز بیشتر تلاش می کنیم از روایات اهل سنت استفاده کنیم تا صحّت نظریه شیعه مبنی بر جواز جمع بین دو نماز بهتر اثبات شود . احمد بن حنبل ، رهبر گروه حنابله در مسند خود از جابر بن زید می گوید : « از ابن عباس شنیدم که می گفت : با پیامبر گرامی هشت رکعت نماز ( ظهر و عصر ) را با هم و هفت رکعت نماز ( مغرب و عشا ) را نیز با هم به جای آوردم . می گوید به « ابوشعثا » گفتم : فکر می کنم ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . ر . ک : الفقه علی المذاهب الاربعة ، کتاب الصلاة ، الجمع بین الصلاتین تقدیماً و تأخیراً . ________________________________________ 44 ________________________________________رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نماز ظهر را به تأخیر انداخت و نماز عصر را زودتر ادا کرد و نیز نماز مغرب را به تأخیر انداخت و نماز عشا را زودتر به جا آورد . ( ابوشعثا ) گفت : من هم چنین می اندیشم . (1) از این روایت ، به روشنی در می یابیم که پیامبر گرامی ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم و بدون فاصله به جای آورده است . مالک ابن انس ، رهبر گروه مالکیه در کتاب موطّأ می نویسد : « صلّی رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) الظهر و العصر جمیعاً و المغرب والعشاء فی غیر خوف ولاسفر » (2) رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم به جا می آورد ، بدون اینکه از دشمن بهراسد یا در سفر باشد . مالک بن انس از معاذ بن جبل هم روایت می کند : « فکان رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یجمع بین الظهر و العصر و المغرب و العشاء » (3) رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشا را نیز با هم می خواند . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد بن حنبل ، ج 1 ، ص 2212 . موطّأ مالک ، کتاب الصلوة ، ص125 ، حدیث1783 . همان ، ص 134 و صحیح مسلم ، جزء 2 ، ص 152________________________________________ 45 ________________________________________زرقانی از طبرانی و او از ابن مسعود آورده است که : « پیامبر گرامی ، نماز ظهر و عصر را با هم اقامه کرد و نماز مغرب و عشا را نیز با هم به جا آورد . در این مورد از وی پرسیده شد . فرمود : برای این که امت من در رنج و سختی قرار نگیرند . » (1) مثل همین روایت از عبدالله بن عمر رسیده است که می گوید : « رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بین ظهر و عصر ، مغرب و عشا را جمع کرد ، در حالی که مقیم بود ، نه مسافر . شخصی به ابن عمر گفت : چرا این گونه عمل کرد ؟ او در جواب گفت : تا آن که بر امّتش دشوار نشود . » (2) روایت مسلم را هم در این دسته می توان قرار داد . وی می گوید : « پیامبر گرامی ، جمع بین نمازها را در مسافرت خود در غزوه تبوک انجام داد و بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع کرد . سعید بن جبیر می گوید : از ابن عباس سبب آن را پرسیدم ؟ گفت : پیامبر می خواست که امت خود را در رنج و سختی نیندازد . » (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شرح زرقانی بر موطّأ مالک ، جزء اول ، باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر و السفر ، ص 2942 . صحیح بخاری ، ج 1 ، ص 1483 . صحیح مسلم ، جزء 2 ، 151 و . . . ، ط مصر . ________________________________________ 46 ________________________________________بسیاری از روایات بر این حقیقت گواهی می دهد که اگر جمع میان نماز ظهر و عصر و یا مغرب و عشا یک وقت جایز نباشد ، موجب رنج و مشقت در کار مسلمانان می شود . از این رو ، پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به منظور ایجاد نوعی توسعه و تسهیل در امور مسلمانان ، با هم خواندن هر دو نماز را در یک وقت ، تجویز کرد . در مکتب اهل بیت ( علیهم السلام ) هم جواز جمع بین نمازها تأیید شده است . کلینی به سند خود از امام صادق ( علیه السلام ) نقل می کند که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، نماز ظهر و عصر را بدون عذر از هنگام زوال خورشید با مردم به جماعت به جای آورد و نیز نماز مغرب و عشا را قبل از سقوط شفق بدون هیچ مشکلی با جماعت به جای آورد . این جمع را برای گشایش کار برای امت خود انجام داد . (1) شیخ طوسی هم در تهذیب و استبصار به سند خود از اسحاق بن عمار نقل می کند که از امام صادق ( علیه السلام ) پرسید : آیا می توانم بین مغرب و عشا در حضر قبل از آن که شفق غایب شود ، بدون هیچ عذری جمع کنم ؟ حضرت فرمود : اشکالی ندارد . (2) نکته پایانی این که حتی باورمندان به جواز جمع به طور مطلق در میان اهل سنت هم وجود دارد . این دسته می گویند می توان بین نمازها را جمع کرد به شرط آن که عادت انسان نشود ، همانند ابن سیرین ، ربیعه ، ابن منذر و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الکافی ، ج 3 ، ص 2862 . تهذیب الاحکام ، ج 2 ، ص 263 ، ح 1047 و الاستبصار ، ج 1 ، ص 272 ، ح 982________________________________________ 47 ________________________________________دیگران . دلیلشان هم روایاتی است که نقل کردیم . شیخ احمد شاکر از عالمان اهل سنت بعد از نقل کلام ابن سیرین ، به جواز جمع می گوید : « این رأی همان رأی صحیحی است که از متن حدیث گرفته شده است ، ولی تأویل به مرض یا عذر یا غیر آن تکلّفی است که دلیلی بر آن نیست و با حکم به جواز جمع ، بسیاری از دشواری هایی که در تفریق بر مردم پیدا می شود ، برطرف می شود و حکم به جمع ، کمکی به طاعت مردم است . البته این حکم نباید موجب شود که جمع ، عادت مردم شود ، همان گونه که ابن سیرین به آن اشاره کرده است . » (1) دکتر علی احمد سالوس ، استاد دانشگاه قطر همین نظر را دارد : « اگر شیعه به جمع بین دو نماز در اوقاتی که جمع دشوار است ، اکتفا کند به دلیل آیه شریفه ( وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج ) (2) و در تفریق به رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) اقتدا کند ، ادله ، مؤید آن است . البته اشکال کار در آن است که شیعه همیشه بین دو نماز جمع می کند . » (3) در جواب دکتر سالوس می گوییم : اول اینکه کسانی هستند که به این عمل استحبابی و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . حاشیه سنن ترمذی ، ج 1 ، صص 358 و 3592 . حج : 783 . مع الشیعة الاثنی عشریه فی الاصول و الفروع ، ج 4 ، صص 112 و 113________________________________________ 48 ________________________________________تفریق ، عمل می کنند . دوم اینکه همیشه به دلیل اشتغال روزانه و کار و تلاش ، حرج و مشقت برای مسلمانان وجود دارد . پس به همین دلیل ، در بیشتر موارد ، نمازهای ظهر و عصر به جمع خوانده می شود . هر گاه امر بین استحباب جماعت و به جا آوردن نماز در وقت فضیلت و استحباب دایر شود ، از مجموعه ادله جماعت درمی یابیم که جماعت مقدّم است ، اگرچه در وقت فضیلت هم انجام نگیرد . می دانیم که اگر بخواهد جماعت در پنج وعده در وقت فضیلت انجام گیرد ، بسیاری از مردم به دلیل سرگرم بودن به کسب و کار ، در آن شرکت نمی کنند پس با استناد به ملاکی که در احادیث به آن اشاره شد ؛ یعنی عدم حرج و مشقّت بر امّت ، می توانیم آن را به این زمان نیز تعمیم دهیم و نماز را جمع کنیم . (1) مسافران حج باید توجه داشته باشند چون برای سفر حج می روند و فرصت کافی در اختیار دارند . از برپایی نمازهای پنجگانه به مشقت و سختی آن آن طور که باید و شاید پی نمی برند ، اما بررسی وضعیت افراد مقیم نشان دهنده این مشقت است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شیعه شناسی و پاسخ به شبهات ، علی اصغر رضوانی ، ج 2 ، صص 477 و 476________________________________________ 49 ________________________________________چرا شیعیان بر تربت سجده می کنند ؟ استاد فیاض در ادامه فرمود : از دیگر چیزهایی که برای حجاج تازگی دارد ، نبود مهر در مسجدالنبی و مسجدالحرام و دیگر اماکن متبرک در مکه معظمه و مدینه منوره است . گاهی شیعیان تلاش می کنند از ایران ، با خود مهر ببرند و در صورت امکان ، از آن استفاده کنند . با این حال ، همواره دو پرسش در ذهن حاجی پدید می آید : چرا مردم مسلمان در عربستان برای نماز خواندن ، مهر نمی گذارند ؟ چرا ما بر روی مهر نماز می خوانیم ؟ برخی ، سجده بر خاک یا تربت شهیدان را به معنای پرستش آنها و نوعی شرک می شمارند ، در حالی که باید دانست بین دو جمله « السجود لله » و « السجود علی الأرض » ، تفاوت است . مفاد جمله اول به معنای سجده بر خداست و معنای جمله دوم این است که سجده بر زمین صورت می گیرد . به تعبیر دیگر ، با سجده بر زمین ، به خداوند سجده می کنیم و اساساً تمام مسلمانان جهان بر چیزی سجده می کنند ، ولی سجده آنان برای خداست . مگر نه اینکه تمام زائران خانه خدا بر سنگهای مسجدالحرام سجده می کنند ، در صورتی که هدف از سجده آنان ________________________________________ 50 ________________________________________خداست . بنابراین ، سجده کردن بر خاک و گیاه به معنای پرستش نیست ، بلکه سجود و پرستش برای خدا به وسیله خضوع تا حدّ خاک است . باید دانست که سجده بر تربت غیر از سجده برای تربت است . خداوند در قرآن مجید می فرماید : ( وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَن فِی السَّمَـوَ تِ وَالاَْرْضِ ) (1) هر کس در آسمان ها و زمین است ، برای خدا سجده می کند . رسول گرامی اسلام نیز می فرماید : « جُعِلَتْ لِیَ الأَرْضُ مَسْجِدَاً وَطَهُورَاً » . (2) زمین ، سجده گاه و مایه پاکیزگی برای من شده است . روایت حضرت امام صادق ( علیه السلام ) نیز به خوبی نشان می دهد که سجده کردن بر خاک تنها برای آن است که چنین کاری ، با فروتنی در برابر خداوند یگانه سازگارتر است . هشام بن حکم می گوید : « قلت لابی عبدالله ( علیه السلام ) : اخبرنی عمّا یجوز السّجود علیه و عمّا لایجوز ؟ قال : السجود لایجوز الاعلی الأرضِ أما ما أَنْبتت الأرض إلاّ ما أکل أو لبس . فقلت له جعلت فداک ما العلّة فی ذلک ؟ قال لأنّ الجسود هو الخضوع لله ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . رعد : 152 . صحیح بخاری ، کتاب الصلوة ، ص 91________________________________________ 51 ________________________________________عزّوجلّ فلاینبغی أن یکون علی ما یؤکل و یُلبس ، لأنّ ابناء الدّنیا عبید ما یأکلون و یلبسون و الساجد فی سجوده فی عبادة الله عزّوجلّ فلاینبغی أن یضع جبهته فی سجوده علی معبود ابناء الدّنیا الّذین اغترو بغرورها و السجود علی الأرض افضل لأنّه أبلغ فی التّواضع و الخضوع لله عزّوجلّ . » (1) از امام صادق ( علیه السلام ) درباره آنچه سجده بر آنها صحیح است ، پرسیدم . حضرت فرمود : سجده تنها باید بر زمین و آنچه می رویاند ـ جز خوردنی ها و پوشیدنی ها ـ انجام گیرد . گفتم : فدایت گردم ، سبب آن چیست ؟ فرمود : سجده خضوع و اطاعت برای خداوند است و شایسته نیست بر خوردنی ها و پوشیدنی ها صورت پذیرد ؛ زیرا دنیا پرستان ، بردگان خوراک و پوشاکند ، در حالی که انسان هنگام سجده ، در حال پرستش خدا به سر می برد . پس سزاوار نیست پیشانی خود را بر آنچه معبود دنیا پرستان خیره سر است ، قرار دهد . با این مقدمه کوتاه پی می بریم که چرا شیعیان مقیّد بر سجده بر خاک و یا برخی گیاهانند و بر تمام اشیا سجده نمی کنند ؟ برای شیعیان ، عملکرد پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و ائمه هدی به عنون انسانهای اسوه و نمونه قابل پیروی است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحار الانوار ، ج85 ، ص147________________________________________ 52 ________________________________________احادیث فراوانی در کتاب های شیعه و سنی وجود دارد که سنت نبوی و سلف صالح را نشان می دهد . این روایات نشان می دهد که رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بر خاک و بر روییدنی ها سجده می کرد : 1 ـ گروهی از محدثان اسلامی در کتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر را بازگو کرده اند که آن حضرت زمین را سجده گاه خویش معرفی کرده است ، آنجا که می فرماید : « جُعِلَتْ لِیَ الأَرْضُ مَسْجِدَاً وَطَهُورَاً » . (1) زمین برای من ، سجده گاه و مایه پاکیزگی قرار داده شده است . دسته ای دیگر از روایات دلالت دارند که پیامبر گرامی ، مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاک هنگام سجده فرمان می داد ، چنان که امّ سلمه ( همسر پیامبر ) از آن حضرت روایت می کند که فرمود : « تَرّبْ وجهک لله » (2) . رخسار خود را برای خدا ، بر خاک بگذار . از واژه « ترّب » از ماده « تراب » به معنای خاک برمی آید که امر رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) برای سجده بر خاک لازم الاجراست . رفتار پیامبر گرامی اسلام نیز گواه دیگری بر صحّت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن بیهقی ، ج 1 ، ص 212 ( باب التیمم بالصعید الطیّب ) ، صحیح بخاری ، ج 1 ، ص 91 ، الصراط المستقیم ( ابن تیمیه ) ، ص3322 . کنز العمال ، ج 7 ، ص 465 ، ح 19809 ، کتاب الصلوة ، السجود و ما یتعلق به . ________________________________________ 53 ________________________________________سجده بر خاک است . وائل بن حجر می گوید : « رأیت النّبی ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) إذا سجد وضع جبهته و أنفه علی الأرض » . (1) آن گاه که پیامبر سجده می کرد ، پیشانی و بینی خود را بر زمین می نهاد . انس بن مالک و ابن عباس و برخی از همسران پیامبر مانند عایشه و ام سلمه و گروه بسیاری از محدّثان می گویند : « کان رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یُصلّی علی الخُمرة » (2) پیامبر ، بر خمره که نوعی حصیر بود و از لیف خرما ساخته می شد ، سجده کرد . ابوسعید از صحابه رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نیز می گوید : « دخلت علی رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و هو یصلّی علی حصیر » . (3) به محضر پیامبر رسیدم ، در حالی که ایشان بر حصیری نماز می گزارد . در حقیقت ، سیره رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نشان می دهد که سجده بر زمین و بر آنچه از زمین می روید ، در صورتی که از خوردنی ها و پوشیدنی ها نباشد ، جایز است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . احکام القرآن ، ( جصّاص حنفی ) ج3 ، ص209 باب السجود علی الوجه . 2 . سنن بیهقی ، ج2 ، ص421 کتاب الصلوة3 . همان . ________________________________________ 54 ________________________________________گفتار و رفتار صحابه و تابعان پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) گویای سنت آن حضرت است . جابر بن عبدالله انصاری می گوید : « کُنْتُ اُصلّی الظُّهرَ مَعَ رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فآخذ قبضةً من الحصاء لتبرد فی کفّی أضعه لجبهتی أسجد علیها لشدّة الحرّ » . (1) با پیامبر گرامی نماز ظهر می گزاردم . مشتی سنگ ریزه برگرفتم و در دست خود نگه می داشتم ، تا خنک شود و هنگام سجده بر آنها پیشانی گزاردم و این به خاطر شدت گرما بود . ابن سعد نیز در کتاب خود می نویسد : « کان مسروقُ إذا خَرَجَ یخرج بلبنة یسجد علیها فی السَّفینة » . (2) مسروق بن اجدع (3) هنگام مسافرت ، خشتی را با خود برمی داشت تا در کشتی بر آن سجده کند . بنابراین ، همراه داشتن قطعه ای از تربت ، بر خلاف نظر بعضی ها ، شرک و بدعت نیست . این روایت نیز مؤید دیگری است که نافع می گوید : « إنّ ابن عمر کان اذا سجدو علیه العمامة یرفعها ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن بیهقی ، ج1 ، ص4392 . الطبقات الکبری ، ج 6 ، ص 793 . از تابعین پیامبر و اصحاب ابن مسعود بوده که صاحب الطبقات الکبری وی را جزء طبقه اول اهل کوفه پس از پیامبر و از کسانی که از ابوبکر ، عمر ، عثمان و علی ( علیه السلام ) و عبدالله مسعود روایت نموده اند ، به شمار می آورد . ________________________________________ 55 ________________________________________حتی یضع جبهته بالأرض » . (1) عبدالله بن عمر هنگام سجده ، دستار خود را برمی داشت تا پیشانی خود را بر زمین بگزارد . محدثان اسلامی روایاتی را آورده اند که نشان می دهد رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) کسانی را که هنگام سجده ، گوشه دستار خود را بین پیشانی خود و زمین قرار می دادند ، از این کار بازداشت . عیاض بن عبدالله قرشی هم می گوید : « رأی رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) رجلاً یسجد علی کور عمامته فأومأ بیده : إرفع عمامتک و أومأ إلی جبهته » . (2) رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) مردی را در حال سجده دید که بر گوشه عمامه خود سجده می کرد . پس به وی اشاره کرد که دستار خود را بردار و به پیشانی او اشاره فرمود . پیشوایان معصوم نیز همچون رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) الگوهای شایسته قابل پیروی اند . در سیره و سخن آنان آمده است که امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : « السجود علی الأرض فریضة علی الخمرة سنّة » . (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن بیهقی ، ج 2 ، ص 105 ، باب الکشف عن السجدة فی السجود . 2 . همان . 3 . وسائل الشیعة ، ج 3 ، ص 593 ، کتاب الصلوة . ________________________________________ 56 ________________________________________سجده بر زمین ، حکم الهی و سجده بر حصیر سنّت پیامبر است . ایشان در جای دیگری می فرماید : « السجود لایجوز الاّ علی الأرض أو علی ما أنبتت الأرض إلاّ ما أکل أو لبس » . (1) سجده کردن جز بر زمین و آنچه می رویاند غیر از خوردنی ها و پوشیدنی ها جایز نیست . از مجموع مطالب پیش گفته برمی آید که سنت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، ائمه هدی ( علیهم السلام ) و اصحاب و تابعین بر لزوم سجده کردن بر زمین و آنچه از آن می روید ، به جز خوردنی ها و پوشیدنی هاست . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعة ، ج 3 ، ص 591 ، کتاب الصلوة . ________________________________________ 57 ________________________________________چرا شیعیان هنگام نماز خواندن دست بسته نماز نمی خوانند ؟ واقعاً حاجیانی که به مناطق سنی نشین نرفته و با برادران اهل سنت حشر و نشر نداشته اند ، از دیدن بعضی چیزها در ایام تشرف شگفت زده می شوند . برای نمونه در کنار خود افرادی را می بینند که با گفتن تکبیرة الاحرام ، دست راست خود را روی دست چپ می گذارند و در بالا یا پایین ناف قرار می دهند ، ولی خودشان با دست باز نماز می خوانند . این اختلاف رویه آنها را با این سؤال مواجه می سازد که : می دانیم که تکتف ؛ یعنی گذاردن دست راست روی دست چپ در حال قیام نماز از جمله مسائل اختلافی بین مذهب اهل بیت ( علیهم السلام ) و برخی از مذاهب فقهی دیگر است . از این عمل گاهی به نام « تکفیر » ؛ یعنی پوشاندن دست و گاه « قبض » ؛ یعنی بستن دست ها یاد شده است . باید دانست همه مسلمانان بر اصل این مسئله اتفاق نظر دارند که تکتف در نماز ، واجب نیست ، ولی از جهاتی دیگر با هم توافق ندارند . 1 ـ برخی مطلقاً قائل به استحباب آن ، چه در نماز واجب و چه در نماز مستحب هستند که این قول حنفیه ، ________________________________________ 58 ________________________________________شافعیه و حنابله است . به گفته نووی از علمای اهل سنت ، موافقان این قول ، ابوهریره ، عایشه ، برخی دیگر از صحابه و جماعتی از تابعین مانند سعید بن جبیر ، نخعی ، ابومجلد و تعدادی از فقها از قبیل سفیان ، اسحاق ، ابوثور ، داود و جمهور علما هستند . (1) 2 ـ برخی دیگر قائل به جواز این کار در نمازهای مستحبی و کراهت آن در نماز واجب هستند . این قول را ابن رشد قرطبی از امام خود مالک نقل کرده است . (2) 3 ـ قول سوم ، تخییر بین وضع ( دست روی دست گذاشتن ) و ارسال ( رها کردن دست ) است . این قول را نووی از اوزاعی روایت کرده است . (3) 4 ـ رأی چهارم ، حرمت و مبطلیّت این کار برای نماز است که رأی مشهور امامیه ( شیعه ) در مسئله است و حتی سید مرتضی در آن ادعای اجماع کرده است . (4) دلیل دوم برای ردّ تکتف این است که رسول گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نیز این کار را در نماز انجام نمی داد . قرطبی از علمای اهل سنت می گوید : « اختلف العلماء فی وضع الیدین أحدهما علی الأخری فی الصلاة فکره ذلک مالک فی الفرض و أجازه فی النفل و رأی قوم أنّ هذا من سنن الصلاة و هم الجمهور و السبب فی اختلافهم أنَّهُ قد جاءت آثار ثابتة نقلت فیها صفة ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المجموع ، ج 3 ، ص 3132 . بدایة المجتهد ، ج 1 ، ص 1373 . المجموع ، ج 3 ، ص 3124 . الانتصار ، ص 142________________________________________ 59 ________________________________________صلاته علیه الصلاة و السلام و لم ینقل فیها انّه کان یضع یده الیمنی علی الیسری و ثبت ایضاً أنَّ النّاس کانوا یؤمرون بذلک » . (1) درباره دست روی دست گذاشتن در نماز میان علما اختلاف شده است . مالک آن را در نمازهای واجب ، مکروه شمرده است و بعضی دیگر جزو آداب و سنن نماز دانسته اند و این نظر جمهور اهل سنت است . علت این اختلاف نظر این است که روایاتی صحیح به ما رسیده است که نماز خواندن پیامبر را توصیف می کند و در آن نقل نشده که پیامبر دست راست روی دست چپ می گذاشت و از طرفی به مردم امر می شد که در نماز دست روی دست بگذارند . » دلیل سوم ، ضعف ادله جمهور اهل سنت است . مهم ترین دلیل آنان چند روایت است که همه آنها از نظر سندی ضعیف هستند . از این رو قابل اعتماد نیستند . چون مبنای فتوای آنها نادرست است و توسط خود اهل سنت مورد خدشه قرار گرفته اند برای مثال ، در روایت بخاری آمده است : « ابوحازم از سهل بن سعد نقل می کند که مردم مأمور می شدند ( مردان ) در نماز ، دست راست خود را بر ذراع چپ قرار دهند . ابوحازم می گوید : این مطلب را صحیح نمی دانم مگر اینکه امر کننده آن پیامبر باشد . » (2) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بدایة المجتهد ، ج 1 ، ص 1362 . صحیح بخاری ، ج 1 ، ص 13560 ________________________________________نکته مهم در این روایت این است که چه کسی مردم را به این عمل امر کرده است در حالی که آمده است مردم مأمور می شدند ؟ ! دو تن از علمای اهل سنت یعنی « عینی » شارح بخاری می گوید : « این روایت مرسل است . » (1) سیوطی نیز همین نظر را دارد . (2) همچنین در روایتی از مسلم آمده است که وائل می گوید : « پیامبر را دیدم که هنگام نماز خواندن ، دست هایش را بالا برد و تکبیر گفت . آن گاه پیراهنش را به خود پیچید و دست راست را بر روی دست چپ گذاشت . هنگامی که خواست به رکوع رود ، دو دستش را از میان پیراهن بیرون آورد ، تکبیر گفت و رکوع کرد . » (3) در سند این حدیث ، علقمة بن وائل از پدرش روایت می کند که اهل سنت آن را مرسل می دانند . برای نمونه ، ابن حجر از ابن معین نقل می کند : « علقمة بن وائل عن أبیه مرسل . » (4) روایات دیگری هم آمده است که هر کدام به نوعی مشکل سندی دارند که برای اختصار ، از ذکر آنها پرهیز می کنیم . دلیل چهارم برای رد تکتف این است که اهل بیت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از آن نهی می کردند . برای مثال ، محمد ابن مسلم از امام صادق ( علیه السلام ) یا امام باقر ( علیه السلام ) نقل می کند که ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . عمدة القاری ، ج 5 ، ص 2782 . التوشع علی الجامع الصحیح ، ج 1 ، ص 4633 . صحیح مسلم ، ح 6084 . تهذیب التهذیب ، ج 7 ، ص 247________________________________________ 61 ________________________________________به آن حضرت عرض کردم : شخصی دست راستش را در حال نماز روی دست چپ خود می گذارد ؟ حضرت فرمود : این همان تکفیر است که نباید انجام داده شود . (1) زراره هم از امام باقر ( علیه السلام ) نقل می کند که فرمود : « بر تو باد به اقبال در نماز . از قرار دادن دست راست روی دست چپ پرهیز کن ، زیرا از کارهای مجوس است . » (2) بنابر بعضی نقل ها ، دست روی دست گذاشتن ، کار اسیران بود که خلیفه دوم ، این کار را پسندید و دستور داد مسلمانان در نماز چنین کنند . (3) با وجود روایات صحیح السندی که از اهل بیت ( علیهم السلام ) به ما رسیده است ، حتی اگر فرض را بر این بگذاریم که روایات تکتف هم درست باشد بی شک ، ترک تکتف برای احتمال بدعت آن ، احسن است ؛ زیرا بر اساس قاعده مشهور نزد عقلا و اصولیین ، دفع مفسده اولی از جلب منفعت است . ردّ ادله استحسانی برای اثبات تکتفبرخی علمای اهل سنت پس از آن که نتوانستند دلیل شرعی معتبر و قانع کننده ای برای استحباب تکتف بیابند ، به برخی وجوه ذوقی و استحسانی تمسک کردند . نووی در ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعة ، ج 4 ، باب 15 ، از ابواب قواطع الصلاة2 . همان ، ج 23 . جواهر الکلام ، ج 11 ، ص 19________________________________________ 62 ________________________________________کتاب المجموع می نویسد : « اصحاب ، می گویند : قرار دادن دست روی دست ، بهتر از بیهوده کاری در نماز بوده و به تواضع و تضرع نزدیک تر است . (1) در پاسخ این استدلال باید گفت اگر قرار باشد که شریعت به این صورت از ذوقیات و استحسانات ثابت شود ، دین ضایع می شود . وظیفه انسان در مقابل شریعت ، تعبّد محض است . رجوع به ادله استحسانی تنها برای تقریر و تأیید آن مسائلی که به وسیله کتاب و سنّت ثابت شده ، سودمند است . پس استحسان در مرحله ای بعد از اقامه دلیل است ، نه آن که دلیل مستقلّی بر حکم باشد . استاد در ادامه پاسخ به شبهه ها فرمود : پس از تکتف که برای حجاج ایرانی و شیعی تأمل برانگیز است ، می شنوند که نمازگزاران پس از گفتن « و لاالضالین » امام جماعت ، با صدای بلند و هماهنگ « آمین » می گویند . این لهجه عربی و یکنواخت در جای خود گوش نواز است ، ولی شیعیان از خود می پرسند چرا ما پس از حمد آمین نمی گوییم یا آنان می پرسند : چرا شیعیان مانند اهل سنت رفتار نمی کنند ؟ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المجموع ، ج 3 ، ص 313________________________________________ 63 ________________________________________چرا شیعیان بعد از سوره حمد ، آمین نمی گویند ؟ اصولاً بر اساس نظر اهل بیت ( علیهم السلام ) آمین گفتن پس از خواندن سوره حمد ، موجب بطلان نماز می شود ؛ زیرا آمین گفتن ، کلام آدمی است و دلیلی بر استحباب آن در نماز وجود ندارد . مذاهب دیگر فقهی ، آن را از سنت های نماز و مستحب می دانند و به انجام آن بسیار اهتمام میورزند . بعضی فتواهای امامیه در این باره چنین است : 1 ـ شیخ مفید می فرماید : « پس از خواندن حمد نباید آمین گفت . » (1) شیخ طوسی می فرماید : « گفتن آمین موجب بطلان نماز می شود ، چه پنهانی و چه آشکار ، چه قبل از پایان حمد و چه بعد از آن ، برای مأموم و امام در هر حال . » (2) علاّمه حلّی هم می فرماید : « آمین در آخر حمد نزد امامیه ، حرام است و با گفتن آن ، نماز باطل می شود . » (3) فتوای عامه را در این باره از زبان نووی می خوانیم : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المقنعه ، ص 142 . الخلاف ، ج 1 ، ص 3323 . تذکرة الفقهاء ، ج 1________________________________________ 64 ________________________________________1 ـ رأی ابوحنیفه آن است که امام « آمین » را بلند و مأموم آهسته بگوید . 2 ـ از مالک دو روایت رسیده است . یکی مثل رأی ابوحنیفه است و دیگر آن که اصلاً در نماز گفته نشود . 3 ـ رأی شافعی آن است که مأموم به حدی بگوید که تنها خودش بشنود ، ولی کلام دیگری از او نقل شده است که باید بلند بگوید . 4 ـ رأی احمد بن حنبل آن است که برای نمازگزاران مستحب است آمین را به جهر ( بلند ) بگویند . (1) نکته مسلّم ، توقیفی بودن عبادت است ؛ یعنی باید مقدار و کیفیت آن به اذن شارع باشد و خروج از آن اندازه ، بدعت و تشریع محرّم به شمار می آید . ابن قدامه حنبلی می گوید : « عبادت توقیفی است و هیچ جزء یا شرطی از آن با قیاس یا علت تراشی ثابت نمی شود ، به ویژه در نماز . » (2) این سخن رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را از یاد نبریم که فرمود : این نماز صلاحیت ندارد که چیزی از کلام انسان ها به آن افزوده شود . (3) بنابراین ، اهل سنت که جزء اضافی ( یعنی تأمین و آمین گفتن پس از حمد ) را مستحب می شمرند ، باید دلیلی برای آن اقامه کنند . اهل بیت ( علیهم السلام ) که نزدیک ترین افراد به پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المجموع ، ج 3 ، ص 3732 . المغنی ، ج 1 ، ص 5063 . صحیح مسلم ، ج 1 ، ص 381________________________________________ 65 ________________________________________هستند ، به چنین سنتی فرمان نداده ، بلکه آن را نفی کرده اند . کلینی به سند خود از امام صادق ( علیه السلام ) نقل می کند : « هر گاه پشت سر امام جماعت مشغول نماز بودی ، هنگامی که امام از خواندن حمد فارغ شد ، بگو : الحمد لله ربّ العالمین و آمین مگو . » (1) در روایت دیگری از محمد حلبی نقل شده است که از امام صادق ( علیه السلام ) پرسیدم : « هنگامی که از فاتحة الکتاب فارغ شوم ، آمین بگویم ؟ حضرت فرمود : هرگز . » (2) امام باقر ( علیه السلام ) نیز به گونه ای دیگر به ترک این سنت ناپسند فرمان می دهد . زراره از امام باقر ( علیه السلام ) نقل می کند که فرمود : « هرگز هنگامی که از خواندن حمد فارغ شدی ، آمین مگو و اگر خواستی بگو : الحمد لله رب العالمین . » (3) اهل سنت برای اثبات مدعای خود ، به روایاتی متوسل شده اند که همگی خدشه پذیرند و نمی توانند چنین عمل مستحب مؤکدی که با این شدت در صفوف جماعت خود اجرا می کنند ، اثبات کنند . بعضی از این روایات از ابوهریره نقل شده است . وی می گوید که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : هرگاه امام به « ولا الضّالّین » رسید ، بگویید : آمین . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعة ، ج 4 ، ص 7522 . همان . 3 . همان . ________________________________________ 66 ________________________________________همچنین نقل می کند : هنگامی که پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) آمین می گفت ، تمام کسانی که پشت سر او بودند ، آمین می گفتند ، به حدی که صدای ضجّه در مسجد بلند می شد . (1) این روایات از ابوهریره نقل شده که متهم ترین راویان حدیث است . ذهبی نقل می کند که عمر بن خطاب ، ابوهریره را از نقل حدیث منع کرد ، حتی او را با تازیانه کتک زد و به او گفت : « زیاد از پیامبر نقل حدیث کرده ای . . . اگر دست از نقل حدیث از پیامبر برنداری ، تو را به قبیله ات ( دوس ) تبعید خواهم کرد یا به سرزمین قرده خواهم فرستاد . » (2) اهل سنت در روایاتی دیگر ، آمین گفتن را از امام علی ( علیه السلام ) نقل می کنند ، چنان که ابن ماجه به سند خود از علی ( علیه السلام ) نقل می کند که فرمود : از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) شنیدم که بعد از « ولا الضّالین » ، آمین گفت . (3) باید دانست در سند این روایت ، عمید بن عبدالرحمن بن ابی لیلی وجود دارد که حافظه اش جداً ضعیف است . (4) شعبه هم می گوید : من کسی بدحافظه تر از ابن ابی لیلی ندیدم . (5) همچنین در سند این حدیث ، ابن عدی هست که ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . النیابة ، ج 2 ، ص 2502 . سیر اعلام النبلاء ، ج 2 ، ص 4333 . سنن ابن ماجه ، ج 1 ، ص 2784 . شرح سنن ابن ماجه ، ج 2 ، ص 1365 . علل الدار ، قطنی ، ج 3 ، ص 186________________________________________ 67 ________________________________________ابوحاتم در حق او می گوید : « او شیخی است که به حدیثش احتجاج نمی شود . » (1) با این ضعف سند ، چگونه می توان آن را مستند یک حکم فقهی قرار داد ؟ اهل سنت از ابی داوود نیز روایت نقل کرده اند که در حدیثی به سندش از ابی زهیر نقل می کند که پیامبراکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : « دعای خود را به آمین ختم کنید ؛ زیرا در این صورت ، به اجابت نزدیک تر است . » (2) در سند این حدیث هم ابومصبح مقرائی قرار دارد که مجهول است . پس سند حدیث ناتمام است . (3) بدین ترتیب ، می بینیم که همه روایات وارد شده در این باب که در ان ها ذکری از تأمین و آمین گفتن آمده است ، اشکال سندی دارد . همچنین از نظر دلالت هم اضطراب دارند ؛ زیرا برخی از آنها چنان که نمونه ای یاد شد ، مربوط به آمین گفتن بعد از فاتحة الکتاب در نماز نیست و اصلاً ذکری از نماز در آن روایات نشده است . تنها مطلبی که این گونه روایات دارند ، آمین گفتن پس از دعا است . جناب استاد در ادامه سخنان خود گفتند اگر حاجیان در ایام ماه رمضان به زیارت خدا خدا و مرقد مطهر نبی مکرم ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تهذیب التهذیب ، ج 2 ، ص 1902 . سنن ابی داود ، ج 1 ، ص 2463 . عون المعبود ، ج 4 ، ص 151________________________________________ 68 ________________________________________اسلام بروند ، با رفتار بسیار غیر عادی دیگری رو به رو می شوند و آن سنت خواندن نمازهای مستحبی در شب های ماه رمضان در مساجد به صورت جماعت که اهل سنت کاملاً به آن پای بند هستند . این امر حیرت و تعجب شیعیان را برمی انگیزاند که آیا در شب های ماه مبارک رمضان می توان چنین نمازی خواند ؟ ________________________________________ 69 ________________________________________چرا شیعیان نماز تراویح نمی خوانند ؟ یکی از مسائلی که اهل سنت توجه خاصی بدان نشان می دهد ، نماز تراویح است . برعکس ، شیعه امامیه آن را جز شریعت نمی داند ، بلکه از بدعت های برخی صحابه می شمارد . پیش از هر چیز باید بدانیم که « تراویح » ، جمع « ترویحه » و در اصل اسم است برای مطلق نشستن که در اصطلاح به معنای نشستن برای استراحت پس از خواندن چهار رکعت از نمازهای مستحبی در شب های ماه رمضان است . (1) اصل نوافل شبهای ماه رمضان ، 20 تا 30 رکعت است که فریقین آن را قبول دارند ، ولی به جماعت خواندن آن محل اختلاف است . مسلّم است که پیامبر جماعت در این نوع نماز را نیاورده و در زمان ابی بکر هم سابقه نداشته است . بخاری در صحیح ، به سندش از عبدالرحمان بن عبدقاری نقل می کند : « در یکی از شب های رمضان با عمر به مسجد رفتیم . دیدیم مردم دسته دسته و پراکنده هستند و هر کسی برای خود یا با گروه خود نماز می خواند . عمر گفت : به نظر من ، اگر اینان به یک امام اقتدا کنند ، بهتر است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المعجم الوسیط ، ص380 ؛ لسان العرب ، ج2 ، ص462________________________________________ 70 ________________________________________پس دستور داد ابی بن کعب پیش نماز همه باشد . شبی دیگر با وی به مسجد رفتیم و دیدیم مردم نمازهای مستحبی شب های رمضان را به جماعت می خوانند . آن گاه عمر گفت : این بدعت خوبی است . » (1) این سخن که گفته شود بدعت نیکو و حسنی است ، با ادله شرعی که تمام بدعت ها را نکوهش می کند ، ناسازگار است . رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی در آتش است . (2) با این حال ، اهل سنت به این بدعت گذاری ، تصریح و افتخار نیز می کنند . چنان که قلقشندری می گوید : « عمر اولین کسی است که جماعت رمضان را تشریع کرد و آن در سال چهارده هجری بود . » (3) عینی نیز می گوید : « عمر تعبیر « بدعت » آورد ؛ چون پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) جماعت را برای اینان تشریع نکرد و در زمان ابوبکر هم نبود . » (4) این همه تمجید از کار خلیفه دوم در حالی است که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از به جای آوردن نماز مستحبی در مسجد نهی فرموده است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، ج2 ، ص252 و موطّأ مالک بن انس ، ص73 و کنزالعمال ، ج8ع ص4082 . کافی ، ج1 ، ص573 . مأثر الانافة فی معالم الخلافة ، ج 2 ، ص 3374 . عمدة القاری ، ج 11 ، ص 126________________________________________ 71 ________________________________________آیا اینان پنداشته اند که خدا و رسول از حکمت جماعت در نوافل غافل بوده اند و شخصی دیگر توانسته است آن را احیا کند ؟ یا اینکه حکمت خواندن نوافل به صورت انفرادی در شبهای رمضان چیز دیگری است ، مثل اینکه خداوند خواسته است تا بندگانش در دل شب با وی خلوت کنند و در پیشگاهش گریه و زاری کنند و بدانند که جز او پناه گاهی نیست . عبدالله بن مسعود از پیامبر اعظم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) پرسید : « نماز مستحبی ای را در خانه به جای آوردن بهتر است یا در مسجد ؟ حضرت فرمود : آیا نمی بینی که خانه من چه قدر به سجده نزدیک است . با این وصف ، من دوست دارم که نمازهایم را در خانه ام به جای آورم ، مگر این که نمازهای واجب باشد . » (1) همچنین آن بزرگوار فرمود : « بر شما باد به نماز در خانه هایتان ؛ زیرا بهترین نماز انسان نمازی است که در خانه خوانده شود مگر نمازهای واجب . » (2) نمی توان پذیرفت که این روایات مطلقه با دستور عمر بن خطاب در نماز تروایح تخصیص بخورد ؛ چون تخصیص به دلیل و سند شرعی از جانب معصوم نیاز دارد . در این زمینه ، نه تنها دلیلی وجود ندارد ، بلکه جماعت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الترغیب و الترهیب ، ج 1 ، ص3792 . صحیح مسلم با شرح نووی ، ج 6 ، ص 39 ؛ فتح الباری ، ج 4 ، ص252________________________________________ 72 ________________________________________در نماز تراویح از دیدگاه پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و امامان شیعه ، پذیرفتنی نیست . امام رضا ( علیه السلام ) می فرماید : « به پا داشتن تراویح به جماعت جایز نیست . » (1) سلیم بن قیس هم از امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) نقل می کند که فرمود : « به خدا سوگند ! دستور دادم که مردم در ماه رمضان جز بر نمازهای واجب ، جماعتی را برپانسازند و به ایشان گفتم که ادای نافله ها به جماعت ، بدعت است . برخی از لشکریانم فریاد برآوردند که ای اهل اسلام ! سنّت عمر تغییر کرد . او ما را از نمازهای نافله رمضان باز می دارد تا آن جا که ترسیدم در لشکرگاه سر به شورش نهند » . (2) در روایتی دیگر آمده است : « زمانی که امیر مؤمنان علی ( علیه السلام ) در کوفه بود ، مردم کوفه به خدمت حضرت آمدند و امام جماعت برای نماز تراویح درخواست کردند . حضرت جواب منفی داد و آنان را از اقامه نوافل شب های ماه رمضان به جماعت نهی کرد . چون شب هنگام فرا رسید ، مردم به هم دیگر می گفتند : بر رمضان گریه کنید . وای بر رمضان . » (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعة ، ج 8 ، ص 472 . همان ، ص 46 ، ح 100653 . سرائر ، ج 3 ، ص 639________________________________________ 73 ________________________________________چرا شیعیان اذانی متفاوت از اهل سنت می گویند ؟ مسئله مهم دیگر از دید استاد فیاض ، شنیدن اذان های اهل سنت است . فقراتی از اذان برای حجاج ایرانی نامفهوم است و برای نخستین بار آن را می شنوند و در اندیشه فرو می روند چرا تا به این حدّ تفاوت در بین مذاهب اسلامی وجود دارد و چرا اذان های ما با یکدیگر متفاوت است ؟ مسلمانان در این که در اذان و اقامه پس از « حی علی الفلاح » ، دو بار « حیّ علی خیر العمل » گفته شود ، اختلاف دارند . اهل سنت آن را در اذان و اقامه جایز نمی دانند و برخی آن را مکروه می شمارند . اهل بیت ( علیهم السلام ) و شیعیانشان این قسمت را جزو اذان و اقامه می دانند که بدون آن ، اذان ، باطل است ؛ زیرا بنا به آنچه گفته شده ، « حی علی خیر العمل » بخشی از اذان است . اولاً شکی نیست که این فقره در اذان عهد رسول الله وجود داشته و تا هنگام وفات آن حضرت نیز نسخ نشده است . از برخی روایات استفاده می شود که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به بلال دستور داد تا « حیّ علی خیر العمل » را در اذان بیاورد . بلال نیز تا زمان وفات ________________________________________ 74 ________________________________________رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) این گونه اذان می گفت . (1) در کنز العمال آمده است ، « بلال همیشه در اذان صبح « حی علی خیر العمل » می گفت . (2) در مسند احمد آمده است که : سیره نویسان اتفاق نظر دارند که پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) اذان را پس از بازگشت از جنگ حنین به وی آموخت . (3) و غزوه حنین در اواخر سال هشتم هجری پس از فتح مکه رخ داد و این حاکی است که این فصل از اذان تا آن روز ، جزو فریضه الهی بوده است . شوکانی هم در نیل الأوطار از محبّ طبری در کتاب إحکام الأحکام نقل می کند که زید بن ارقم در اذان خود « حیّ علی خیر العمل » را می خواند . (4) در مورد سیره ابن عمر در اذان هم از طرق مختلف رسیده است که ابن عمر هر گاه اذان می گفت ، در آن « حیّ علی خیر العمل » را نیز می خواند . (5) بنابراین ، نباید در اصل مشروعیت این فصل از اذان شک کرد در واقع کسانی که آن را از فصول اذان حذف کرده اند باید علت آن را بیان کنند که آیا جز مصلحت اندیشی شخص دلیل دیگری هم دارد ؟ چگونه می توان اجتهاد در مقابل نص آنان ( یعنی برداشت شخصی را در برابر سیره نبوی ) را توجیه کرد ؟ البته برای تبیین بیشتر ، دیدن نمونه هایی از سیره ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعة ، ج 5 ، ص 4162 . کنز العمال ، ج8 ، ص342 ، ح231743 . مسند احمد ، ج3 ، ص4084 . نیل الأوطار ، ج 2 ، ص 445 . الاعتصام ، ج 1 ، ص 295________________________________________ 75 ________________________________________معصومین ( علیهم السلام ) نیز قابل تأمل است . ابن ابی شیبه و بیهقی و دیگران از مسلم بن ابی مریم نقل می کنند که علی بن الحسین ( علیه السلام ) همیشه در اذان به « حی علی الفلاح » که می رسید ، پس از آن « حیّ علی خیر العمل » می گفت . (1) حافظ علوی از ابی جارود نقل می کند که ابی جعفر باقر ( علیه السلام ) همیشه در اذان و اقامه ، « حیّ علی خیر العمل » می گفت . (2) همچنین از معاویة بن عمار نقل است : « از جعفر بن محمد شنیدم که در اذان و اقامه « حیّ علی خیر العمل » می گفت . » (3) شیخ صدوق نیز از ابن ابی عمیر نقل کرده است که فرمود : « از امام رضا ( علیه السلام ) از حی علی خیر العمل پرسیدم که چرا عامّه آن را از اذان حذف کردند ؟ حضرت فرمود : علت ظاهری ان را می پرسی یا علت باطنی آن را ؟ عرض کردم : هر دو را می پرسم . حضرت فرمود : علت ظاهری آن بود که مردم با توجّه بسیار به نماز ، دستور جهاد را رها نکنند . علت باطنی آن این است که بهترین عمل ، ولایت است و قصد کسی که به حذف « حی علی خیر العمل » ، دستور داد ، دور کردن مردم از ولایت بود . » (4) از مجموعه این روایات برمی آید که اجماع اهل بیت ( علیهم السلام ) بر جزئیت « حیّ علی خیر العمل » در اذان و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . السنن الکبری ، ج 1 ، ص 425 ؛ مسند زید بن علی ، ص 832 . الاذان بحی علی خیر العمل ، ص 78 ـ 823 . همان ، ص854 . علل الشرائع ، ص 368________________________________________ 76 ________________________________________اقامه بوده است . علامه صلاح بن احمد بن مهدی می گوید : اهل بیت اجماع کرده اند بر جزئیت « حی علی خیر العمل » . (1) دیگران هم بر این امر صحه گذاشته اند . حافظ علوی می گوید : « علی بن ابی طالب ، حسن ، حسین و عقیل بن ابی طالب و ابن عباس ، عبدالله بن جعفر ، محمد بن حنفیه تا زنده بودند « حیّ علی خیر العمل » را در اذان می گفتند و معتقد بودند که همیشه در اذان بوده است . » (2) اکنون باید دید چه کسی « حیّ علی خیر العمل » را از اذان و اقامه حذف کرد . بر اساس قول اهل سنت چنان که قوشجی حنفی در شرح تجرید آورده است ، عمر بن خطاب در خطبه ای خطاب به مردم گفت : ای مردم ! سه چیز در عهد رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بوده ، ولی من از آنها بازمی دارم و حرام می کنم و هر کس انجام دهد ، او را مجازات می کنم : متعه زنان ، حج تمتع و حیّ علی خیر العمل . (3) علمای زیدیه هم اتفاق نظر دارند که کسی جز عمر بن خطاب از « حی علی خیر العمل » منع نکرد . (4) حلبی هم می گوید : « به سند صحیح رسیده است که « حی علی خیر العمل » در عهد رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) جزو اذان بود تا آنکه در زمان عمر از آن منع شد . » (5) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شرح الهدایة ، ص 2942 . الاعتصام ، ج 1 ، ص 2943 . شرح تجرید ، قوشجی ، ص 3744 . کتاب الاحکام ، ج 1 ، ص 84 و الاذان ، ص 795 . السیرة الحلبیة ، ج 2 ، ص 98________________________________________ 77 ________________________________________شوکانی از علمای بزرگ اهل سنت هم اذعان می کند که به طریق صحیح به اثبات رسیده است « حی علی خیر العمل » در عهد رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) جزو اذان بود و در مأذنه ها خوانده می شد تا زمان عمر که از آن منع شد . (1) گفته اند عمر برای آن که مردم با پرداختن بیش از اندازه به نماز ، از جهاد باز نمانند ، از گفتن « حیّ علی خیر العمل » نهی کرد . این در حالی است که ضرورت جهاد و دفاع در زمان رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بیشتر احساس می شد . پس چرا رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از آن نهی نفرمود ؟ اگر عمر در شرایط اضطراری و هنگام جهاد و دفاع آن را حذف کرد و این حکم را ولایی بدانیم ، باید بگویم این حکم ، حکم اصلی و دایمی نیست و همیشه هنگامه جهاد نیست . پس چرا اهل سنت به طور کلی چه در حال جهاد و چه در زمان صلح ، « حیّ علی خیر العمل » را از اذان برداشتند ؟ عمر بعد از برداشتن این فقره از اذان واقامه ، جمله ای با عنوان « الصلوة خیر من النوم » را در اذان اضافه کرد که اهل سنت این جمله را در فصل های اذان در نماز صبح ، مستحب می دانند . در مقابل ، شیعیان به پیروی از ائمه هدی آن را جزو اذان نمی دانند ، بلکه آن را مبطل اذان و بدعت می دانند . بر اساس فتوای علمای امامیه تثویب ، یا ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . نیل الأوطار ، ج 2 ، ص 32________________________________________ 78 ________________________________________دو بار گفتن « الصلاة خیر من النوم » در اذان فجر ، حرام و بدعت است . سید مرتضی می گوید : تثویب در اذان صبح ، بدعت است و این امری ثابت بوده و اجماع اصحاب ما امامیه بر آن است . (1) علامه حلی می فرماید : تثویب نزد ما بدعت است . (2) محقق اردبیلی هم می گوید : تثویب ، بدین دلیل بدعت است که در اخبار نبوی از آن یاد نشده است . (3) به نظر می رسد که مبنای اهل سنّت برای تثویب در بین خود آنان نیز مقبولیت ندارد ، عمده دلیلِ اهل سنت بر اساس روایتی است که از نظر سند مخدوش است ، می گویند : « روزی هنگام صبح ، بلال ، رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را به نماز صبح دعوت کرد . به او گفته شد : رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در خواب است . بلال با صدای بلند گفت : « الصلاة خیر من النوم » . سعید بن مسیب می گوید : از آن هنگام ، این جمله جزو اذان قرار گرفت . (4) این حدیث از سه طریق نقل شده است . در سند یکی از این روایت ها ، زید بن حباب بن ریان تمیمی آمده است که او را به کثرت خطا توصیف کرده اند . (5) در سند دوم ، « محمد بن اسحاق بن یسار » قرار دارد که اهل سنت به ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسائل الناصریات ، صص 182 ـ 1812 . تذکرة الفقهاء ، ج 3 ، ص 49 ـ 473 . مجمع الفائدة و البرهان ، ج 2 ، ص 1774 . مسند احمد ، ج 4 ، ص 6325 . میزان الاعتدال ، ج 2 ، ص 100________________________________________ 79 ________________________________________روایتش احتجاج نمی کنند و نسایی نیز او را قوی نمی داند . (1) در سند سوم « محمد بن ابراهیم بن حارث بن خالد تمیمی » است که احمد بن حنبل او را تضعیف کرده است . (2) در روایتی دیگر ، ابن ماجه به سندش از عبدالرحمان بن ابی لیلی از بلال نقل می کند که فرمود : « رسول خدا در اذان فجر به « تثویب » دستور داد . » (3) این در حالی است که حدیث منقطع است ؛ زیرا ابن ابی لیلی متولد سال هفده است و بلال به سال بیست یا بیست و یک در شام از دنیا رفته است . پس چگونه ممکن است باکمی سن و دوری دیار ، از بلال حدیث نقل کرده باشد . از سندهای دیگری نیز روایاتی در اثبات تثویب آمده که هر کدام از آنها به نوعی از نظر سندی ضعف دارند . از سوی دیگر ، این روایات با یک دیگر معارضند و ارجاع همه به یک معنا ممکن نیست . در برخی می گویند : عبدالله بن زید در خواب دید » . بعضی می گویند : « بلال آن را در اذان اضافه و پیامبر تقریر کرد . » دسته ای می گویند : « عمر بن خطاب به مؤذن دستور داد تا آن را در اذان صبح قرار دهد . » چگونه با این اختلاف در روایت ها می توان به تثویب امر کرد . به جز آن ، ائمه هدی نیز آن را مردود می شمارند . شیخ طوسی در حدیث صحیح از معاویة بن وهب نقل کرده است که از امام صادق ( علیه السلام ) درباره تثویب پرسیدم که بین اذان واقامه گفته ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تهذیب الکمال ، ج 24 ، ص 4232 . همان ، ص 3043 . سنن ابن ماجه ، ج 1 ، ص 237________________________________________ 80 ________________________________________می شود ؟ حضرت فرمود : ما آن را نمی شناسیم . (1) با تحقیق درست درمی یابیم که « الصلوة خیر من النوم » در سیره و سنت رسول الله نبوده و در اذان و اقامه به کار نرفته است ، بلکه حتی در زمان ابوبکر نیز گفته نمی شد تا آن که در عصر عمر بن خطاب این قسمت به اذان صبح اضافه شد . همان گونه که در حدیث موطّأ مالک به آن اشاره شد (2) حتی خود اهل سنت نیز آن را بدعت می دانند . از ابوحنیفه درباره تثویب پرسیدند : او در پاسخ گفت : این چیزی ساختگی است . (3) شوکانی از البحر الزخار نقل می کند : عمر تثویب را بنا نهاد و فرزندش گفت : این بدعت است . (4) مجاهد نقل می کند : ما با ابن عمر بودیم که شنیدیم مردی در مسجد تثویب می گوید . ابن عمر گفت : بیا از نزد این بدعت گزار خارج شویم . (5) ناگفته نماند که اهل بیت ( علیهم السلام ) اتفاق نظر دارند که خداوند متعال تشریع کننده اذان است و جبرئیل آن را به پیامبر نازل کرده و آن حضرت به بلال آموخته و کسی در تشریع آن دخالت نداشته است . کلینی به سند صحیح از امام صادق ( علیه السلام ) نقل می کند : « هنگامی که جبرئیل بر رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) وارد شد ، سر مبارکش در دامان علی ( علیه السلام ) بود . جبرئیل اذان و اقامه ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعة ، باب 32 از ابواب اذان و اقامه . 2 . الموطّأ ، ص 573 . جامع المسانید ، ج 1 ، ص 2964 . نیل الاوطار ، ج 2 ، ص 435 . مصنف عبدالرزاق ، ج 1 ، ص 475________________________________________ 81 ________________________________________گفت . هنگامی که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به هوش آمد ، فرمود : ای علی ! آیا شنیدی ؟ عرض کرد : آری ، سپس فرمود : آیا حفظ کردی ؟ عرض کرد : آری . آن گاه فرمود : بلال را صدا زنید . علی ( علیه السلام ) بلال را خواست و اذان و اقامه را به او یاد داد . (1) اهل سنت نیز به این تشریع الهی صحه گذاشته اند ، چنان که حاکم نیشابوری از سفیان می گوید : « من بعد از ورود حسن بن علی ( علیه السلام ) به مدینه بر حضرتش وارد شدم . از او درباره اذان پرسیده شد ؟ برخی گفتند : شروع آن با خوابی بوده که عبدالله بن زید دیده است . حضرت در جواب او فرمود : شأن اذان بالاتر از آن است ، بلکه جبرئیل در آسمان دو تا دو تا اذان گفت و آن گاه به رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یاد داد . (2) عبدالرزاق هم از ابن جریح نقل می کند که عطا گفته است : همانا اذان به وحی الهی بوده است . (3) بنابراین تمامی روایاتی که به خواب و رؤیا در تشریع اذان دارد که عبدالله بن زید یا دیگری خواب دیده و برای پیامبر نقل شده و ایشان هم به بلال آموخته است ، نادرست است . روایاتی که بلال را مصدر این کار شناخته اند ، باید گفت وی از بیم خواندن اذان تحریف شده به شام هجرت کرد ، پس چگونه می تواند خود اذان اولیه را آورده باشد آن هم با همین ترتیب . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . کافی ، ج 3 ، ص 3022 . مستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 1713 . المصنف ، ج 1 ، ص 456________________________________________ 82 ________________________________________اینکه شیعیان به « شهادت ثالثه » ؛ یعنی شهادت به ولایت امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) در اذان و اقامه می پردازند ، هر چند جزو اذان و اقامه نیست و تنها آن را به صرف تبرّک و تیمّن می آورند که اگر جز این باشد ، شکی در بطلان و بدعت آن نیست . البته بنابر وجهی می توان این عمل را مستحب دانست . استاد عبدالمحسن عبدالله سراوی مستبصر سوری در کتاب القطوف الدانیه می گوید : « شیعه در اذان ، شهادت به ولایت را به قصد جزئیت نمی گوید بلکه از زمانی که معاویه لعن بر علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) را بر بالای منبرها و مأذنه ها علنی کرد ، شیعه امامیه به این فکر افتاد که برای جلوگیری از این بدعت و مکتوم نشدن ولایت امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) ، شهادت به آن را به قصد تبرّک در اذان ها اعلام دارد . همه فقیهان امامیه نیز به این نکته التفات کرده اند که نباید این شهادت را در اذان ، به قصد جزئیت ذکر کرد و گر نه بدعت است . » مجلسی اول می گوید : « ظاهر آن است که اگر کسی شهادت به ولایت را در اذان بگوید ، اشکالی ندارد مگر آن که با جزم به شرعیت آن باشد که خطاست و اولی آن است که به نیّت این که جزو ایمان است ، آن را بگوید ، نه این نیّت که جزو اذان است . » (1) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . روضة المتقین ، ج 2 ، ص 246________________________________________ 83 ________________________________________البته علامه مجلسی می فرماید : بعید نیست که شهادت به ولایت از اجزای مستحب اذان قرار گیرد ؛ زیرا شیخ و علامه و شهید و دیگران شهادت داده اند که اخباری در این مورد وارد شده است . (1) شیخ عبدالله مامقانی می گوید : اگر شهادت به ولایت علی ( علیه السلام ) را بعد از شهادت به رسالت به قصد تیمن و تبرک و قربت مطلقه ، نه به قصد جزئیت بگوید ، اشکالی ندارد ، بلکه حسن است . » (2) ناگفته نماند هیچ یک از فقیهان امامیه به منع شهادت ثالثه در اذان فتوا نداده اند ، در صورتی که به قصد جزئیت نباشد . در ادامه استاد فرمود : معمولاً در ماه های ربیع ، رجب و شعبان و مانند آن ، ایام ولادت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و ائمه هدی یا بزرگان خاصی از علما قرار دارد و شیعیان برای احترام و تجلیل از این بندگان شایسته خدا مراسم بزرگداشت بر پا می دارند . وهابیت با این امر نیز مخالفند و بر آن خرده می گیرند و آن را بدعت می شمارند . از این رو ، حاجیان برای پاسخ گویی به این اشکال نیز باید آمادگی لازم را داشته باشند . اصل پرسش این است که : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحارالانوار ، ج 81 ، ص 112 ـ 1112 . مناهج المتقین ، ص 62________________________________________ 84 ________________________________________آیا بزرگداشت زادروز اولیای خدا ، بدعت یا شرک است ؟ قرآن کریم ، مسلمانان را به دوستی پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و اهل بیت ( علیهم السلام ) آن حضرت دعوت می کند : ( قُل لاَّ أَسْـَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی ) (1) ای پیامبر ، بگو از شما پاداشی جز دوستی خویشاوندانم نمی خواهم . شکی نیست که برگزاری مراسم گرامی داشت اولیای الهی ، جلوه ای از عشق و علاقه مردم به آنان است که قرآن کریم آن را پذیرفته است . خداوند منان در قرآن مجید به تجلیل از پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) پرداخته است و می فرماید : ( وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ ) (2) ، آوازه تو را در جهان بلند کردیم . معلوم می شود که خداوند می خواهد شکوه و جلال پیامبر در جهان گسترش یابد و خود نیز در آیات قرآن وی را می ستاید . ما نیز به پیروی از کتاب آسمانی خویش ، با برگزاری یادواره های شکوهمند ، از مقام والای آن اسوه کمال و فضیلت تجلیل می کنیم و این گونه مراتب پیروی ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شورا : 232 . شرح : 4________________________________________ 85 ________________________________________خود را از فرمان های الهی اعلام می داریم . روشن است که هدف مسلمانان از برگزاری چنین مراسمی ، جز بلند آوازه ساختن پیامبر گرامی چیزی دیگری نیست . پیروان آیین اسلام از دیرباز به برپایی چنین مراسمی ، همت می گماشتند . حسین بن محمد دیار بکری می نویسد : « و لایزال أهل الإسلام یحتفلون بشهر مولده ( علیه السلام ) و یعملون الولائم و یتصدَّقون فی لیالیه بأنواع الصّدقات و یظهرون السّرور و یزیدون فی المبرّات و یعتنون بقرائة مولده الکریم و یطهر علیهم من برکاته کلّ فضل عمیم . » (1) مسلمانان جهان ، هماره در ماه ولادت پیامبر جشن می گیرند و ولیمه می دهند و در شب های آن ماه ، صدقه می دهند و شادمانی می کنند و به انواع نیکی ها جامه عمل می پوشانند و یادنامه میلاد وی را می خوانند . و رحمت ها و برکت های فراگیر او بر همگان آشکار می شود . مسلمانان برای استفاده معنوی و کسب فیض از معصومین در چنین مجالسی شرکت می کنند ، به جز فرقه وهابیت که برپایی چنین مراسمی را از سوی دیگر مسلمانان برنمی تباند . شیخ عبدالعزیز بن باز می گوید : « جایز نیست برای پیامبر و غیر پیامبر ، مراسمی بر پا ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاریخ الخمیس ، حسین بن محمد بن حسن دیار بکری ، ج1 ، ص223________________________________________ 86 ________________________________________شود و این عمل از بدعت های در دین است ؛ زیرا پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و خلفای راشدین و دیگران از صحابه و تابعین چنین عملی انجام نداده اند . (1) ابن فوزان هم می گوید : بدعت های این عصر زیاد است ، از جمله برپایی جشن به مناسبت ولادت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در ماه ربیع الاول است . (2) در مقابل ، برخی از علمای اهل سنت ، برپایی مراسم به مناسبت جشن میلاد پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را ستایش کرده و آن را از اعمال نیک و مستحب برشمرده اند . قسطلانی در المواهب اللدنیه می نویسد : « در طول تاریخ ، مسلمانان در ماه میلاد پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) جشن بر پا می کنند و به مردم اطعام می دهند و با انواع صدقات ، به مستمندان یاری می رسانند و با اظهار سرور و اعتنا به خواندن مولودی آن حضرت ، به او اظهار ارادت می کنند . خداوند رحمت کند کسانی را که به این کار عظیم دست می زنند . » (3) ابن عباد می گوید : « به نظر من ، مولود نبوی از اعیاد مسلمانان است و هر کس در آن روز شادی و سرور کند و با پوشیدن لباس فاخر و چراغانی ، شادی خود را آشکار سازد ، کار مباحی انجام داده است . » (4) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مجموع فتاوی و مقالات متنوعه ، ج 1 ، ص 1832 . البدعة ، ابن فوزان ، ص 25 و 273 . المواهب اللدنیه ، ج 1 ، ص 1484 . القول الفصل فی حکم الاحتفال بمولد خیر الرسل ، ص 17587 ________________________________________از یکی از علمای معروف اهل سنت ( سیوطی ) پرسیدند : مولودی خوانی در ماه ربیع الاول از نظر شرع ، امری پسندیده است یا ناپسند ؟ آیا کسی که آن را انجام می دهد ، مشمول ثواب می شود یا خیر ؟ سیوطی در پاسخ گفت : جواب این است که اصل مولودی خوانی که عبارت است از اجتماع مردم و خواندن بخشی از قرآن و خواندن روایات در شأن پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) . در پایان نیز طبق های غذا را می آورند و بین مردم پخش می کنند . این کار عملی است نیکو که به بانی و شرکت کننده آن ثواب داده می شود ؛ زیرا با این عمل ، قدر و منزلت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، بزرگ داشته می شود . و در ولادت آن حضرت ، شادی می شود . (1) به راستی ، آیا شایسته است این عمل مطلوب را بدعت بشماریم و خود را از برپایی چنین مراسمی محروم بدانیم ، در حالی که شیخ عبدالله هروی معروف به حبشی می گوید : « برپایی مراسم و یادبود پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از کارهای نیکوست و دلیلی بر انکار آن وجود ندارد ، بلکه سزاوار است که آن را سنت حسنه بنامیم . » (2) برپایی این سنت حسنه را به دلیل همراه شدن احتمالی این مراسم با اختلاط زنان و مردان یا اجرای ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الحاوی للفتاوی ، ج 1 ، ص 189 و 1972 . الروائح الزکیة ، ص 33________________________________________ 88 ________________________________________موسیقی و مانند آن نمی توان زیر سؤال برد ؛ زیرا کار گناه در هر مکان و زمانی حرام است . نباید برای امور جانبی و احتمالی از برپایی یک سنت حسنه جلوگیری کنیم ، بلکه در اصل باید از اعمال خلاف و حرام جلوگیری کرد . چگونه می توان عملی را بدعت دانست ، در حالی که تجویز آن عمل را به صورت کلی یا موردی از قرآن و سنّت برداشت می کنیم . سیره همیشگی مسلمانان نیز بر آن تعلق گرفته است و این مراسم را تنها برای احترام و تجلیل از بندگان شایسته خدا و با اعتقاد به بندگی و نیازمندی آنان به پروردگار جهان انجام می دهند . پس این رفتار آنان با اصل توحید و یگانه پرستی کاملاً سازگار است . این نکته قرآن نیز قابل توجه است که از زبان پیامبر خدا حضرت عیسی ( علیه السلام ) چنین نقل می شود : ( قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَآ أَنزِلْ عَلَیْنَا مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَآءِ تَکُونُ لَنَا عِیدًا لاَِّوَّلِنَا وَءَاخِرِنَا وَءَایَةً مِّنکَ وَارْزُقْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الرَّ زِقِینَ ) (1) « عیسی پسر مریم گفت : بار الها ، پروردگارا ، از آسمان ، خوانی بر ما فرو فرست تا عیدی برای اوّل و آخر ما باشد و نشانه ای از جانب تو . و ما را روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی . » در این آیه ، حضرت عیسی ( علیه السلام ) از خدا درخواست می کند تا مائده ای آسمانی بر آنان نازل شود و روز نزول ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مائده : 114________________________________________ 89 ________________________________________آن را عید بگیرند . چگونه است که روح الله اراده می کند روزی را که مائده آسمانی در آن نازل می شود و مایه لذت جسمانی است ، عید بدانند و جشن بگیرند ، ولی اکنون مسلمانان با نظر وهابی ها نباید روز نزول وحی یا زادروز پیامبر گرامی اسلام و دیگر ایام الله را پاس بدارند و عید بشمارند و جشن بگیرند ؛ چون مایه شرک و بدعت می شود . پس از پاسخ به این پرسش استاد فرمود : ناگفته نماند حاجیان ایرانی بر اساس عشق به اهل بیت ( علیهم السلام ) و پیامبر ختمی مرتبت ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) با دیدن مرقدهای شریف این بزرگواران ، قدمگاه و مشاهد و مرقدهای آنان را پاس می دارند و به در و دیوار حرم بوسه می زنند و به آنها تبرک می جویند . بعضی از وهابیان این کار را بدعت و شرک می شمارند و با تعجّب به آنان می نگرند به ویژه این که با به خدمت گرفتن افراد مسلط به زبان فارسی و استقرار آنان در این مراقد و حرم شریفه و قبرستان بقیع به قول خود می کوشند با امر به معروف و نهی از منکر ، شیعیان را از دوگانه پرستی و شرک نجات دهند و با صدای بلند می گویند کار شما این بدعت است . ________________________________________ 90 ________________________________________چرا شیعیان به در و دیوار حرم بوسه می زنند و به آن تبرک می جویند ؟ شکی نیست که پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) هنگام طواف خانه خدا حجرالاسود را استلام می کرد یا می بوسید . بخاری در صحیح خود می گوید : « مردی از عبدالله بن عمر درباره استلام حجر پرسید و او در پاسخ گفت : « رأیت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یستلمه و یقبّله . (1) پیامبر را مشاهده کردم که حجرالاسود را استلام می کرد و می بوسید . » اگر لمس کردن و یا بوسیدن سنگ ، شرک به خدا بود ، هرگز منادی توحید و یکتا پرستی چنین کاری نمی کرد . در کتاب صحاح و مسانید ، روایات زیادی در مورد تبرّک جستن صحابه پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به آثار آن حضرت مانند لباس ، آب وضو ، ظرف آب و نظیر آن به چشم می خورد که بیانگر پسندیده بودن این کار است . برای مثال ، بخاری در صحیح خود ، در ضمن یک روایت طولانی که به شرح برخی از ویژگی های پیامبر و یاران او می پردازد ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، جزء 2 ، کتاب الحج ، باب تقبیل الحجر ، صص 152 ـ 151________________________________________ 91 ________________________________________چنین می گوید : « و إذا توضّأ کادو یقتتلون علی وضوئه . » (1) هر گاه پیامبر وضو می گرفت ، نزدیک بود که مسلمانان بر سر به دست آوردن آب وضوی آن حضرت با هم بجنگند . ابن حجر هم می گوید : « انّ النبی ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) کان یُؤتی بالصّبیان فیبرک علیهم » (2) کودکان را نزد پیامبر می آوردند و آن حضرت به منظور تبرک آنان دعا می کرد . این روایت نیز نکته های ارزشمندی دارد . محمد طاهر مکی می گوید : « از امّ ثابت نقل شده است که گفت : رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بر من وارد شد و از دهانه مشکی که آویزان بود ، ایستاده آب نوشید . من برخاستم و دهانه مشک را بریدم . » این حدیث را ترمذی روایت کرده است و می گوید : « حدیث صحیح و حسن است . » شارح این حدیث در کتاب ریاض الصالحین می گوید : ام ثابت دهانه مشک را برید تا جای دهان پیامبر را نگه دارد و بدو تبرّک جوید . همچنین صحابه می کوشیدند تا از جایی که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از آن آب ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، ج 3 ، باب ما یجوز من الشروط فی الاسلام ، ص195 . 2 . الاصابة ، ج 1 ، خطبه کتاب ، ص 7________________________________________ 92 ________________________________________نوشیده بود ، آب بنوشند . (1) همچنین آمده است که : « کان رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) إذا صلّی الغداة جاء خدم المدینة بآنیتهم فیها الماء فما یؤتی بإناء الاّ غمس یده فیها فربّما جاؤوه فی الغداة الباردة فیغمس یده فیها . » (2) خدمت گزاران مدینه هنگام نماز صبح با ظرف آب نزد پیامبر می رفتند . پیامبر گرامی دست مبارک خود را در هر یک از آن ظروف آب فرو می برد . چه بسا در بامداد سردی ، خدمت وی می رسیدند و باز هم دست خود را در آنها فرو می برد . شیعیان به پاس احترام پیشوایان معصوم خود برای ابزار محبت بی شایبه خود نسبت به آنان ، ضریح مطهرشان را می بوسند یا در و دیوار را لمس می کنند . این کار افزون بر سوابقی که ذکر شد ، تنها برای آن است که به پیامبر گرامی و عترت طاهرینش عشق میورزند . ادیبی شیرین سخن می گوید : أَمُرُّ علی الدِّیار دیار سَلْمی * * * أقَّبَلُ ذالجدارَ وَذالْجِداراوَ ما حُبُّ الدِّیارِ شَغَفْنَ قَلْبی * * * وَلکِنْ حُبَّ مَنْ سَکَنَ الدَّیاراــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تبرک الصحابة ، محمد طاهر مکّی ، فصل اول ، ص 292 . موطّأ مالک ، ج 1 ، ص 138 و اسدالغابة ، ج 5 ، ص 90 و مسند احمد ، ج 4 ، ص 32________________________________________ 93 ________________________________________بر دیار سلمی می گذرم . این دیوار و آن دیوار را می بوسم . دوستی آن دیار ، قلب مرا شاد نمی سازد ، بلکه محبّت ساکن آن است که مرا به وجد و سرور می آورد . شیعه در عین ارادت و محبت به اولیای خدا ، آثار آنان را مانند خودشان ، مخلوق و آفریده خدا می داند که در همه حال ، نیازمند و وابسته به خداوندند و به راستی از کجای این اعتقاد ، شرک و بدعت برمی آید ؟ استاد در ادامه فرمود : نکته دیگری که در ارتباط با معصومین مطرح است ، نذر کردن بعضی از شیعیان یا قربانی کردن برای آنهاست که تلاش می کنند تا آنجا که ممکن است ، وفای به نذر کنند ، ولی هنگام ادای نذر با این سؤال وهابیت رو به رو می شوند که : آیا نذر و قربانی کردن برای صالحان و مؤمنان زنده یا مرده جایز است ؟ از جمله اعمالی که وهابیان آن را تحریم کرده اند ، موضوع نذر برای غیر خداوند است . ابن تیمیه می گوید : « علمای ما جایز نمی دانند که کسی برای قبری یا مجاوران آن ، چیزی نذر کند ؛ خواه پول باشد یا روغن چراغ یا شمع یا حیوان و غیر این امور و تمام این نوع نذرها ، معصیت و حرام است . » (1) باید دانست آنچه در میان شیعه رایج است ، نذر برای خداوند و اهدای ثواب برای صالحان و مؤمنان است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . رسائل الهدیة السنیّة ، ص 16________________________________________ 94 ________________________________________شیعیان معتقدند که نذر برای غیر خدا به این قصد که آن شخص ، شایستگی نذر کردن را دارد و از آن جهت که مالک اشیا بوده و زمان امور به دست اوست ، کفر و شرک است . در مقابل اگر مقصود نذر کننده این باشد که نذرش در واقع ، صدقه ای باشد تا ثواب آن را به اولیای الهی هدیه کند هیچ اشکالی ندارد . پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به دختری که برای مادرش عملی را نذر کرده بود ، فرمود : « به نذر خود عمل کن » (1) برخی احادیث در کتاب های اهل سنت نیز بر جواز نذر دلالت دارد . ثابت بن ضحاک هم از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) روایت کرده است که شخصی به پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) عرض کرد : نذر کرده ام حیوانی را در بوّانه ـ نزدیکی ساحل ـ ذبح کنم . آیا این نذر صحیح است ؟ پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : آیا در زمان جاهلیت ، در آن جا بتی پرستش می شد ؟ عرض کرد : خیر . فرمود : آیا در آنجا محل به پا داشتن یکی از اعیاد جاهلیت بود ؟ عرض کرد : خیر . فرمود : به نذر خود وفا کن ( یعنی در همان جا گوسفندی را ذبح کن ) ؛ زیرا فقط در دو مورد ، نذر کردن صحیح نیست : نذر در معصیت خداوند و نذر در موردی که ملک خود نباشد . (2) اگر نذر ، بنابر روال جاهلیت ؛ یعنی برای بت و اعیاد کفار ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، کتاب الاعتکاف ، حدیث 5 و 15 و 16 ؛ صحیح مسلم ، کتاب الایمان ، حدیث 27 سنن ابی داود ، کتاب الایمان ، حدیث 22 و سنن ترمذی ، کتاب النذور ، حدیث 122 . سنن ابی داود ، کتاب الایمان ، حدیث 22 ، مسند احمد ، باب اول ، حدیث 90 و سنن ابن ماجه ، باب الکفارات ، حدیث 18 . ________________________________________ 95 ________________________________________نباشد ، وفای به نذر لازم است ، هر چند شیعه رجحان نذر را شرط می داند و قربانی کردن در مکانی که درگذشته بت کده بوده است ، راجح نیست . به گفته عزامی شافعی ، کسی که در وضع نذر مسلمانان تحقیق کند ، چنین به دست می آورد که قصدشان از این قربانی ها و نذرها برای مردگان ، جز صدقه دادن از طرفشان و اهدای ثواب برای آنان چیز دیگری نیست . اجماع اهل سنت بر این است که صدقه زنده ها برای مردگان ، سودمند است . احادیث نیز در این زمینه بسیار است . آنگاه عزامی به این حدیث اشاره می کند : « سعد از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) پرسید : مادرم فوت شده است و یقین دارم که اگر زنده بود ، صدقه ای می داد . آیا اگر من از طرف او صدقه دهم ، سودی به حالش خواهد داشت ؟ حضرت فرمود : آری . پرسید : کدامین صدقه سودمندتر است ؟ فرمود : « الماء » پس سعد چاهی کند و آن را برای مادر خود صدقه قرار داد . » (1) دلیل دیگر بر جواز چنین نذرهایی وجود قبرهایی از مسلمانان است که به قبور نذور معروفند و مسلمانان برای آنان نذر می کردند . قبر البستی در مراکش ، قبر النذور در بغداد و قبر احمد البدوی (2) از این موارد است . بنابراین ، آنچه حرام و نارواست نذر در معصیت و نذر در مال دیگران است و شیعه هم با این عقیده کاملاً موافق است . نذری که برای ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . فرقان القرآن ، ص 1332 . نیل الابتهاج ، ج 2 ، ص 62 ، المواهب اللدنیة ، ج 5 ، ص 346 ؛ تاریخ بغداد ، ج 1 ، ص 123________________________________________ 96 ________________________________________خداوند باشد و در واقع ، صدقه ای است که ثواب آن به اولیای الهی هدیه می شود ، دلیلی بر نفی آن وجود ندارد . در همین راستا ، وهابیان به ذبح و نحر برای اموات و اولیا اشکال می کنند . محمد بن عبدالوهاب می نویسد : « پیامبر با مشرکان جنگید تا اعمالی مانند قربانی کردن ، تنها برای خدا باشد . » (1) در حقیقت ، اگر کسی ، حیوانی را با قصد عبادت برای غیر خدا ذبح کند ، همان طور که بت پرستان این کار شرک آلود را انجام می دادند ، این کار شرک است . اگر کسی ، حیوانی را از طرف انبیا و اوصیا یا مؤمنان قربانی کند تا ثوابش را به آنها هدیه دهد ( همانند آن که برخی قرآن می خوانند و ثواب آن را برای انبیا و اوصیا یا مؤمنان هدیه می کنند ) به یقین ، در کار او پاداشی بزرگ نهفته است . قصد تمام قربانی کنندگان برای اولیای الهی نیز همین است و جز این نخواهد بود . همه شیعیان چون ائمه خود به توحید باور دارند و می کوشند کار را برای خدا انجام دهند و هیچ گاه برای مخلوقات ، عمل عبادی انجام نمی دهند . روایت شده است که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، حیوانی را به دست خود قربانی و عرض کرد : « بار خدایا ، این قربانی از طرف من و هر کسی از امتم است که قربانی نکرده باشد . » (2) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . کشف الشبهات ، ص 622 . مسند احمد ، ج 3 ، ص 356 ، سنن ابی داود ، ج 3 ، ص 99 و حدیث 281 ، سنن ترمذی ، ج 4 ، ص 77 ، حدیث 1505________________________________________ 97 ________________________________________بنابراین ، اهل سنت نیز مانند شیعیان به انجام قربانی برای دیگران اذعان می کنند ، چنان که در این روایت از مسند احمد به این امر تصریح شده است . در روایت دیگری هم انجام این قربانی از طرف امام علی ( علیه السلام ) را تصریح می کنند : « امام علی ( علیه السلام ) به طور مستمر از طرف رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) قوچ قربانی می کرد و می فرمود : رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) وصیت کرده است که از طرف او قربانی کنم . » (1) روایت دیگر اهل سنت نشان می دهد که اعمال حج را که یکی از آنها قربانی کردن است ، از طرف دیگران می توان به جا آورد . بریده روایت کرده است : زنی از پیامبر پرسید : آیا می توانم از طرف مادرم بعد از فوتش روزه بگیرم و حج به جای آورم ؟ پیامبر فرمود : آری . (2) چگونه است که با توجه به روایات وارد و نیت خالص نذر کننده ، انجام کار برای خدا ، محمد بن عبدالوهاب از طرف خود ، به دیگران نسبتی نامناسب می دهد و با توجه به برداشت شخصی و مصادره به مطلوب خود ، دیگران را مشرک می داند . استاد فیاض گفت : فکر می کنم با توجه به زمان بندی جلسه ، این آخرین شبهه ای باشد که به آن پاسخ می گویم . آن شبهه این است که : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن ابی داود ، ج 3 ، ص 94 ، حدیث 27902 . صحیح مسلم ، ج 2 ، ص 805 ، حدیث 1149________________________________________ 98 ________________________________________آیا سوگند خوردن به غیر خدا شرک است ؟ همه می دانیم که آموزه های قرآنی و رفتار رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، ارزنده ترین معیارهای شناخت حق از باطل و توحید از شرک هستند . از این رو ، شایسته است تا هر اندیشه و رفتاری را بی هیچ تعصبی با محک منطق وحی و سیره نبی اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بسنجیم و آن گاه داوری و حکم کنیم . ابن تیمیه می گوید : « علما اتفاق کرده اند که قسم به غیر خدا منعقد نمی شود . . . . (1) قسم خوردن به غیر خداوند مشروع نیست ؛ زیرا از آن نهی شده است یا نهی تحریمی و یا تنزیهی و علما در این مسئله بر دو قولند و قول صحیح ، نهی تحریمی است . » (2) باید دید این سخنان با کدام معیار سنجیده شده و حکم بر اساس آن صادر شده است ؟ در قرآن مجید می بینیم که به آفریده های برومندی چون « جان پیامبر » ، روان انسان ، قلم ، خورشید ، ماه ، ستاره ، روز و شب ، آسمان و زمین و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مجموعة الرسائل والمسائل ، ج 1 ، ص 2092 . همان ، ج 1 ، ص 17________________________________________ 99 ________________________________________زمان سوگند یاد شده است و این ها همه غیر خدا هستند . اگر این عمل منکر و بد بود ، خداوند آن را انجام نمی داد . خداوند در قرآن مجید می فرماید : ( لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ ) (1) ( ای پیامبر ) به جانت سوگند ، آنان در مستی ( تمایلات نفسانی ) خویش سرگردانند . در کریمه های دیگر نیز خداوند تنها در سوره « الشمس » ، به هفت چیز از مخلوقاتش سوگند خورده است که عبارتند از : خورشید ، ماه ، روز ، شب ، آسمان ، زمین ، نفس انسان . در آیه های 1 تا 3 سوره نازعات نیز به سه چیز و آیات 1 تا 3 سوره مرسلات به دو چیز قسم خورده است . همچنین در سوره های طارق ، قلم ، عصر ، بلد ، تین ، لیل ، فجر و طور به غیر خود قسم خورده است . بدین ترتیب آیا قرآن مجید را که مظهر توحید و یکتا پرستی است ، نعوذ بالله می توان مروّج دو گانه پرستی دانست ؟ در روایات فراوانی هم که از طریق شیعه و سنی رسیده است ، قسم خوردن به غیر خداوند فراوان مشاهده می شود . احمد بن حنبل ، پیشوای حنبلیان که وهابیت ، خود را به این مذهب وابسته می دانند ، در کتاب مسند خود از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) چنین روایت می کند : « فلعمری لأن تکلّم بمعروف و تنهی عن منکر ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . حجر ، 72________________________________________ 100 ________________________________________خیرٌ من أن تسکت . » (1) به جانم سوگند ، اگر امر به معروف و نهی از منکر کنی ، بهتر از آن است که ساکت باشی . مسلم بن حجاج در کتاب صحیح خویش که یکی از صحاح شش گانه به شمار می رود ، آورده است : « مردی از پیامبر گرامی پرسید : پاداش کدام صدقه بزرگ تر است ؟ فرمود : به پدرت سوگند ، از آن آگاه خواهی شد و آن این است که در حالت سلامت و حرص خود و با بیم فقر و امید به بقا صدقه دهی . » در صحیح مسلم هم آمده است : « مردی از نجد خدمت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) رسیدو درباره اسلام و ا نجام تکالیف پرسش هایی کرد . وی پس از شنیدن دستورهای پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) گفت : به خدا سوگند ، بر این تکالیف زیاد نمی کنم و از آن کم نمی کنم . آن گاه رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : قسم به پدرش ، رستگار شد ، اگر راست می گوید . یا فرمود : به پدرش قسم داخل بهشت شد ، اگر راست می گوید . » (2) این روایات همگی نشان دهنده سیره رفتاری رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) است که همه مسلمانان باید از آن پیروی کنند . یار و برادر همیشگی رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، حضرت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد ، ج 5 ، صص 225 ـ 2242 . صحیح مسلم ، ج 1 ، ص 32 ، باب ما هو الاسلام________________________________________ 101 ________________________________________علی ( علیه السلام ) /نیز در نامه ای به معاویه چنین می نویسد : « به جان خود سوگند ، اگر به عقل خود نظر کنی ، نه هوای نفست ، هر آینه ، مبرّاترین مردم خواهی دید از خون عثمان . » (1) با توجه به روایات پیش گفته ، کسانی که بخش عظیمی از مسلمانان جهان را به خاطر جایز دانستن سوگند به غیر خدا ، مشرک می پندارند چگونه نظر خود را توجیه می کنند ؟ مگر آنها در کنار آیات و روایات ، به سیره صحابه و یاران نزدیک رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نمی نگرند که خود ، دلیل و گواه روشن دیگری بر جایز بودن قسم به غیر خداوند است . مالک بن انس نقل می کند : « ابوبکر به دزدی که زیورآلات دخترش را دزدیده بود ، گفت : به پدرت قسم ، شب تو شب دزدان نبود . » (2) علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) نیز در بسیاری از فرازهای سخنان خویش به جان خود سوگند یاد کرده و برای نمونه ، فرموده است : « لعمری لیضعّفنَّ لکم التّیه من بعدی أضعافاً . » (3) به جانم سوگند ، پس از من ، سرگردانی شما ، چند برابر خواهد شد . روشن است که در برابر این همه روایت و نص ، هیچ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . نهج البلاغه ، ص 3672 . موطّأ مالک ، حدیث شماره 293 . نهج البلاغه ، محمّد عبده ، خطبه 161________________________________________ 102 ________________________________________اجتهاد و استحسانی نمی تواند عرض اندام کند و هیچ دلیل دیگری نمی تواند رفتار خداوند در قرآن ، شیوه پیامبر گرامی و سیره صحابه را زیر سؤال ببرد و آنان را به شرک و دوگانه پرستی متّهم سازد . بنابراین ، اگر احیاناً ظاهر روایتی با آنچه دلایل قطعی به ثبوت رسانده ا ست ، مخالف باشد ، باید به گونه ای توجیه و تأویل شود . برای مثال ، اگر در برخی روایات ، به طور مطلق از قول پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل شده است که : هر کس به غیر خدا قسم بخورد ، به تحقیق ، مشرک شده است ، (1) به قسم مخصوصی اشاره دارد که همان قسم به لات و عزّی باشد که در میان عرب رسم بوده است . (2) پس از اینکه استاد فیاض به پرسشها پاسخ داد ، اشاره کرد که با توجه به طولانی شدن نشست و امکان خستگی بعضی از مسافران دیار وحی ، بهتر است پس از استراحتی کوتاه و پذیرایی مختصر ، نشست را با آن دسته از حجاج که هنوز هم فکر می کنند باید اندوخته های اعتقادی بیشتری داشته باشند ، ادامه می دهیم . از این رو ، به مدت نیم ساعت استراحت در نظر گرفته شده است . پس از آن ، جلسه را با طرح پرسش از سوی حجاج آغاز می کنیم و بنده به آن پاسخ می دهم . فکر می کنم که اگر متکلم وحده نباشیم و نشست با مشارکت مسافران عزیز پی گیری شود ، قابل تحمل تر خواهد بود . بنابراین ، خواهش می کنم هر کس ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . السنن الکبری ، بیهقی ، ج 10 ، ص 292 . همان . ________________________________________ 103 ________________________________________پرسش یا درخواستی دارد ، در ضمن استراحت ، آن را آماده کند . اگر خواست به صورت کتبی باشد ، به برادران بزرگوارم محمد آقا و آقا هادی که انصافاً زحمت زیادی برای برگزاری این نشست کشیدند و ان شاء الله مأجور نیز خواهند بود ، بدهند . البته اگر کسی هم در نظر داشت پرسش خود را به صورت شفاهی مطرح کند ، در خدمت هستیم . هر چند استاد فرموده بود که جلسه را با عده ای حجاج ادامه می دهیم ، ولی انگار هنوز شور و اشتیاق دو ساعت پیش در میان حجاج موج می زد . آنان در کوتاه ترین زمان ممکن ، پذیرایی شدند و اکثریت قریب به اتفاق آنان به محل جلسه بازگشتند . پیر و جوان ، زن و مرد ، خواهان ادامه بحث بودند . عده ای هم پرسش های خود را نوشتند و به محمد و هادی تحویل می دادند تا با شروع جلسه ، پرسشها ، مطرح شود و از خرمن فیض استاد ، خوشه برچینند . از میان کاغذهایی که برای طرح پرسش بین حجاج پخش شده بود ، یکی با دیگر برگه ها تفاوت داشت و اصلاً پرسش نبود ، بلکه یک درخواست بود . در این برگه آمده بود : اگر اجازه حضرت استاد و حوصله حجاج محترم شامل حالم شود ، نوشته کوتاهی درباره اسرار و فلسفه اعمال حج آماده کرده ام که در این جلسه نورانی بخوانم . ایشان نوشته دو صفحه ای خود را نیز به درخواست خود پیوست کرده بود . درخواست ایشان را با روحانی محترم کاروان و استاد محترم در میان گذاشتیم . آنان نیز با مروری ________________________________________ 104 ________________________________________گذرا بر این نوشتار ، اجازه خواندن دادند . آن گاه با دسته بندی و اولویت بندی پرسش ها ، وظیفه پرسش را برعهده محمد گذاشتیم تا پس از خواندن مقاله « اسرار و فلسفه حج » ، پرسش ها به اندازه گنجایش وقت جلسه ، از حضرت استاد پرسیده شود . نویسنده جوان مقاله « اسرار و فلسفه مناسک حج » در حالی که موجی از متانت و حیا بر چهره او سایه افکنده بود ، پشت تریبون قرار گرفت و با رخصت گرفتن از استادان و حاضران گفت : بسم الله الرحمن الرحیم ، مقاله خود را با عنوان « دریافت هایی از اسرار و فلسفه و مناسک حج » که در حد بضاعت ناچیز خود نگاشته ام ، تقدیم سروران گرامی می کنم . پیداست که درک فلسفه و اسرار و مناسک حج در پاک سازی درونی و روحی و تقویت ایمان راهیان قبله عشق نقش مهمی دارد و سبب رشد و بالندگی و صفای درونی و نورانیت دل عاشقان کویش خواهد شد . هدف از انجام مناسک حج و اعمال حج تنها اعمال بی روح و خشک نیست که به ظاهر ، سر و کار انسان با سنگ و صحرا و صخره و ریگی است که نه سودی دارد و نه زیان . حج تنها مناسک نیست ، بلکه سیر و سلوک باطنی و قلبی منازل روحانی است تا منزل قرب و هر یک از منازل و مشاهد ، رازهای عرفانی معنوی اخلاقی تربیتی و ارشادی دارد . همین عوامل نیز به حج معنا و مفهوم می بخشد و ________________________________________ 105 ________________________________________دگرگونی اخلاقی و معنوی را در زائر پدید می آورد . (1) در حج ، پرده ها و زنگارهای دل کنار می رود و دل ، نورانی و آماده می شود تا با خدا دیدار کند و به محبوب ازلی و ابدی دست یابد . هدف اصلی در این سفر مقدس ، سیر الی الله ، تهذیب نفس ، طهارت روحی و پاک شدن از گناه و آلودگی های گذشته و حال است . در یک کلام مهم ترین فلسفه اسرار و حکمت حج ، « حَوِّل حالَنا اِلی اَحْسَنِ الحال » است . میقات ، مقدمه ورود به حرم کبریایی وقت دل دادن ودل کندن است ؛ دل کندن از رنگ ها و خواسته های دنیوی و مادی و دل دادن به محبوب . میقات ، فصل تولد و رویش دوباره بر اساس پیمانی جدید است . باید با جامه ای نو و پاکیزه ، بدون هیچ پلیدی ، چشم به دنیایی نو گشود . میقات ، ورود به محشر خلق و شروع قیامت صغراست . میقات ، یادآور خشوع و خضوع و تسلیم و بندگی است که در آن می توان گام های آدم ، ابراهیم ، اسماعیل ( علیهم السلام ) ، هاجر ( علیها السلام ) و محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را دید . باید برای ورود به این سرزمین پاک ، پاپوش خود را درآورد که : ( فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی ) (2) « پای پوش خویش بیرون آور که تو در سرزمین مقدس "طوی" هستی . » احرام ، اعلام خاکساری و فروتنی و ناچیزی انسان در برابر پروردگار است . در واقع ، با درآوردن لباس دنیوی ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . نهج البلاغه ، خطبه 1922 . طه : 12________________________________________ 106 ________________________________________لباس اسارت و دل بستگی ها ، لباس گناه و غرورها ، لباس امتیازهای اجتماعی و قومی و پست ها و مقام ها و برتری جویی ها را از تن درمی آوریم و لباس واقعی انسانیت ، شرافت ، بندگی ، طاعت ، دلدادگی و آزادگی را بر تن می کنیم . « تلبیه » ، اجابت ندای الهی و سروش آسمانی و زیباترین سرود وحدت و هم بستگی مسلمانان است . تلبیه ، آهنگ فتح دل ها و کلید ورود به اعمال و محرمات حج است . تلبیه ، کوتاه ترین سخن با هزاران مفهوم متعالی است . با لبیک گفتن ، دریچه دل را به روی شیطان می بندیم و همه ناپاکی ها و آلودگی ها را از خود دور می کنیم . « لبیک اللهم لبیک » ؛ یعنی دور انداختن هر چیز غیر او و « لا شریک لک لبیک » ، یعنی اینکه شریکی برای او نیست و او یکتا و بی همتاست . « سعی » به معنای تلاش و کوشش صبر و مقاومت است . سعی در ظاهر پیمودن مسافت دو کوه صفا و مروه است ، ولی در این رفت و آمدها ، اسرار و رموزی خاص نهفته است . در این رفت و برگشت ها ، بیماری ها و گناهانی چون حرص ، کبر ، غرور ، بخل ، ریا و خودنمایی رنگ می بازد و انسان برای رفتن به مرحله بعد ، پاک و مطهر می شود . « عرفات » نیز سرزمین شناخت و معرفت است ؛ شناخت رب العالمین ، شناخت خود و شناخت دیگران . عرفات ، سرزمین یادها و نشانه ها و سرزمین ولایت و امامت است . کوه جبل الرحمه در این سرزمین نیز نشانه رحمت بی ________________________________________ 107 ________________________________________پایان الهی است . عرفات ، جایگاه امضای ورقه عبودیت و ورود به مشعر و منا و وصل و لقاست . روز عرفه نیز روز کوشش برای کسب معرفت و رسیدن به درجات عرفانی حج اکبر است . عرفه ، روز دعا و تضرع ، روز انابه وتوبه ، روز عفو و بخشش و روز بارش رحمت و مغفرت است . روزی است که هیچ نیازمندی ، از درگاهش ناامید برنمی گردد . « وقوف در مشعرالحرام » حکایتی دیگر دارد ؛ چون توقف در محل آگاهی و بصیرت و شب اندیشه در اعمال پیشینی و پسینی ، شب آرامش و سکوت و جست و جو در خویشتن خویش است . شب مشعر ، شب یقین و تجلی باور و تمرین تعبد است . در آن جا خاکی بودن را تمرین می کنی تا باقی ایام را از بند تن و دام نفس رها شوی . « منا » ، ورود به سرزمین آرزوهاست . پس آرزوهای بلند و متعالی باید تا آدمی را به اوج افلاک هدایت کند . در این سرزمین ، طرد شیطان و رمی جمرات آغاز می کنی و این کار برای زنده نگه داشتن روح مبارزه و مجاهدت با صفات زشت شیطانی و زدودن اوهام و وسوسه های ابلیسی و رذایل و مفاسد اخلاقی و شرک و آلودگی ضرورت دارد . با پرتاب سنگ ریزه ها ، عزم ونیت خویش را برای دوری از گناه اعلام می کنی و آن گاه پس از سنگسار شیطان ها ، نوبت خنجر کشیدن بر روی هوس ها و تمناهای دل است . آدمی باید نفسانیات را در مذبح ایمان ، ذبح کند و خود را در قربان گاه منا زیر پا نهد و تیغ بر حَلْق نفس اماره بگذارد . ________________________________________ 108 ________________________________________کشتن هوا و هوس بدون تقوا امکان پذیر نیست . با تراشیدن سر ، تمام عیب های ظاهری و باطنی را می تراشیم ؛ غرور و تکبر را از سر بیرون می کنیم و به تطهیر درون می نشینیم . از بین رفتن زیبایی های ظاهری ؛ یعین پایان دل بستگی های دنیوی و بیتوته هم ناب ترین لحظه برای پاک سازی و خانه تکانی دل از هوا و هوس ها و وسوسه های شیاطین و سرگرمی های دنیاست . بیتوته در منا ، تولدی دوباره است که گرچه در ظاهر ، توقف و ایستایی است ، در باطن ، تفکر و پویایی را نوید می دهد . بیتوته ، مروری است بر کارنامه زندگی و فرصتی است تا دفتر دل بگشاییم و کتاب عمل را بازخوانی کنیم . پس از این گفت و گوهای عارفانه و کاوش در درون و بیرون ، باید به اقیانوس بپیوندی و با دیگر کبوتران سپیدپوش ، با دلی پر امید ، به فیض طواف خانه دوست برسی . طواف ، شاه بیت پر طراوت حج است که کعبه را چون نگینی در بر می گیری و رکن را لمس می کنی . سپس با او دست آشتی می دهی و پیمان می بندی که به بی راهه ها بازنگردی . در این میان ، حجرالاسود ، بوسه گاه پیامبران ، صالحان و اولیای خد را شاهد می گیری و چون این اعمال به جای آوری ، صحیفه اعمالت سپید می شود و زندگی را از نو آغاز می کنی . نشانه قبولی حج نیز دوری از گناهان پس از بازگشت از حج است . در پایان ، برای حوصله ای که در شنیدن این مقاله ________________________________________ 109 ________________________________________داشتید ، از همه شما هم سفران دیار وحی سپاسگزاری می کنم . امیدوارم که در هر حال ، توفیق بندگی خالصانه و بهره گیری از مجالس علمی به ویژه چنین جلسه ارزشمندی را که در محضر استاد فیاض عزیز خواهیم بود ، داشته باشیم . و من الله التوفیق . همه حاضران با صلواتی بلند ، تشکر خود را از این جوان خوش سخن بیان کردند . پس از آن ، استاد فیاض پشت تریبون قرار گرفت . محمد نیز برای خواندن پرسش ها کنار استاد نشست . استاد ابتدا از نویسنده مقاله سپاس گزاری کرد که برای دقایقی چند ، همگان را به وادی عرفان و ملکوت برده بود . آن گاه فرمود که برای پاسخ گویی به پرسش ها آماده است . محمد : حضرت استاد ، پرسش های خوبی از بعضی از فرهیختگان کاروان به دست ما رسیده است که نشان از آگاهی آنان از بعضی از شبهه های اهل سنت دارد . بعضی از این حجاج هم می فرمودند : در سفرهای قبلی با پرسش هایی رو به رو شده و در پی به دست آوردن فرصت بوده ایم که پاسخ آن ها را بگیریم . این پرسش ها در زمینه های مختلف است ، ولی برای تیمن و تبرک ، ابتدا با پرسشی که درباره کتاب آسمانی مسلمانان ؛ یعنی قرآن مجید است ، آغاز می کنیم . پرسیده اند : ________________________________________ 110 ________________________________________آیا شیعه معتقد است که قرآن ، تحریف شده است ؟ استاد فرمود : به دلیل اهمیت این پرسش ، آن را به طور مفصل تر و در چند بخش پاسخ می دهم . ابتدا باید بگویم که تحریف در لغت به معنای تغییر و تبدیل است . (1) تحریف ناپذیری قرآن به این معناست که هیچ گونه تغییری در ساحت مقدس قرآن راه نیافته و قرآنی که امروز در دست ماست ، همان کتاب آسمانی است که بر پیامبر گرامی اسلام نازل شد و هیچ افزایش و کاهش در آن صورت نگرفته است . آیات الهی و روایات بر این مهم صحه گذاشته اند . تحریف ناپذیری در قرآنپروردگار جهانیان ، پاسداری از کتاب آسمانی را تضمین کرده است و می فرماید : ( إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُو لَحَـفِظُونَ ) (2) ما قرآن را فرو فرستادیم و به یقین ، از آن نگهبانی می کنیم . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاج العروس ، زبیدی ، ج 6 ، ص 692 . حجر : 9________________________________________ 111 ________________________________________همچنین آیه در کریمه دیگری آمده است : ( وَ إِنَّهُو لَکِتَـبٌ عَزِیزٌ * لاَّ یَأْتِیهِ الْبَـطِـلُ مِنم بَیْنِ یَدَیْهِ وَلاَ مِنْ خَلْفِهِی تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیم حَمِید ) (1) به یقین ، کتابی عزیز است ، باطل از رو به رو و پشت سر به آن راه نمی یابد . فرود آمده از ناحیه خداوند حکیم و ستوده است . جمله پایانی این آیات نشان می دهد که خداوند حکیم و ستوده ، قرآن را فرستاده که از همه کمالات برخوردار بوده و کارهایش هدف دار و بدون نقص است . بنابراین ، اگر قرآن ، تحریف شده باشد ، نقض غرض می شود و این کار با حکمت خداوند ناسازگار خواهد بود . در آیه دیگری ، بر حفاظت از قرآن تأکید شده است : ( لاَ تُحَرِّکْ بِهِی لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِیإِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُو وَ قُرْءَانَهُو ) (2) [ ای رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در حال وحی ] باشتاب ، زبان به خواندن قرآن مگشای که ما خود قرآن را جمع و حفظ می کنیم و بر تو می خوانیم . از این آیه هم تحریف نشدن قرآن به خوبی برمی آید . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . فصلت : 41 و 422 . قیامت : 16 و 17________________________________________ 112 ________________________________________تحریف ناپذیری در روایات از جمله ادله ای که بر تحریف نشدن قرآن و نفوذناپذیری آن دلالت دارد ، روایات است که از آن جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد : 1 ـ حدیث ثقلین پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : همانا من در میان شما دو چیز گران بها می گذارم ؛ یکی ، کتاب خدا و دیگری ، عترتم ؛ اهل بیتم . اگر به این دو تمسّک کنید ، پس از من هرگز گمراه نخواهید شد . (1) اگر قرآن تحریف شود ، هیچ گاه عامل هدایت نخواهد بود . 2 ـ پیشوای بزرگ شیعیان ، علی ( علیه السلام ) که خود از کاتبان وحی بود ، می فرماید : « واعلموا أنّ هذا القرآن هو الناصح الّذی لایغشّ و الهادی الذی لایضلّ » (2) بدانید که این قرآن ، موعظه گری است که هرگز غش و خیانت نمی کند و راهنمایی است که هرگز گمراه نمی سازد . همچنین می فرماید : « اِنَّ الله سُبْحانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَدَاً بِمِثْلِ هذا الْقُرآنِ فَاِنَّه حَبْلُ الله المَتینُ وَسَبَبُهُ الْمُبینُ . » (3) « خداوند سبحان ، هرگز کسی را به مانند این قرآن نصیحت نفرموده است . قرآن ، ریسمان ستبر الهی و وسیله استوار خدا است . » ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . عتبات الانوار ، ج 12 . نهج البلاغه ، صبحی صالح ، خطبه 1763 . همان .113 ________________________________________و نیز می فرماید : « ثُمَّ أنزل علیه الکتاب نوراً لاتطفأ مصابیحه وسراجاً لایخبوا توقّده و منهاجاً لایضلّ نهجه . . . و فرقاناً لایخمد برهانه . » (1) پس خداوند کتابی را فرو فرستاد که نوری است خاموش ناشدنی و چراغی است که هرگز بی فروغ نمی شود و راهی است که هرگز رهروانش را گمراه نمی سازد و مایه جدایی حق و باطل است که هیچ گاه درچار خمودی برهان نمی شود . از سخنان والای امام روشن می شود که قران بسان چراغ فروزانی است که تا ابد روشنگر راه انسان های پیرو خواهد بود و هیچ گونه دگرگونی در آن راه نمی یابد . 3 ـ امام صادق ( علیه السلام ) نیز در روایتی می فرماید : « ما لَمْ یوافِقْ مِنَ الْحَدیثِ الْقُرْانَ فَهُوَ زُخْرُفٌ » (2) هر سخنی که با قرآن سازگار نباشد ، بیهوده و باطل است . از این روایت برمی آید هر سخنی حتی به اسم روایات به ما می رسد ، باید به قرآن بازگردانده شود ، اگر با آیات آن سازگار است ، حق و درست و در غیر این صورت ، باطل و نادرست خواهد بود . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . نهج البلاغه ، صبحی صالح ، خطبه 1982 . اصول کافی ، ج 1 ، روایت 4________________________________________ 114 ________________________________________تصریح علمای شیعه بر تحریف ناپذیری قرآناصولاً باید دانست که در نقل دیدگاه یک مذهب ، ملاک و معیار ، نظریه ای است که مورد اتفاق همه علما و محققان آن مذهب یا بیشتر آنان است ، نه اقوال شاذ و نادر . متأسفانه گاهی وهابیان در موارد متعدد ، تنها به صرف دیدن نظریه ای شاذ ، آن را به اسم امامیه و شیعه تعمیم می دهند . حتی پس از شنیدن واقعیات موجود در مکتب تشیع ، همچنان بر یافته های نادر خود پای می فشارند . پژوهشگران و قاطبه اهل سنت ، موضع گیری خود را بر اساس رأی مشهور و جمهور شیعه هماهنگ می کنند و شیعیان در مورد تحریف ناپذیری قرآن می گویند : که تحریفی در قرآن راه نیافته است . نکته مهم دیگر اینکه اگر کسی قصد دارد درباره یک مذهب قضاوت کند ، باید عقاید آن مذهب را از علمای آن ، اعم از متکلمین ، فقها و مفسران بیابد ، نه این که تنها به برخی کتاب های حدیثی آن مذهب مراجعه کند و آن گاه با یافتن برخی احادیث ، مفاد آن را به عنوان عقیده ، به پیروان آن نسبت دهد . متأسفانه در این مورد هم این نسبت ها از کتاب هایی نقل شده است که وثاقت و اعتبار لازم را ندارند ، مانند کتاب قرائات احمد بن محمد سیاری ( متوفای 286هـ . ق . ) که علمای رجال او را تضعیف کرده و ________________________________________ 115 ________________________________________مذهب او را فاسد دانسته اند . (1) کتاب دیگر اثر علی بن احمد کوفی ( متوفای 353ق ) است که علمای رجال درباره او گفته اند : « در پایان عمر راه غلوّ را پیش گرفت . » (2) ابوعلی طبرسی می گوید : « در مورد فزونی قرآن ، همه امت اسلامی ، بر بی پایگی آن ، اتفاق نظر دراند ، ولی در مورد کاسته شدن آیات آن ، اندکی از اصحاب ما و گروهی از فرقه « حشویه » از اهل سنت روایاتی آورده اند ، ولی آنچه از مذهب ما پذیرفته شده و صحیح است برخلاف آن است . » (3) به راستی این همه مفسران شیعه که در طول تاریخ صدها تفسیر بر قرآن نوشته اند ، آیا آنان جز بر همین قرآن موجود تفسیر نگاشته اند ؟ آیا آنان قائل به تحریف قرآن بوده اند ؟ آیا متکلمان شیعی قائل به تحریف قرآنند ؟ بنابراین ، گروهی از علمای وهّابی که بر نسبت دادن اعتقاد به تحریف قرآن به شیعه اصرار ورزیده و دیدگان خودرا بر آن همه اقوال صحیح در نفی تحریف قرآن فرو می بندند ، از جاده انصاف خارج شده و راه لجاج در پیش گرفته اند . اینک نظریه چند تن از علمای بزرگ شیعه را یادآوری می کنیم ، تا درستی یا نادرستی این نسبت ها نمایان تر شود . 1 ـ ابوجعفر بن علی بن حسین بابویه قمی معروف به ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . رجال نجاشی ، ج 1 ، ص 2112 . همان ، ص 96 . 3 . مجمع البیان ، ج 1 ، ص 10________________________________________ 116 ________________________________________صدوق ( متوفای 381ق ) می گوید : « اعتقاد ما درباره قرآن این است که آن سخن خدا ، وحی است و کتابی است که باطل و نادرستی در آن راه ندارد و از جانب پروردگار حکیم و دانا نازل شده است و او فرو فرستنده و نگهبان آن است . » (1) 2 ـ سید مرتضی معروف به علم الهدی ( متوفای 436هـ . ق . ) می گوید : « گروهی از صحابه پیامبر مانند عبدالله بن مسعود و ابیّ بن کعب و غیر آنها بارها همه قرآن را از اول تا به آخر بر پیامبر گرامی خواندند و همه این ها به خوبی بر این حقیقت گواهی می دهند که قرآن ، گردآوری شده و مرتب و بدون کاستی و پراکندگی بوده است . » (2) 3 ـ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه ( متوفای 460هـ . ق ) می فرماید : « سخن در فزونی یا کاستی قرآن از مطالبی است که در خور این کتاب نمی باشد ؛ زیرا همه مسلمانان بر فزونی نیافتن قرآن اتفاق نظر دارند و در مورد کاستی آن هم ظاهر مذهب مسلمانان بر خلاف آن است و این گفتار ( زیادتی نشدن در قرآن ) به مذهب ما سزاوارتر است . این سخن را سید مرتضی پذیرفته و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . اعتقادات ، ص932 . مجمع البیان ، ج 1 ، ص 10 به نقل از جواب المسائل الطرابلسیّات ، سید مرتضی . ________________________________________ 117 ________________________________________تأکید کرده است و ظاهر روایات نیز همین حقیقت را به ثبوت می رساند . اندکی از مردم ، به روایاتی در مورد نقصان آیات یا جا به جایی آنها اشاره کرده اند که از طریق شیعه و اهل سنت رسیده است ، ولی این روایات ، از قبیل خبرهای واحد هستند که موجب علم یا عمل بر اساس آن نمی شوند و بهتر آن است که از آنها اعراض شود . » (1) 4 ـ علی بن طاووس حلی معروف به « سید بن طاووس » ( متوفای 664هـ . ق . ) می فرماید : « نظر شیعه آن است که دگرگونی در قرآن راه ندارد . » (2) 5 ـ شیخ زین الدین عاملی ( متوفای 877 هـ . ق . ) در تفسیر آیه ( إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُو لَحَـفِظُونَ ) (3) می فرماید : « ما قرآن را از هر گونه دگرگونی و تغییر و فزونی پاسداری می کنیم . » (4) 6 ـ قاضی سید نورالدین تستری ( متوفای 1019هـ . ق . ) می گوید : « آنچه برخی به شیعه امامیه نسبت داده اند که آنان به دگرگونی قرآن قائل هستند ، مورد پذیرش همه شیعیان نیست . تنها اندکی از آنان چنین عقیده ای دارند که در میان شیعیان ، به آنان اعتنا نمی شود . » (5) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تبیان ، ج 1 ، ص 32 . سعد السعود ، ص 1443 . حجر : 94 . اظهار الحق ، ج 2 ، ص 1305 . آلاء الرحمن ، ص 25________________________________________ 118 ________________________________________7 ـ محمد بن حسین معروف به بهاءالدین عاملی ( متوفای 1030هـ . ق . ) می گوید : « صحیح آن است که قرآن عظیم از هر گونه فزونی و کاستی مصون است و این که گفته می شود نام امیر مؤمنان علی ( علیه السلام ) از قرآن حذف شده است ، نزد دانشمندان پذیرفته نیست . هر کس که در تاریخ و روایات کاوش کند ، می داند که قرآن به دلیل تواتر روایات و نقل هزاران تن از صحابه ، ثابت و استوار است و همه آن در زمان پیامبر گرامی ، گردآوری شده است . » (1) از نظریه های علمای شیعه دریافتیم که هیچ یک از علمای بزرگ به تحریف قرآن معتقد نبوده و نیستند . برای آشنایی با روند نفی تحریف در دوران معاصر ، به نظر حضرت امام خمینی ( رحمه الله ) هم اشاره می کنیم تا گواه روشن دیگری باشد بر این مدّعا . ایشان می فرماید : « هر کس به عنایت مسلمانان در مورد گردآوری قرآن و نگهبانی و ضبط و تلاوت و نوشتن آن آگاه باشد ، بر بی پایگی پندار « تحریف قرآن » گواهی می دهد و آن را غیر قابل باور می یابد و اخباری که در این زمینه وارد شده یا ضعیف است که نمی توان به آنها استدلال نمود و یا مجهول است که نشانه های ساختگی بودن آنها آشکار می باشد و یا روایاتی است که مضمون آنها ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . آلاء الرحمن ، ص 25________________________________________ 119 ________________________________________تأویل و تفسیر قرآن است و یا اقسام دیگر که بیان آنها به تألیف کتابی جامع در این مورد نیاز دارد و اگر بیم خارج شدن از موضوع بحث نمی رفت تاریخ قرآن و آنچه در طول قرنها بر آن گذشته را شرح می دادیم و روشن می ساختیم که قرآن مجید ، درست همین کتاب آسمانی است که در دست ما است و اختلاف نظری که در میان قاریان قرآن وجود دارد ، امری جدید است که هیچ ارتباطی با آنچه جبرئیل امین بر قلب پاک پیامبر گرامی نازل نمود ، ندارد . » (1) نتیجه مباحث اینکه جمهور مسلمانان اعم از شیعه و سنی برآنند که این کتاب آسمانی درست همان قرآنی است که بر پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نازل شده است و از هرگونه تحریف و دگرگونی و فزونی و کاستی در امان است . از این رو ، بی پایگی نسبت ناروایی که به شیعیان داده اند ، روشن می شود . اگر قرار باشد که به صرف وجود روایتی ضعیف به نقل کسی ، نسبت ناروا به شیعه بدهیم ، آیا می توان به نقل نوشته ای از جلال الدین سیوطی در تفسیر « درالمنثور » که از عمر بن خطاب روایت می کند که سوره احزاب به اندازه سوره بقره بوده و در آن نیز آیه رجم وجود داشته است ، (2) بگوییم از دیدگاه اهل سنت در قرآن کاستی وجود دارد اگر به صرف وجود روایتی از عایشه ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تهذیب الاصول ، تقریرات دروس امام خمینی ( رحمه الله ) ، ج 2 ، ص 96 به قلم استاد سبحانی . 2 . الدرّ المنثور ، ج 5 ، ص 180 ، ابتدای تفسیر سوره احزاب . ________________________________________ 120 ________________________________________همسر پیامبر در تفسیر قرطبی که گفته است : « سوره احزاب در زمان پیامبر ، دویست آیه داشته ، پس چون مصحف نوشته شد ، به بیش از آنچه اکنون موجود است ، دست نیافتند » ، (1) بگوییم اهل سنت به کاستی در قرآن معتقدند . بنابراین ، باید گفت که گروه اندکی از دو فرقه شیعه و سنی ، روایات ضعیف و سست بنیانی را در مورد دگرگونی قرآن نقل کرده اند و این روایات ضعیف از دیدگاه اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان اعم از شیعه و سنی پذیرفته نشده است ، بلکه نص آیات قرآن و روایات صحیح و متواتر اسلامی و اجماع و اتفاق هزاران تن از اصحاب پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و اتفاق مسلمانان جهان بر آن است که هیچ گونه تحریف ، تغییر ، فزونی و کاستی در قرآن مجید ، راه نداشته است و نخواهد داشت . ـ محمد با تشکر از توضیح های مفصل استاد که نشان دهنده عمق تحقیقات و صرف حوصله و وقت ایشان بود ، گفت : استاد ارجمند پرسش کرده اند که به طور غیر مستقیم باز هم به قرآن مجید مربوط است . یکی از حجاج می گوید در سفر قبلی بعد از سلام نماز که سه تکبیر می گفتم ، حجاج یکی از کشورها را دیدم که با تعجب به من نگاه می کند . گفتم مسئله ای پیش آمده ؟ او گفت : آیا شیعیان معتقدند که جبرئیل به علی ابن ابی طالب خیانت کرده و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تفسیر قرطبی ، جزء 14 ، ص 113 ابتدای تفسیر سوره احزاب . ________________________________________ 121 ________________________________________قرآن را بر رسول خدا نازل کرده است ؟ استاد فرمود : باید دانست که ریشه این اتهام به اعتقاد یهودیان برمی گردد . آنان معتقد بودند که جبرئیل در ابلاغ رسالت خیانت کرد ؛ زیرا خداوند به وی دستور داده بود نبوّت را در دودمان اسرائیل قرار دهد ولی او بر خلاف فرمان خدا ، آن را در سلسله فرزندان اسماعیل قرار دارد . یهودیان با این اعتقاد ، جبرئیل را دشمن دانستند ! (1) و جمله « خان الامین » را شعار خود قرار دادند . پس قرآن در مقام انتقاد از آنان و اثبات بی پایگی سخنانشان ، جبرئیل را در آیه زیر فرشته امین و درست کار معرفی کرد : ( نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَْمینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکوُنَ مِنَ الْمنذرینَ ) . (2) روح امین ( جبرئیل ) قرآن را بر قلب تو نازل کرد تا از بیم دهندگان باشی . خداوند در آیه دیگر می فرماید : ( قُلْ مَن کَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُو نَزَّلَهُو عَلَی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ ) . (3) هر کس با جبرئیل دشمنی ورزد ، آن فرشته گرامی به اذن خدا ، قرآن را بر قلب تو نازل کرد . چگونه می توان این اتهام ابن تیمیّه را درباره شیعیان ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تفسیر فخر رازی ، ج1 ، ص436 و 4372 . شعراء ، 1943 . بقره ، 97________________________________________ 122 ________________________________________پذیرفت و به استناد روایت شعبی ، شیعه را با یهود مقایسه کرد و از قول شعبی گفت : « یهود درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین فرشتگان ، دشمن خود می دانند ، همان گونه که رافضه می گویند . جبرئیل به اشتباه ، وی را بر محمد نازل کرده است . » (1) در حالی که سخنان شیعیان در احترام و تعظیم به جبرئیل کاملاً پیداست ، برای مثال ، علامه طبرسی در تفسیر قول خداوند متعال ( نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَْمینُ ) (2) می گوید : « یعنی جبرئیل ( علیه السلام ) و هو امین وحی الله لایغیّره و لایبدّله » . (3) جبرئیل که امین وحی خداست ، آن را تغییر نداده است و تبدیل نمی کند . علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیه فرموده است : « مراد از روح الامین ، همان جبرئیل فرشته وحی است . . . و این که خداوند او را به « امین » توصیف کرده ، به آن جهت است که او امین وحی الهی در فرستادن آن به پیامبر بوده و هیچ تغییری ( اعم از ) تبدیل یا تحریف ، به طور عمد یا سهو یا نسیان انجام نداده است ، همان گونه که در آیه دیگر ، جبرئیل را به ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . منهاج السنّة النبویة ، ج 1 ، صص 8 ـ 62 . شعراء ، 1933 . مجمع البیان ، ج 7 ، ص 353________________________________________ 123 ________________________________________تقدس توصیف نموده که آن هم به همین معنا اشاره دارد . » (1) شیخ صدوق ( رحمه الله ) می فرماید : « اعتقاد ما در حق پیامبران و امامان و ملایکه آن است که معصوم و پاک از هر پلیدی هستند و هیچ گناه کوچک یا بزرگ انجام نمی دهند . » (2) چگونه شیعه معتقد است که جبریئل در ابلاغ وحی خیانت کرده است ، در حالی که علامه طباطبایی ( رحمه الله ) می فرماید : « همانا ملایکه نوعی از خلق خداوند متعال اند که هیچ گونه از مقام ربّشان غافل نمی شوند و هم چنین هیچ گونه بی توجّهی و سهو و فراموشی بر آنان عارض نمی شود . چیزی آنان را از خدا باز نمی دارد و غیر از آنچه خدا می خواهد ، اراده نمی کنند . (3) فیض کاشانی نیز درباره ملایکه می گوید : « جای هیچ معصیتی در حقّ ملایکه نیست و از فرمان الهی سرپیچی نمی کنند . » (4) متأسفانه این شبهه واهی چنان میان بعضی افراد و گروه ها رواج یافته ا ست که هنگام گفتن سه تکبیر در تشهد آخر هر نماز ، بعضی از اهل سنت با شگفتی به شیعیان می نگرند ؛ چون به غلط به آنها قبولانده اند که ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المیزان ، ج 15 ، ص 3162 . اعتقادات صدوق ، ص 703 . المیزان ، ج 12 ، ص 2684 . تفسیر صافی ، ج 1 ، ص 114________________________________________ 124 ________________________________________شیعیان هنگام بالا آوردن دست تا گوش ها ، سه بار « خان الامین » می گویند . خود شیعیان نیز با شنیدن این اتهام شگفت زده می شوند ؛ چون آنها اصلاً پس از تکبیرهای نماز چنین رویه ای ندارند . سنت شیعیان را می توان از لابه لای مکتوبات علمای آن ها به دست آورد . شیخ مفید در این باره می گوید : « پس هر گاه سلام نماز را ، آن گونه توصیف کردیم ، داد ، دو دست خود را برای تکبیر ، جلوی صورت خود بگیرد ، در حالی که ظاهر آن دو به طرف صورت و باطن آن دو به طرف قبله است . آن گاه « الله اکبر » بگوید . سپس دو دست خود را به طرف زانو پایین می آورد و دوباره آن را برای تکبیر دیگر بلند می کند و پایین می آورد و بار سوم نیز آن را تکرار می کند . » (1) در کجای کلام شیخ مفید از قدمای علمای امامیه ، سخنی از آن نیّت و اعتقاد می توان یافت . توجه به سخن شهید اول در تعقیبات نماز هم قابل توجّه است : « تعقیب بعد از نماز ، مستحب مؤکّد است و شروع آن به سه تکبیر است که با هر یک از آنها ، دستان خود را تا گوش هایش بلند می کند . آن گاه لا اله الا الله می گوید . سپس دعایی را که بعد از نماز وارد است ، می خواند و تسبیح حضرت زهرا ( علیها السلام ) را می گوید که از افضل تعقیبات نماز است . » (2) به یقین هیچ یک از علمای شیعه به جمله ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المقنعة ، ص1142 . الدروس الشرعیة ، ج 1 ، ص 184________________________________________ 125 ________________________________________« خان الامین » در پایان نماز ، دستور نداده اند . پس چگونه می توان از قول فردی به نام « شعبی » ، این اتهام را به شیعه وارد کرد در حالی که اساساً او شیعه نبوده است ، تا چه رسد به این که از علما و رؤسای شیعه باشد . هیچ کس از افرادی که احوال شعبی را نقل کرده اند ، او را شیعی ندانسته اند ، بلکه او را پیام رسان عبدالملک بن مروان به پادشاه روم معرفی کرده اند . (1) این حدیث که مستند ابن تیمیّه در وارد آوردن اتهام به تشیع است ، به دلیل حضور عبدالرحمن بن مالک بن مغول در سلسله آن تضعیف شده است . ابوبکر خلال از علمای اهل سنت می گوید : « اتفاق علما بر تضعیف عبدالرحمان بن مالک بن مغول است . » (2) ابوعلی صالح بن محمد می گوید : « عبدالرحمن بن مالک بن مغول از دروغ گوترین مردم است . » (3) احمد بن حنبل نیز می گوید : « ما احادیث او پاره کردیم . » (4) ابوداوود سلیمان بن اشعث می گوید : « او کسی است که احادیث جعل می کند و ابوزکریا جوزجانی ، بخاری ، ابن حبّان ، نسائی و جماعتی دیگر از رجالیین اهل سنّت ، او را تضعیف کرده اند . » (5) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاریخ بغداد ، ج 12 ، ص 2312 . کتاب السنة ، ج 3 ، ص 4983 . تاریخ بغداد ، ج 9 ، ص 3404 . همان ، ج 10 ، ص 2375 . الکامل فی ضعفاء الرجال ، ج 5 ، ص 470________________________________________ 126 ________________________________________خود ابن تیمیّه هم متوجه ضعف حدیث به دلیل وجود این شخص شده و برای جبران ضعف آن درصدد توجیه برآمده و گفته است که این خبر از عبدالرحمان بن مالک بن مغول از راه های متعددی نقل شده است که برخی از آنها برخی دیگر را تصدیق می کند . باید دانست این حرف نادرست است ؛ زیرا در نهایت ، چنین توجیهی می رساند که این کلام از عبدالرحمان صادر شده ، ولی صحت روایت او از پدرش و او از شعبی به اثبات احتیاج دارد . آخر این چه خبری است که از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل نشده است و هیچ یک از صحابه نیز آن را روایت نکرده اند . پس چگونه می تواند مستند ابن تیمیّه را برای وارد کردن اتهام به شیعه باشد . این در حالی است که شیعه به پیروی از کتاب و سنت تنها محمد بن عبدالله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را پیامبر بر حق می داند حتی پیشوای بزرگ شیعه ، علی ابن ابی طالب ( علیه السلام ) در سخنان شیوای خود می گوید : « و اشهد ان لا اله الاّ الله وحده لا شریک له و اشهد أنّ محمداً عبده و رسوله ، خاتم النبیین و حجّة الله علی العالمین » . (1) گواهی می دهم که خدایی جز پروردگار یگانه و بی همتا نیست و گواهی می دهم که محمّد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، بنده و پیامبر خدا و خاتم پیامبران و حجّت خدا برای جهانیان است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . کافی ، ج 8 ، ص 67________________________________________ 127 ________________________________________در روایتی دیگر از امام صادق ( علیه السلام ) که خاتمیت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را اثبات می کند ، چنین آمده است : « لم یبعث الله عزّوجلّ من العرب الاّ خمسة انبیاء : هوداً و صالحاً و اسماعیل و شعیباً و محمّداً خاتم النبیین ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) » (1) خدا از میان قوم عرب ، تنها پنج پیامبر برانگیخت : هود ، صالح ، اسماعیل ، شعیب و محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) که خاتم پیامبران است . شیعیان ، رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را خاتم رسولان و علی ابن ابی طالب ( علیه السلام ) را بر اساس حدیث منزلت ، وصی او حضرت جبرئیل را امین وحی می دانند . رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به علی ( علیه السلام ) فرمود : « أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی » (2) این حدیث منزلت است که از طرق مختلف شیعه و سنی نقل شده است : آیا خوشنود نمی شوی از این که تو نسبت به من ، به منزله هارون نسبت به موسی باشی ، جز این که پیامبری پس از من وجود نخواهد داشت . (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحارالانوار ، ج 11 ، ص 422 . همان ، ج 21 ، ص 2323 . بعضی از منابع اهل سنت : صحیح بخاری ، ج 6 ، ص 3 ، صحیح مسلم ، ج 7 ، ص 120 ، سنن ابن ماجه ، ج 1 ، ص 55 ، مستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 109 ، مسند احمد ، ج 1 ، صص 170 ـ 177 ، صحیح ترمذی ، ج 5 ، ص 21 ، مناقب ( ابن مغازلی ) ، ص 27 و از منابع شیعی : بحارالانوار ، ج 37 ، ص 254 ، معانی الاخبار صدوق ، ص 74 ، کنزالفوائد ، ج 2 ، ص 168________________________________________ 128 ________________________________________وقتی شیعیان با صراحت به خاتمیت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و وصایت علی ( علیه السلام ) اذعان دارند ، چگونه شخصی مانند ابن تیمیّه که شناخت درستی از مکتب اهل بیت ( علیهم السلام ) و تشیع ندارد ، با تکلّف و مکابره می خواهد نسبتی به شیعیان بدهد که برای خود آنان هم تعجب برانگیز است . بسیاری از شیعیان حتی جمله « خان الامین » را در عمرشان نشنیده اند تا چه رسد به این که پس از سلام نمازشان ، سه بار این عبارت را به جای تکبیر بگویند . محمد در ادامه باز هم از استاد تشکر کرد و گفت : یکی از پرسش های مبنایی و بسیار مهم ، بحث شفاعت است که این مسئله ظاهراً در بین وهابیت مقبولیت ندارد و این اعتقاد شیعیان را زیر سؤال می برد . یکی از حجاج گرامی درخواست کرده اند که به طور مفصل ، به این مسئله پاسخ داده شود که : ________________________________________ 129 ________________________________________شفاعت از دیدگاه شیعیان چه معنایی دارد ؟ استاد فیاض فرمود : یکی از اعتقادات عموم مسلمانان و معتقدان به ادیان ، مسئله شفاعت است ؛ یعنی روز قیامت ، اولیای الهی در حقّ گروهی از گناه کاران شفاعت می کنند و آنان را از عقاب جهنّم نجات می دهند . یا بنابر تفسیر برخی از شفاعت ، اولیای الهی با شفاعتشان از شخصی ، موجبات ترفیع درجه او را فراهم می سازند که در ا ندازه و ویژگی های آن اختلاف است . یهودیان برای اولیای خود بدون هیچ قید و شرطی ، حق شفاعت قایل هستند که قرآن به طور آشکار ، آن را باطل می داند . در میان مسلمانان ، وهابیان معتقدند که تنها می توان از خدا شفاعت خواست و اگر کسی از خود شافعان شفاعت بخواهد ، مشرک است . در مقابل ، عموم مسلمانان قائلند حقّی را که خداوند برای شافعان قرار داده است ، می توان از آنان نیز طلب کرد . البته به این نیز معتقدند که اصل این حق از آن خداست و اولیا بودن اذن او شفاعت نمی کنند . رسول گرامی اسلام می فرماید : « اُعطیت خَمْسَاً . . . وَاُعطیتُ الشَّفاعَةَ فَادّخَرْتُها لاُِمَّتی » (1) . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد ، ج 1 ، ص 301 ؛ صحیح بخاری ، ج 1 ، ص 91________________________________________ 130 ________________________________________پنج چیز به من ارزانی شد . . . و شفاعت به من عطا شد . پس آن را برای امت خود ذخیره کردم . قرآن مجید ، دیدگاه یهودیان را در مورد شفاعت مطلق نمی پذیرد . بنابر دیدگاه قرآن ، شفاعت در صورتی مؤثر است که شفیع از جانب خدا در شفاعت مأذون باشد . تنها گروهی می توانند شفاعت کنند که علاوه بر قرب معنوی به خدا ، از جانب وی مأذون باشند . خدا در قرآن مجید در این مورد می فرماید : ( لاَّ یَمْلِکُونَ الشَّفَـعَةَ إِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَـنِ عَهْدًا ) (1) مالک شفاعت نیست مگر کسی که نزد خدای رحمان ، عهد دریافته باشد . در جای دیگر آمده است : ( یَوْمَـلـِذ لاَّ تَنفَعُ الشَّفَـعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَـنُ وَرَضِیَ لَهُو قَوْلاً ) (2) در روز رستاخیز ، شفاعت کسی درباره دیگران سود نمی بخشد ، مگر کسیکه خدا به او اذن دهد و به گفتار وی راضی شود . به جز آن ، شخص مورد شفاعت نیز باید لیاقت فیض الهی را از طریق شفیع پیدا کند ؛ یعنی رابطه ایمانی او با خدا و پیوند روحی وی با شفیع گسسته نشود . بنابراین ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مریم ، 872 . طه ، 109________________________________________ 131 ________________________________________کافران که رابطه ایمانی با خداوند ندارند و برخی از مسلمانان گناه کار ، مانند گروه بی نماز و آدم کش که پیوند روحی با شفیع ندارند ، مورد شفاعت قرار نمی گیرند . خداوند در مورد افراد بی نماز و منکران روز رستاخیز می فرماید : ( فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَـعَةُ الشَّـفِعِینَ ) (1) پس شفاعت شفیعان ، به آنان سودی نمی بخشد . همچنین درباره ستمگران می فرماید : ( مَا لِلظَّــلِمِینَ مِنْ حَمِیم وَلاَ شَفِیع یُطَاعُ ) (2) برای ستمگران ، هیچ خویشی و شفیعی که شفاعت وی پذیرفته شود ، نخواهد بود . اساساً شفاعت مانند توبه ، روزنه امیدی است برای کسانی که می توانند در نیمه راه ضلالت و معصیت ، با ترک گناهان ، باقی مانده عمر را در اطاعت خدا سپری کنند . آنان نیک می دانند که در شرایط محدودی می توانند به شفاعت شفیع امیدوار باشند . از این رو ، تلاش می کنند این حد را حفظ کنند و گام فراتر ننهند . شفاعت اولیای الهی به آن ها نوید می دهد که اگر خود را اصلاح کنند ، ممکن است گذشته آن ها از طریق شفاعت نیکان و پاکان جبران شود . البته در مورد این که شفاعت برای بخشودگی گناهکاران است ، یا ترفیع درجه ، روایتی از رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، نظریه اول را اثبات می کند . ایشان می فرماید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مدثر ، 482 . مؤمن ، 18________________________________________ 132 ________________________________________« إنَّ شَفاعَتی یَوْمَ الْقیامَةِ لاَِهْلِ الْکَبائِر مِنْ اُمّتی » . (1) شفاعت من در روز رستاخیز از آن کسانی از امت من است که مرتکب گناهان کبیره شده اند . ردّ نظریه وهابیتگفتیم که وهابیان هر گونه شفاعتی را از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) یا کسی که شایستگی دارد ، موجب شرک می دانند ، در حالی که اگر گروهی از بندگان پاک خدا ، بدون این که مالک مقام شفاعت باشند ، در چارچوب مشخصی ، اجازه شفاعت در مورد گناه کاران بیابند و تنها با اذن و رضایت خدا چنین کنند ، شرک نیست . روشن است که درخواست چنین شفاعتی از بنده ای صالح ، مستلزم خدا دانستن او نیست ، چنان که مستلزم تفویض امور خدایی به او نیست ، بلکه درخواست کاری است از کسی که کار در شأن او است . این رویه در زمان حیات پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) برای گناه کاران هم وجود داشت و هیچ گاه آن حضرت به این افراد ، نسبت شرک نمی داد . در سنن ابن ماجه از پیامبر گرامی اسلام آمده است : « أتدرون ما خیّرنی ربّی اللیلة ؟ » قلنا الله و رسوله اعلم قال : فانّه خیّرنی بین أن یدخل نصف امّتی الجنّة و بین الشّفاعة فاخترت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن ابن ماجه ، ج2 ، ص 583 ، مسند احمد ، ج 3 ، ص 213 ، سنن ابی داوود ، ج 2 ، ص 537________________________________________ 133 ________________________________________الشفاعة قلنا یا رسول الله ادع الله أن یجعلنا من أهلها قال هی لکلّ مسلم » . (1) آیا می دانید که خدا امشب مرا بین چه چیزهایی مخیر فرمود ؟ گفتیم : خدا و پیامبر بهتر می دانند . فرمود : او مرا مخیر ساخت بین این که نصف امت من وارد بهشت شوند و بین شفاعت . پس شفاعت را اختیار کردم . گفتیم : ای پیامبر خدا ، از پروردگار خود بخواه که ما را شایسته شفاعت گرداند . فرمود : شفاعت برای هر مسلمانی خواهد بود . تفاوت وهابیان با مسلمانان دیگر این است که آنها درخواست شفاعت از شافعان را نمی پذیرند ، در حالی که درخواست شفاعت از شافعان ، چه در حال حیات و چه پس از مرگشان ، امری جایز و مشروع است ، ولی به اعتقاد وهابیان ، امری نامشروع ، بلکه شرک آلود است . آنان شفاعت را تنها در صورتی صحیح می دانند که انسان به طور مستقیم از خداوند بخواهد که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و دیگر کسانی که مأذون در شفاعت هستند ، در حق انسان شفاعت کنند . ابن تیمیه می گوید : « اگر کسی بگوید : از پیامبر به دلیل نزدیکی به خدا می خواهم تا شفیع من در این امور باشد ، این از کارهای مشرکان است . » (2) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سنن ابن ماجه ، ج 2 ، باب ذکر الشفاعة ، ص 5862 . زیارة القبور ، ص 156________________________________________ 134 ________________________________________محمد بن عبدالوهاب هم می گوید : طلب شفاعت تنها باید از خدا باشد ، نه شافعان ؛ یعنی باید گفت : بار خدایا محمد را در حقّ ما در روز قیامت شفیع گردان . (1) آنها می گویند طلب شفاعت از شفیع به منزله خواندن غیر است و این شرک در عبادت است ؛ زیرا خداوند متعال می فرماید : فَلاَ تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا (2) با خدا ، هیچ کس را نخوانید . در پاسخ به آنها می گوییم خواندن غیر خدا ، نه حرام است و نه مستلزم شرک ؛ زیرا اگر انجام عملی به دست افرادی ، مجاز و مشروع باشد ، درخواست انجام آن از وی نیز مجاز و مشروع خواهد بود . هرگاه شفاعت کردن برای پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و دیگر شفیعان در قیامت حق و مشروع است ، طلب شفاعت از آنان نیز چنین خواهد بود . همچنین در قرآن مجید به نقل از فرزندان یعقوب ( علیه السلام ) آمده است : ( قَالُواْ یَـأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَآ إِنَّا کُنَّا خَـطِـِینَ ) . (3) گفتند : ای پدر ، از خدا بر تقصیرات ما آمرزش بخواه که ما بر خطا بودیم . و حضرت یعقوب ( علیه السلام ) هم به آنان وعده استغفار داد و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الهدیة السنیة ، ص 422 . جنّ : 183 . یوسف : 97________________________________________ 135 ________________________________________هرگز آنان را به شرک متهم نساخت : ( قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُو هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ) . (1) گفت : به زودی از درگاه خدا ، برای شما مغفرت خواهم خواست . همانا او آمرزنده و مهربان است . این آیات قرآنی ، اثبات کننده شفاعت با تفسیر شیعی و اهل سنت است . نظریه علمای شیعه و اهل سنت درباره شفاعتشیخ مفید می گوید : « امامیه اتفاق نظر دارند که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در روز قیامت ، برای جماعتی از مرتکبان گناهان کبیره از امت خود شفاعت می کند و نیز امیرالمؤمنین علی و امامان دیگر ( علیه السلام ) برای صاحبان گناهان کبیره از شیعیان ، شفاعت می کنند و خداوند بسیاری از خطاکاران را با شفاعت آنان از دوزخ نجات می دهد . » (2) شیخ طوسی می گوید : « شفاعت نزد ما امامیه از آن پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، بسیاری از اصحابش ، تمام امامان معصوم و بسیاری از مؤمنان صالح است . » (3) از علمای اهل سنت هم ابوحفص نسفی می گوید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . یوسف : 982 . اوائل المقالات ، ص 153 . التبیان ، ج 1 ، ص 214 ـ 213136 ________________________________________« شفاعت رسولان و خوبان از امت اسلامی در حق گنه کاران کبیره ، به اخبار مستفیض ، ثابت است . » (1) تفتازانی در شرح این عبارت ، رأی نسفی را بدون هیچ تردیدی تصدیق کرده است . (2) همچنین قاضی عیاض بن موسی می گوید : « مذهب اهل سنت بر جواز شفاعت است عقلاً و صریح آیات و اخبار نیز بر وقوع آن اذعان دارند . » (3) ترمذی از انس به مالک نقل کرده است که از پیامبر خواست تا در قیامت او را شفاعت کند . (4) این در حالی است که به نظر وهابیان ، انس نباید از پیامبر درخواست شفاعت کند ، بلکه باید از خدا بخواهد تا پیامبرش ، او را شفاعت کند . بنابراین ، آنچه مسلّم است این که عقیده وهابیان با اندیشه تمام مسلمانان از شیعه و اهل سنت فرق دارد . دلایل بعضی از منکران برای ردّ شفاعت در نظر عده ای ، اعتقاد به شفاعت موجب گستاخ شدن افراد برای گناه کردن می شود و روح سرکشی را در گناه کاران و مجرمان زنده می کند . پس اعتقاد به شفاعت ، با روح شریعت اسلامی سازگار نیست . در پاسخ باید گفت : در این صورت توبه که عامل بخشایش گناهان است ، مایه ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . العقائد النسفیة ، ص 1482 . همان . 3 . نووی ، شرح صحیح مسلم ، ج 3 ، ص 354 . صحیح ترمذی ، ج4 ، ص 42________________________________________ 137 ________________________________________تشویق به انجام دوباره گناه خواهد بود ، در حالی که توبه یکی از باورهای اصیل اسلامی و مورد اتفاق مسلمانان است . همچنین وعده شفاعت در صورتی مستلزم عصیان گری است که شامل همه مجرمان با تمام صفات و ویژگی ها شود و نسبت به تمام انواع عقاب و تمام اوقات آن جاری باشد . این در حالی است که هیچ کس نمی داند کدام گناه کار و در چه وقتی از قیامت مشمول شفاعت می شود . پس حاشیه امنی ندارد تا به انجام معاصی تشویق شود . در حقیقت ، آیه رحمانی به این گروه چنین پاسخ می دهد : ( یَوْمَـلـِذ لاَّ تَنفَعُ الشَّفَـعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَـنُ وَرَضِیَ لَهُو قَوْلاً ) . (1) در آن روز ( قیامت ) ، شفاعت هیچ کس سودی نمی بخشد ، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و به گفتار او راضی است . هم چنین فرموده است : ( مَا لِلظَّــلِمِینَ مِنْ حَمِیم وَلاَ شَفِیع یُطَاعُ ) (2) برای ستم کاران ، نه دوستی وجود دارد و نه شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود . در روایتی از امام صادق ( علیه السلام ) آمده است که : « اِنَّ شَفاعَتَنا لَنْ تنال مُسْتَخِفّاً بِالصّلاة » . (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . طه : 1012 . غافر ، 18 . 3 . بحارالانوار ، ج 82 ، ص 235________________________________________ 138 ________________________________________همانا شفاعت ما اهل بیت ( علیهم السلام ) به کسی نخواهد رسید که نماز را سبک بشمارد . روشن است که با این شرایط ، کسی به انجام گناه تشویق نمی شود . ناگفته نماند که اعتقاد به شفاعت نه تنها مایه گستاخی نیست ، بلکه سبب می شود گروهی به این امید که راه بازگشت به سوی خداوند برای آنان باز است ، به یاری اولیای خدا ، آمرزش را بجویند و با کنار نهادن سرکشی ، به سوی حق بازگردند . ناگفته نماند مشیّت الهی بر این است که با اعطای منزلت شفاعت به پیامبران و اولیای الهی ، آنان را تکریم کند . پذیرش دعا و درخواست اولیاالله نیز گونه ای تکریم و احترام به آنان است . محمد : با تشکر از صحبت عالمانه استاد و اشتیاق وصف ناپذیر حاضران در شنیدن ادامه سخنان گفت : فکر می کنم این پرسش هم از بین پرسش ها قابل توجه باشد . یکی از حجاج ارجمند پرسیده اند : ________________________________________ 139 ________________________________________رجعت چیست و چرا شیعه به آن اعتقاد دارد ؟ استاد گفت : شیعه امامیه اعتقاد خاصی به رجعت دارد ؛ یعنی این که پس از ظهور مهدی موعود ( عجل الله فرجه الشریف ) و تشکیل حکومت عدل الهی در سراسر جهان ، گروهی از اولیای الهی و دوست داران خاندان رسالت و عده ای از دشمنان خاندان وحی که از دنیا رفته اند ، به دنیا باز خواهند گشت . اولیای الهی و صالحان با دیدن حاکمیت حق و عدل در گسترده گیتی ، شادمان می شوند و پرتوی از آثار ایمان و اعمال صالح خود را در دنیا مشاهده می کنند . دشمنان اهل بیت ( علیهم السلام ) نیز سزای ستم هایی را که روا داشته اند ، در این سرای می بینند . البته پاداش و کیفر نهایی در قیامت تحقق خواهد یافت . رجعت از مباحث ریشه داری است که از زمان ظهور و پیدایش امامیه مطرح بوده و اعتقاد به آن از امتیازهای مدرسه اهل بیت ( علیهم السلام ) است . همچنین بین تشیع و تسنن مانند مباحثه مؤمن الطاق با ابوحنیفه ، مناظراتی اتفاق افتاده ا ست و علمای شیعه مانند شیخ مفید ، سید مرتضی ، علامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی برای تثبیت این عقیده ، آثاری نگاشته اند . بنابراین ، رجعت به معنای بازگشت است و در اصطلاح ، ________________________________________ 140 ________________________________________به بازگشت گروهی از انسان هایی از مرگ و پیش از روز رستاخیز هم زمان با نهضت جهانی مهدی موعود گفته می شود . این حقیقت نیز نه با عقل منافات دارد و نه با منطق وحی . رجعت در منطق وحیبر اساس منطق وحی ، نمونه هایی از « رجعت » را در امت های پیشین می توان یافت . رجعت به معنای رجوع افراد به دنیا ، در موارد متعددی در قرآن آمده است و اهل بیت پیامبر که قرین قرآن و مفسران وحی الهی هستند ، به روشنگری در این زمینه پرداخته اند . برای مثال ، امام صادق ( علیه السلام ) می فرماید : « ایّام الله ثلاثةٌ یوم القائم ( علیه السلام ) و یوم الکرّة و یوم القیامة » . (1) ایام الهی سه روز هستند روز قیام حضرت مهدی ( عجل الله فرجه الشریف ) و روز رجعت و روز رستاخیز . ایشان در جای دیگر می فرماید : « لیس منّا من لم یؤْمن بکرّتنا » . (2) کسی که بازگشت دوباره ما را به دنیا نپذیرد ، از ما نیست . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بحارالأنوار ، ج 2 ، ص 61 و الخصال ، ج 1 ، ص 1082 . من لایحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 458 و وسائل الشیعه ، ج 21 ، ص7 و بحارالأنوار ، ج 53 ، ص 92________________________________________ 141 ________________________________________1 . خداوند متعال می فرماید : ( أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَـرِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْیَـهُمْ ) (1) آیا ندیدید کسانی را که از ترس مگر از دیار خود بیرون رفتند که هزاران تن بودند . خدا فرمود : بمیرید ؛ همه مردند . پس آنان را زنده کرد . در تفاسیر آمده است : آنان هفتاد هزار خانوار بودند . هر سال در میان آنان ، بیماری طاعون می آمد . اغنیا به دلیل برخورداری ثروت می توانستند از شهر بیرون بروند . ولی فقیران به دلیل ناتوانی بیرون نمی رفتند . از همین رو ، اغنیا را طاعون نمی گرفت و تنها فقیران بودند که به این بیماری دچار می شدند . ضعیفان می گفتند : اگر ما نیز با اغنیا خارج می شدیم ، به این بیماری دچار نمی گشتیم . هم چنین اغنیا می گفتند : اگر ما نیز در شهر می ماندیم ، به این مرض دچار می شدیم . پس قرار گذاشتند که هنگام ورود طاعون ، همگی از آن دیار خارج شوند . قبل از ورود طاعون ، همه از آن دیار خارج شدند و در کنار شطّ دریایی فرود آمدند . آنان به محض آن که اثاث خود را بر زمین نهادند . خداوند متعال جانشان را گرفت و مدتی به این حالت بودند تا این که یکی از انبیای بنی اسرائیل به نام « حزقیل » بر آنان گذر کرد . او با مشاهده این حال عرض کرد : خدایا ، اگر ممکن است آنان را زنده گردان تا شهرهایت را آباد کنند و ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بقره ، 243________________________________________ 142 ________________________________________فرزندانی متولد سازند که با عابدان ، تو را عبادت کنند . خداوند به او وحی فرستاد . آیا دوست داری که آنان را زنده کنم ؟ عرض کرد : آری . خداوند نیز آنان را زنده کرد و بعد از مدتی بمرگ های طبیعی از دنیا رفتند . (1) 2 . در آیه کریمه قرآنی آمده است : ( فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا کَذَ لِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتَی وَیُرِیکُمْ ءَایَـتِهِی لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ) (2) پس دستور دادیم که پاره ای از اعضای آن گاو را بر بدن کشته بزنند تا ببیند که خداوند این گونه مردگان را زنده خواهد کرد و قدرت کامل خویش را آشکار خواهد ساخت . شاید شما بیاندیشید . مفسّران نقل می کنند که مردی از بنی اسرائیل یکی از نزدیکانش را کشت تا ارث او را صاحب شود . یهود می خواستند قاتلش را بیابند . خداوند متعال به آنان دستور داد که گاوی ذبح کنند و قسمتی از بدنش را به بدن مقتول بزنند تا زنده شود و از قاتل خود خبر دهد . پس از جدال و نزاع فراوان ، گاو مورد نظر را یافتند و آن را ذبح کردند . آن گاه برخی از اعضای گاو را به بدن مقتول زدند . او زنده شد و با پرسش از او به قاتل پی بردند . (3) 3 . خداوند متعال می فرماید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . درّ المنثور ، سیوطی ، ج 1 ، ص 311 ، کشاف ، زمخشری ، ج 1 ، ص2862 . بقره ، 733 . قصص الأنبیاء ، ثعلبی ، صص 207 ـ 204 و در المنثور ، ج 1 ، ص79________________________________________ 143 ________________________________________( أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَة وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّی یُحْیِی هَـذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِاْئَةَ عَام ثُمَّ بَعَثَهُو ) (1) یا به مانند آن که به دهکده ای گذر کرد که ویران شده بود ، گفت : در حیرتم که خداوند چگونه این مردگان را دوباره زنده خواهد کرد . پس خداوند او را صد سال میراند و سپس زنده اش کرد . بیشتر مفسران می گویند که یکی از انبیای الهی در سفری به دهکده ای گذر کرد که مرگ بر تمام اهالی آن سایه افکنده بود . با ایمانی که به قدرت مطلق خداوند داشت ، در دلش پرسید : کیست که این مردگان را بعد از توقف طولانی ، مبعوث می گرداند ؟ در آن هنگام ، خداوند جانش را گرفت و بعد از صد سال که اجزای جسدش پراکنده شده بود ، دوباره برانگیخت . کیفیت حشر دابّه اش را نیز به او نشان داد تا این که در عمل ، حشر و نشر را ببیند و به معاد اطمینان قلب یابد . (2) این آیات نشان می دهد که خداوند قادر ، رجعت را بارها نشان داده است . بنابراین ، رجعت قبل از رستاخیز هیچ استبعادی ندارد . 4 . ( وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوْجًا مِّمَّن یُکَذِّبُ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . بقره ، 2592 . کشاف ، ج 1 ، ص 295 ، درّ المنثور ، ج 1 ، ص 331________________________________________ 144 ________________________________________بِـَایَـتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ ) . (1) و آن روز که از میان هر امت ، جمعی از تکذیب کنندگان نشانه های ما را ، برانگیزیم پس آنان بازداشته خواهند شد . در این آیه شریفه ، شواهدی است که می تواند درباره رجعت باشد ، نه قیامت ؛ زیرا این آیه بر برانگیخته شدن گروه خاصی و جمع معینی از امت ها تصریح می کند ، نه همه انسانها . بر اساس این آیه ، آن روز از میان هر امت ، گروهی از تکذیب کنندگان آیات خود را برخواهیم انگیخت . این جمله به روشنی بر برانگیخته نشدن همه انسانها گواهی می دهد ، در حالی که حشر در روز رستاخیز شامل همه افراد بشر است و به گروه خاصی محدود نمی شود . این همان رجعت است . در روایاتی که شیعه و اهل سنت آن را از قول پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل کرده اند ، می بینیم پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از وقوع حوادثی برای امت خود خبر می دهد که در امت های پیشین نیز رخ داده است . یکی از این حوادث ، رجعت است . در صحیح بخاری از ابوسعید خدری از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) روایت شده است که فرمود : « لتتبعنّ سنن من کان قبلکم شبراً بشبر و ذرعاً بذراع » . (2) آنچه بر سر امت های پیشین آمد ، بر سر امت من نیز بدون کم و کاست خواهد آمد . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . نحل : 832 . صحیح بخاری ، ج 9 ، ص 112________________________________________ 145 ________________________________________هم چنین شیخ صدوق از رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) روایت می کند که فرمود : « کلّ ما کان فی الأمم السالفة فإنّه یکون فی هذه الأمّة مثله ، حذوا النعل بالنعل والقذّة بالقذّه » . (1) امام رضا ( علیه السلام ) در پاسخ پرسش مأمون عباسی درباره رجعت به همین حدیث نبوی استدلال فرمود . (2) رجعت در امت ها سابقه دارد ، مانند رجعت هفتاد نفر از قوم موسی ، رجعت عزیر بعد از صد سال ، رجعت سام بن نوح به دنیا ، رجعت فرزندان ایّوب ، (3) رجعت یوشع ، الیسع ، اشموئیل . (4) در اسلام هم نمونه های زیادی از رجعت وجود داشته است و کسانی از مرگ به دنیا بازگشتند که خود اهل سنت به آن اذعان نموده اند . سیوطی می گوید : « عیسی ( علیه السلام ) دوستش ، عاز را زنده کرد و حیات را به فرزند پیرزنی بازگرداند و نیز دختری را زنده کرد . هر سه بعد از زنده شدن در قید حیات بودند و فرزندان نیز از خود به یادگار گذاشتند . » (5) ابن ابی الدنیا از علمای عامه ( متوفای 208هـ ) در این زمینه ، کتابی به نام « من عاش بعد الموت » نوشته که در ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . کمال الدین ، ص 5762 . بحارالانوار ، ج 53 ، ص 593 . ر . ک : الدرّالمنثور ، ج 5 ، ص 316 ، الشیعة و الرجعة ، ج 2 ، ص 154 ، تفسیر نیشابوری ، ص 444 . تاریخ طبری ، ج 1 ، ص 280 ، الکامل فی التاریخ ، ج 1 ، ص 1545 . تفسیر الجلالین ، ج 1 ، ص 73________________________________________ 146 ________________________________________عربستان چاپ شده است ولی در این کتاب ، از نمونه هایی که پس از مرگ زنده شده اند ، چنین نام می برد ! رجعت زید بن خارجه ، رجعت جوانی از انصار ، رجعت مردی از مقتولین مسیلمه ، رجعت ابن خراش ، رجعت یکی از بستگان ( دایی ) ابن ضحاک ، رجعت رؤبه دختر بیجان ، رجعت شخصی از بنی جُهینه و نمونه های دیگر که در نوع خود جالب توجه است . آلوسی نیز می گوید : « زنده شدن بعد از مرگ و رجوع به دنیا از اموری است که مقدور خداوند متعال است که هیچ کس در آن شک و شبهه ندارد و تنها بحث در وقوع آن است . » (1) بنابراین امر رجعت محال نیست ، بلکه علمای شیعی نیز بر آن مهر تأیید زده اند . شیخ مفید می فرماید : « خداوند متعال گروهی از امت محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را پس از وفاتشان و پیش از روز قیامت محشور خواهد کرد و این مذهب از ویژگی های آل محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) است و قرآن نیز بر آن شاهد است . » (2) شیخ محمدرضا مظفّر هم می گوید : « آن چه شیعه درباره رجعت به آن اعتقاد دارد ، آن است که خداوند متعال ، گروهی از اموات را پیش از ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . روح المعانی ، ج 20 ، ص 272 . المسائل السرویة ، ص 32________________________________________ 147 ________________________________________روز قیامت در همان صورت هایی که بوده اند ، بازمی گرداند . عده ای را عزیز و برخی دیگر را ذلیل می گرداند . و این رجعت ، هنگام ظهور مهدی آل محمد ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) است . » (1) رجعت از نگاه عقل از دیدگاه اسلام و آیین های دیگر الهی ، جوهره انسان را روح مجرد وی تشکیل می دهد که از آن به نفس نیز تعبیر می شود . پس از فنای بدن ، نفس باقی می ماند و به حیات جاودانه خود ادامه می دهد . از سوی دیگر ، پروردگار بزرگ قادر مطلق است و هیچ مانعی ، توانایی او را محدود نمی سازد . با این دو مقدمه روشن می شود که مسئله رجعت از دیدگاه عقل ، امری ممکن است ؛ زیرا با اندک تأملی معلوم می شود که بازگرداندن این گروه از انسانها به مراتب از آفرینش نخستین آنان ، سهل تر است . بنابراین ، پروردگاری که در وهله اول ، آنان را آفریده است ، بی تردید ، بربازگرداندن دوباره آنان توانایی دارد . (2) گفتنی است مسئله رجعت از دیدگاه شیعه هرگز مستلزم اعتقاد به تناسخ نیست ؛ زیرا نظریه تناسخ بر انکار رستاخیز مبتنی است و جهان را در گردش همیشگی می داند که هر دوره ای ، تکرار دوره پیش از آن است . بر اساس این نظریه ، روح هر انسانی پس از مرگ ، بار دیگر به دنیا باز می گردد و به بدن دیگری منتقل می شود . پس اگر روح در زمان گذشته ، از نیکوکاران بوده است ، در بدنی ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . عقاید الامامیة ، ص 1082 . شیعه پاسخ می دهد ، سید رضا حسینی نسب ، ص 47________________________________________ 148 ________________________________________قرار می گیرد که دوران بعد را با خوشی می گذراند و اگر از بدکاران بوده است ، به بدنی منتقل می شود که دوران بعد را با سختی ها سپری می کند و این بازگشت در حکم رستاخیز اوست . این در حالی است که معتقدان به رجعت ، به پیروی از شریعت اسلام ، به قیامت و معاد ایمان دارند و از سوی دیگر ، انتقال یک روح جدا شده از بدن را به بدن دیگر محال می دانند . (1) بر اساس عقیده رجعت ، شیعیان تنها معتقدند که گروهی از انسانها پیش از قیامت به این جهان باز می گردند و پس از برآورده شدن حکمت ها و مصالح آن ، بار دیگر به سرای جاودانی می شتابند تا در روز رستاخیز ، همراه با دیگر انسانها برانگیخته شوند . به این ترتیب ، هرگز یک روح پس از جدا شدن از بدن به بدن دیگر منتقل نمی شود . شاید بتوان فلسفه رجعت را برای کسانی که باز می گردند ، نشان دادن جلال و شکوه واقعی اسلام و سرافکندگی کفر و همچنین پاداش به انسانهای با ا یمان و نیکوکار و کیفر دادن کافران و ستمگران دانست . در این زمان محمد گفت : همه ما از نکاتی که استاد فرمود ، بهره مند شدیم . به یقین ، هر یک از این نکات در پی ساعت ها مطالعه و تدبّر و تفکر به دست آمده و تحفه راه همه ما شده است . به سهم خودم و از طرف شرکت کنندگان گرامی ، از جناب عالی تشکر می کنم و امیدوارم خداوند ، امثال شما را برای مکتب اهل بیت ( علیهم السلام ) زیاد کند . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . اسفار ، صدرالمتألهین ، ج 9 ، باب 8 ، فصل 1 ، ص 3________________________________________ 149 ________________________________________حضرت استاد به مسئله ای بسیار مهم و مبنایی می رسیم که سرآغاز به وجود آمدن مذاهب مختلف است و همه مذاهب به گونه ای به مسئله جانشینی پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) حساسیت دارند و می پرسند . ________________________________________ 150 ________________________________________آیا پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) علی ( علیه السلام ) را پس از خود به جانشینی انتخاب کرد ؟ استاد فرمود : درست است این مسئله بسیار حساس و حیاتی است و نباید به گونه ای به آن پرداخت که عامل شکاف بیشتر بین مذاهب شود . بیان مطالب واقع گرایانه در به وجود آمدن این تفرقه در دین مبین اسلام لازم و ضروری است . در این باره نظریه هایی وجود دارد . گروهی از اهل سنت معتقدند پیامبر پس از خود ، کسی را به جانشینی معین نکرده و امر خلافت را به مردم واگذار کرده است . گروهی دیگر می گویند : پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، ابوبکر را جانشین خود معین کرده است ، ولی شیعه امامیه معتقدند که رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به امر خداوند ، جانشین پس از خود را به مردم شناسانده است ؟ آنان می گویند رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) با توجه به اراده الهی که در آیه 26 سوره جن آمده است : ( عَــلِمُ الْغَیْبِ فَلاَ یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِیأَحَدًا * إِلاَّ مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُول . . . ) (1) او آگاه از غیب است . پس هیچ کس را بر غیبش آگاه نمی سازد ، مگر رسولان برگزیده خود را . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . جن : 26 و 27________________________________________ 151 ________________________________________نسبت به آینده و نزاعی که در مسئله خلافت و جانشینی وی پدید می آمد ، آگاه بودند و اهل سنت و شیعه نیز با نقل روایاتی از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بر این امر صحه نهاده اند . برای مثال ، عقبة بن عامر از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل کرده است که فرمود : همانا من پیش تاز شما در روز قیامتم و بر شما شاهدم . به خدا سوگند ، من اکنون به حوضم نظر می کنم ، به من کلید خزینه های زمین داده شده است . نمی ترسم از این که پس از من مشرک شوید ، ولی از نزاع و اختلاف در مسئله خلافت بیمناکم . (1) ابن عساکر به سند صحیح از ابن عباس نقل می کند : من با پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و علی ( علیه السلام ) . از کوچه های مدینه می گذشتیم . گذرمان به باغی افتاد . علی ( علیه السلام ) عرض کرد : ای رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، این باغ چه قدر زیباست ؟ پیامبر فرمود : باغ تو در بهشت از این باغ زیباتر است . آن گاه به دست خود به سر و محاسن علی ( علیه السلام ) اشاره کرد و با صدای بلند گریست . علی ( علیه السلام ) عرض کرد : چه چیز شما را به گریه واداشت ؟ فرمود : این قوم در سینه هایشان ، کینه هایی دارند که آن را اظهار نمی کنند ، مگر پس از وفاتم . (2) عقل و منطق حکم می کند که با توجه به اطلاع رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از فتنه آینده درباره خلافت ، ایشان راه حل مناسبی را در پیش بگیرد یا تعیین خلیفه را به شورا واگذار کند ، یا برای رفع فتنه ، کسی را معرفی کند یا سکوت در ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، رقم حدیث 1279 ، کتاب الجنائز . 2 . امام علی ، ترجمه ابن عساکر ، رقم 834________________________________________ 152 ________________________________________پیش گیرد . این سه احتمال ، طرفداران ویژه ای دارد . عایشه می گوید : « پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در حالی که سرش بر دامان من بود ، از دنیا رفت و بر کسی وصیت نکرد . » (1) ابوبکر هم هنگام وفاتش می گفت : دوست داشتم که از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) می پرسیدم امر خلافت در شأن کیست تا کسی در آن نزاع نکند . (2) وی در سخنی دیگر گفته است : « پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، مردم را به حال خود گذاشت تا برای خود ، آن چه را مصلحت شان در آن است ، انتخاب کنند . » (3) عمر بن خطاب هم در پاسخ فرزندش که از او خواسته بود مردم را مانند گله ای بدون چوپان رها نکند ، گفت : اگر جانشین برای خود معین نکنم ، به رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) اقتدا کرده ام واگر خلیفه معین کنم ، به ابوبکر اقتدا کرده ام . (4) به راستی چگونه می توان باور کرد که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نسبت به این وظیفه مهم و اساسی که آینده دین نوخاسته او به آن بستگی داشت ، بی توجه بماند ، در حالی که با دقت در سیره رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) درمی یابیم که ایشان حتی نسبت به مسائلی بسیار معمولی تر ، احساس مسئولیت می کرد . او کسی بود که حتی در آخرین بیماری اش ، لشکری را برای ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، ج6 ، ص162 . تاریخ طبری ، ج 3 ، ص 4313 . همان ، ج 4 ، ص 534 . حلیة الاولیاء ، ج 1 ، ص 44________________________________________ 153 ________________________________________حفظ حدود و مرزهای اسلامی آماده کرد و آنان را در حالی که بیمار بود تا بیرون شهر ، بدرقه کرد . ایشان هرگاه برای جنگ از مدینه می رفت ، کسی را به جای خود می گذاشت . این احتمال خلاف دستورهای پیامبر است ، زیرا خود ایشان به مسلمانان می فرمود : هر کسی صبح کند ، در حالی که به فکر امور مسلمانان نباشد ، مسلمان نیست . (1) عقل سلیم چگونه می پذیرد که خلفای پس از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به شدت نگران آینده باشند و با انتصاب یا تشکیل شورا ، تکلیف جامعه را مشخص کنند ، ولی پیامبر نسبت به این موضوع بی اعتنا بماند . آیا ابوبکر ، عمر ، معاویه و دیگران نسبت به آینده حکومت خود بی اعتنا ماندند ؟ راه دیگر ؛ یعنی تشکیل شورا برای انتخاب خلیفه هم نادرست است ؛ زیرا اگر رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) چنین قصدی داشت ، باید مردم را دراین باره توجیه و برای فرد یا افراد منتخب ، شرایطی بیان می کرد . این در حالی است که می بینیم چنین اتفاقی نیفتاده است . از آن گذشته ، فرهنگ عمومی هم شرایط پذیرش شورا را نداشت . وقایع سقیفه بنی ساعده و اختلاف شدید مهاجران و انصار گواه این مدعاست . برخی از صحابه پیش از آن که پیکر رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را دفن کنند ، در سقیفه گرد آمدند تا جانشینی تعیین کنند . هر کسی در این مورد سخنی می گفت و کسی را نامزد خلافت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . اصول کافی ، ج 2 ، 131________________________________________ 154 ________________________________________می کرد و به هواداری از او می پرداخت . سخن به درازا کشید و نزاع و کشمکش پدید آمد ، به گونه ای که عمر می گوید : آن چنان صداها بلند شد که ترسیدم اختلاف پدید آید . به ابوبکر گفتم : دستت را پیش آر تا با تو بیعت کنم . (1) در مورد احتمال سوم ؛ یعنی تعیین جانشین از طرف رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) باید گفت : پیامبر اکرم با تربیت دینی امام علی ( علیه السلام ) و بیان نصوص ولایت و امامت و اجرای عملی با تدبیرهای ویژه در اواخر عمر خویش به این مهم عمل کرد . 1 . در تربیت دینی همین بس که علی ( علیه السلام ) از ابتدای کودکی در دامان رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) رشد کرد . حاکم نیشابوری پس از نقل چگونگی واگذاری فرزندان ابوطالب ، به عباس و پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) می نویسد : « رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، علی ( علیه السلام ) را انتخاب کرد و عباس ، جعفر را برگرفت . علی ( علیه السلام ) تا زمان بعثت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) با آن حضرت بود و از او پیروی کرد و او را تصدیق می کرد . » (2) در مسند احمد هم آمده است : « در آن ایام ، پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) به مسجدالحرام می رفت تا نماز بخواند . علی ( علیه السلام ) و خدیجه نیز به دنبالش می رفتند و با او در مقابل دیدگان مردم نماز می خواندند . این در زمانی بود که کسی جز این سه ، روی زمین نماز نمی گزارد . » (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . سیره ابن هشام ، ج 4 ، ص 336 ، تاریخ ابن کثیر ، ج 5 ، ص 2462 . مستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 1823 . مسند احمد ، ج 1 ، ص 209 ، تاریخ طبری ، ج 2 ، ص 311________________________________________ 155 ________________________________________انتخاب علی ( علیه السلام ) از سوی رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) هنگام هجرت ، نشان دهنده محبوبیت اوست . پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) هنگام هجرت به مدینه علی ( علیه السلام ) را انتخاب کرد تا در بستر او بخوابد . آن گاه امانت ها را به صاحبانش برگرداند و با بقیه زنان بنی هاشم به سوی مدینه هجرت کند . (1) پیامبر ، او را به دامادی برگزید و در جنگ خیبر پرچم را به او داد . همچنین با او پیمان اخوت بست و او را در دنیا و آخرت ، برادر خود قرار داد . 2 . همچنین پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) گاهی به ولایت و امامت علی ( علیه السلام ) تصریح می کرد . مانند ( إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُو وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وَهُمْ رَ کِعُونَ ) (2) یا ( الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الاِْسْلَـمَ دِینًا ) (3) و آیات دیگر . (4) از میان احادیث هم به این موارد می توان اشاره کرد : حدیث غدیر (5) ، حدیث دوازده خلیفه (6) ، حدیث ولایت (7) ، حدیث وصایت (8) ، حدیث منزلت (9) ، حدیث خلافت (10) ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد ، ج 1 ، ص 348 ، مستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 42 . مائده ، 553 . همان ، 34 . رعد : 7 ، مائده : 67 ، احزاب : 33 ، نساء : 595 . من کنت مولاه ، فعلی مولاه . 6 . یکون بعدی اثنا عشر أمیراً کلّهم من قریش . 7 . و هو ولیّ کلّ مؤمن من بعدی . 8 . ان لکلّ نبیّ وصیّاً و وارثاً و انّ علیّاً وصیّی و وارثی . 9 . انت منّی بمنزلة هارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی . 10 . انت أخی و وصیّی و خلیفتی فیکم فاسمعوا له و اطیعوا . ________________________________________ 156 ________________________________________حدیث ثقلین (1) ، حدیث مدینة العلم (2) ، حدیث سفینه (3) ، حدیث امان (4) ، حدیث حق (5) ، حدیث قرآن (6) و مانند آن . 3 . تدبیر عملی : بیان حدیث غدیر ، فرستادن لشکر اسامه برای دور کردن دشمنان داخلی از مدینه برای اجرای مسئله جانشینی و درخواست نوشتن وصیت نامه از تدبیرهای عملی رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) بود . پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در آخرین حج که به حجة الوداع معروف است ، به تبلیغ ولایت امر شد . سپس دست علی ( علیه السلام ) را گرفت و فرمود : « هر که من مولای اویم ، این علی مولای اوست . » (7) در صحت حدیث غدیر ، جای هیچ تردیدی نیست ، چون بسیاری از صحابه رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) آن را نقل کرده اند که از آن میان ، به این افراد می توان اشاره کرد : ابوبکر بن ابی قحافه ، اسماء بنت عمیس ، ام سلمه ، جابر بن سمره ، ابوالهیثم بن تیهان ، حسان بن ثابت ، ابی ایوب انصاری ، سعد بن عباة ، سهل بن سعد ، عایشه ، عبدالله بن جعفر ، عبدالله بن عمر ، عبدالله بن عباس ، عمر بن خطاب و 84 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . انّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ما إن تمسکتم بهما لن تضلّوا بعدی أبداً . 2 . انا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد العلم فلیأتها من بابها . 3 . مثل أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها زخّ فی النّار . 4 . النجوم أمان لاهل السماء واهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس . 5 . علیّ مع الحق والحقّ مع علیّ یدور حیثما دار . 6 . علیّ مع القرآن و القران مع علیّ . 7 . تفسیر طبری ، ص262________________________________________ 157 ________________________________________نفر از تابعین ، مانند سلیم بن قیس هلالی ، سعید بن جبیر ، اصبغ بن نباته ، سالم بن عبدالله بن عمر و دیگران . در قرون متوالی ، محدثان و ناقلان بی شماری بر این حدیث مهر تأیید نهاده اند . از نظر دلالت حدیث غدیر ، در جمله « الست اولی من انفسکم » ؛ آیا من اولی به شما از خود شما بر نفستان نیستم ، در این که « اولی » به معنای امامت است ، 64 نفر از علمای عامه گفته اند : آیا شایسته است پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، مردم را در آن هوای گرم نگه دارد و این موضوع جزئی را که علی دوست من است ، به مردم یادآوری کند ؟ اگر مولی به معنی ناصر و محب است ، چرا رسول الله در جملات بعدی حدیث غدیر می فرماید خدایا یاری کن آن که علی را یاری می کند و از رحمت خود به دور دار آن را که یاری نمی کند ؟ چرا مردم پس از انجام مراسم به امیر مؤمنان علی ( علیه السلام ) تهنیت و شادباش گفتند . آیا به این دلیل نبود که در آن روز ، خدا و پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) علی را به مقامی بلند و منصبی جدید برگزیدند . مفسر تاریخ نگار بزرگ اهل سنت ، حافظ ابوجعفر محمد بن جریر طبری می گوید : « بعد از این که آیه در غدیر خم نازل شد ، پیامبر فرمود : جبرئیل از طرف خدا دستور آورد که در این جایگاه باشم و به هر سفید و سیاهی اعلام کنم که علی فرزند ابوطالب ، برادر من ، وصی من جانشین من و امام پس از من است . » (1) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الغدیر ، ج 1 ، ص 214________________________________________ 158 ________________________________________نویسنده کتاب تاریخ روضة الصفا پس از نقل جریان غدیر می نویسد : « پس فرود آمد و در خیمه خاص بنشست و فرمود که امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) در خیمه دیگر بنشیند . بعد از آن ، طبقات خلایق را امر کرد به خیمه علی ( علیه السلام ) رفتند و زبان به تهنیت آن حضرت گشادند و چون مردم از این امر فارغ شدند ، امّهات ( همسران رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ) به فرموده خواجه کاینات نزد علی ( علیه السلام ) رفته ، او را تهنیت گفتند . » (1) در تاریخ حبیب السِیَر پس از نقل حدیث غدیر چنین آمده است : « پس امیرالمؤمنین علی ـ کرّم الله وجهه ـ به موجب فرموده حضرت رسالت ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در خیمه نشست تا طوایف خلایق به ملازمتش رفته ، لوازم تهنیت به تقدیم رساندند و از جمله اصحاب ، عمر بن الخطاب ـ رضی الله عنه ـ جناب ولایت مآب را گفت : بخٍّ بخٍّ یابنَ ابی طالب اَصبحت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة ؛ یعنی خوشا به حال تو ای پسر ابوطالب ! بامداد کردی در وقتی که مولای من و مولای هر مؤمن و مؤمنه بودی . ابن مغازلی در تأیید این حدیث می گوید : « حدیث غدیر ، حدیث صحیحی است که حدود صد ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاریخ روضة الصفا ، ج 1 ، ص 541________________________________________ 159 ________________________________________نفر صحابی که عشره مبشّره نیز از آن جمله هستند ، آن را از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) روایت کرده اند . این حدیث ، ثابت است و ایرادی به آن وارد نیست و این فضیلتی ـ است که فقط علی ( علیه السلام ) به دست آورده است و هیچ کس در این فضیلت با او شریک نیست . » (1) در موارد متعددی ، امام علی ( علیه السلام ) حضرت زهرا ( علیها السلام ) ، امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) ، عمار یاسر ، اصبغ بن نباته ، عمر بن عبدالعزیز ، مأمون و حتی عمروبن عاص که بعدها یکی از دشمنان سرسخت حضرت علی ( علیه السلام ) شد به حدیث غدیر استناد کرده اند . برای نمونه ، پیش از آن که معاویه حکومت مصر را به عمروعاص پیشنهاد کند ، در نامه ای از او تقاضای کمک کرد و نوشت : علی باعث قتل عثمان شد و من خلیفه عثمان هستم . عمرو در جواب معاویه می نویسد : نامه ات را خواندم و فهمیدم . این که از من خواسته ای از دین اسلام خارج و با توبه وادی ضلالت وارد شوم و تو را در راه باطلت یاری کنم و به روی امیرالمؤمنین شمشیر بکشم ، در حالی که او برادر ، ولی ، وصی و وارث رسول خداست و هموست که دین پیامبر را ادا کرد و وعده هایش را جامه عمل پوشاند ، همو که داماد او و شوهر بانوی زنان جهان و پدر حسن و حسین سرور جوانان بهشتی است ، نمی پذیرم . و اما این که گفته ای : من خلیفه عثمانم ، با مرگ عثمان ، تو عزل شده ای و خلافتت زایل می شود ، اما این ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مناقب ابن مغازلی ، ص 27 ، حدیث 39________________________________________ 160 ________________________________________که گفته ای : امیرالمؤمنین ، صحابه را بر کشتن عثمان تحریک کرد ، این دروغ و نارواست . وای بر تو ای معاویه ! آیا نمی دانی که ابوالحسن ، جانش را در راه خدا نثار کرد و در بستر رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) خوابید و رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) درباره اش فرمود : هر کس من مولای او هستم ، علی مولای اوست . (1) همه این موارد نشان می دهد که حدیث غدیر در جامعه اسلامی پذیرفته شده بود ، ولی بعدها در هاله ای از حب جاه ، مقام و ریاست پوشیده ماند . محمد : استاد ! هر چند جناب عالی واقعاً ما را شرمنده صحبت هایتان کرده اید ، ولی می ترسیم که توفیق شرکت در چنین جلساتی را نیابیم . از این رو ، با عرض پوزش از شما ، اگر اجازه بفرمایید پاسخ یکی دو تا از پرسش ها را از محضرتان جویا شویم ؟ استاد فیاض : بنده از این که عمرم در جلسات علمی صرف شود ، بسیار خوشحالم . بنابراین ، بدون هیچ گونه ملاحظه ای در طرح پرسش ها راحت باشید . محمد : پرسش بعدی دوستان این است که : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تذکرة الخواص ، ص 84161 ________________________________________نظر شیعه نسبت به صحابه چیست ؟ استاد : یکی از مواردی که به شیعیان خرده می گیرند ، این است که می گویند شیعه امامیه معتقدند هیچ کدام از صحابه عادل نیستند . این در حالی است که از دیدگاه شیعه ، کسانی که به دیدار پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) تشرف یافته اند ، به چند دسته تقسیم می شوند . برخی از این دسته ها از عدالت خارجند و صرف هم نشنیی با پیامبر خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ، کیمیایی نبوده است که ماهیت انسان ها را دگرگون سازد و همه آنان را تا پایان عمر بیمه کند و در جرگه دادگران قرار دهد . بر خلاف نظر شیعیان ، علمای اهل سنت ، عدالت صحابه را به عنوان یک اصل مسلّم پذیرفته اند ، به این معنا که هر کس مصاحبت با پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) را درک کرده باشد ، عادل است . (1) تاریخ نام و نشان بیش از دوازده هزار تن را به عنوان صحابه پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ضبط کرده است که در میان آنان ، چهره های گوناگونی وجود دارد . شکی نیست که هم نشینی با پیامبر گرامی ، افتخار بزرگی بود که نصیب گروهی شد و امت اسلامی پیوسته به دیده احترام به آنان می نگریست ؛ زیرا آنان پیش تازان آیین اسلام ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الاستیعاب فی اسماء الاصحاب ، ج1 ، ص2 ، اسد الغابة ، ج1 ، ص3________________________________________ 162 ________________________________________بودند که برای نخستین بار ، پرچم شوکت و عزّت اسلام را برافراشته ، قرآن مجید هم به تمجید از عملکرد این پیشگامان پرداخته است . ( لاَ یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَـتَلَ أُولَـئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَـتَلُوا ) . (1) آنان که پیش از فتح ( مکه ) بخشش و مبارزه کردند ، با کسانی که پس از آن ، انفاق و جهاد کردند ، برابر نیستند ، بلکه در درجه ای بالاتر قرار دارند . پرسش اصلی این جاست که آیا این صحابه تا پایان عمر بر عهد خود استوار ماندند ؟ آیا گناهان صحابه ، بخشودنی است ؟ آیا نباید در نکوهش صحابه سخن گفت ؟ آرای مختلفی در این باره بیان شده است : 1 . فرقه کاملیه ، به کفر تمام صحابه بعد از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) قائل هستند . این دیدگاه نادری است که با قرآن ، سنت و سیره صحابه و عقل مخالف است . شیعه از این رأی بری است و به آن اعتقاد ندارد . 2 . رأی شیعه امامیه و برخی از ااهل سنت : شیعه امامیه معتقد است که در میان صحابه ، افراد مختلفی از عادل و فاسق وجود داشته اند . از این رو ، مجرد هم نشینی با رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) سبب نمی شود که کسی تکویناً عادل شود ، بلکه اتصاف به عدالت در صورتی است ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . حدید : 10________________________________________ 163 ________________________________________که در خط رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و نماد سیره و سنت او باشد و این رأی با قرآن و سنت نبوی و سیره صحابه موافق است . شماری از اهل سنت منصف این رأی را به دلیل موافقت با اصول و ادله ، پذیرفته اند که از متقدمین می توان به سعد تفتازانی ، مارزی و ابن عماد حنبلی اشاره کرد . و از متأخرین شیخ محمد عبده ، محمد بن عقیل علوی ، محمد رشید رضا ، سید قطب ، سید مقبلی ، شیخ محمد ابوریه ، شیخ مصطفی صادق رافعی و محمد غزالی نام برد . اینان به این نتیجه رسیده اند که عدالت ، ویژه آن اصحابی است که بر روش اسلامی پایدار ماندند و در دین تغییر و تبدیل ایجاد نکردند . 3 . معتزله هم به عدالت جمیع صحابه معتقدند به جز کسانی که با امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) وارد جنگ شدند که آنان فاسق هستند و شهادتشان قبول نیست . (1) 4 . برخی از اهل سنت هم معتقدند که باید جایگاه و مواقف صحابه را به گونه ای توجیه کنیم که با قول به عدالت شان سازگار باشد . ابن حجر هیثمی می گوید : « آنچه اهل سنت و جماعت بر آن اجماع دارند ، این است که بر هر مسلمانی واجب است ، تزکیه صحابه و اثبات عدالت آنان و طعن وارد نکردن به آنها . . . . و نیز واجب است کارهای آنان را که در ظاهر خلاف است ، به بهترین وجه تأویل کنیم ؛ زیرا آنان شایسته این کارند . » (2) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الاحکام فی اصول الاحکام ، ج 2 ، ص 322 . الصواعق المحرقة ، ص 325________________________________________ 164 ________________________________________ابن حجر خود به این توصیه عمل کرده و در تبرئه معاویه از ستم هایش می گوید : « گروه معاویه هر چند ستم کار بودند ، ولی این ستم سبب فسق او نمی شود زیرا قابل تأویل است و می توان او و اصحابش را در این عمل معذور دانست . (1) 5 . عدالت جمیع صحابه رأی بیشتر اهل سنت این است که تمام صحابه عادل بوده و با این حال از دنیا رفته اند . ابن اثیر می گوید : « صحابه با بقیه راویان شریکند مگر در جرح و تعدیل ؛ زیرا تمام آنان عادل بودند . و جرحی در آنها راه ندارد . (2) ابن حجر می گوید : « اهل سنت اتفاق نظر دارند که جمیع صحابه عادل هستند و کسی در این مسئله اختلاف نکرده است ، مگر عده کمی از اهل بدعت . » (3) سرخسی می گوید : « هر کس بر صحابه طعن وارد کند ، ملحد است و اسلام را رها کرده است و اگر توبه نکند ، درمانش شمشیر است . » (4) قرطبی هم می گوید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الصواعق المحرقة ، 3282 . اسد الغابة ، ج 1 ، ص 103 . الاصابة ، ج 1 ، ص 174 . اصول السرخسی ، ج 2 ، ص 134________________________________________ 165 ________________________________________« همه صحابه عادل و از اولیای خدا و برگزیدگان خلق بعد از انبیا و رسولان هستند . این مذهب اهل سنت و جماعت است . » (1) این نظر را هم دکتر حسن شیخ می گوید : « عدالت صحابه ثابت و معلوم است به نصّ قرآنی که در آن باطل راه ندارد . » (2) حال باید دید که کدام یک از این نظریه ها با کتاب و سنت هماهنگ است . پیش از هر چیز باید دانست که بحث از عدالت و جرح و تعدیل صحابه به دلیل ابطال کتاب خدا و سنّت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نیست ، بلکه هدف اصلی ، شناخت صالحان آنهاست تا حدیث و سنت واقعی پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از راه درست و مطمئن به دست آید . شاید مشکل کسانی که می خواهند عدالت کل صحابه را ثابت کنند و از جرح و تعدیل آنان به شدت پرهیز می کنند ، این است که برای سنت اهل بیت ( علیهم السلام ) هر چند در حدّ ناقلان سنت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) هم ارزشی قائل نیستند . از همین رو مجبورند ، به تعبیر خودشان ، این وسایط فیض نبوی را از هر نوع جرح و تعدیل مصون دارند تا سنت نبوی ضایع نشود . باید گفت : حسن ظن به افراد به طور مطلق صحیح نیست ، هر چند شارع مقدس فرموده است که فعل برادر دینی باید تصحیح و توجیه شود ، ولی در جایی که سخن از دین و شریعت است ، آمده ا ست که برادر تو ، در حکم دین ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الجامع لاحکام القرآن ، ج 16 ، ص 2992 . عقیدة اهل السنة و الاثر فی الصحابة الکرام ، ج 2 ، ص 800________________________________________ 166 ________________________________________توست . در دینت ، نهایت احتیاط را انجام ده . صحابه نیز الگوهای قابل پیروی برای دستورهای شریعت هستند . بنابراین ، باید عادل و فاسق را از هم جدا کنیم . نکته آخر این که در مسائل دینی باید ازدخالت مسائل عاطفی به شدت پرهیز کرد . نظریه عدالت کل صحابه ناشی از عواطف شدید است ، چنان که یکی از علمای اهل سنّت می گوید : « ظاهر جنگ ها و مشاجراتی که در تاریخ ، میان صحابه رخ داده و برزبان افراد ثقه جاری است ، نشان می دهد که برخی از صحابه از راه حق خارج شده و به حدّ ظلم و فسق رسیده اند . و انگیزه این کار نیز کینه ، حسد ، عنادوگاه حبّ ریاست و پادشاهی و میل به لذات و شهوات بوده است زیرا هر صحابی ، معصوم نیست و هر کسی که پیامبر را ملاقات کرده ، اهل خیر نبوده است ، ولی علما به جهت حسن ظنشان به اصحاب رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) برای کارهای خلاف آنان ، محمل ها و تأویل هایی ذکر کرده اند و ظلمی که در حق اهل بیت پیامبر کردند ، در ظاهر به حدی است که مجالی برای اخفای آن نیست و پستی آن به حدی است که اهل آسمان و زمین بر مظلومیت اهل بیت ( علیهم السلام ) گریسته و کوه ها از جاکنده شده و صخره ها از هم پاشیده اند و کارهای زشت آنان هنوز پابرجاست . لعنت خدا بر کسانی باد که دست به چنین جنایاتی زده یا به آن راضی بوده و برای آن کوشش کرده اند و عذاب آخرت دایمی و شدیدتر است . » (1) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . شرح المقاصد ، ج2 ، ص 307ـ306________________________________________ 167 ________________________________________الف ) عدالت صحابه در قرآن اهل سنت در این مورد به این آیه استناد می کنند : ( لَقَدْ رَضِیَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَأَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً ) (1) خداوند از مؤمنانی که زیر درخت با تو بیعت کردند ، به حقیقت خشنود گشت و از وفا و خلوص قلبی آنان آگاه بود که وقار و اطمینان کامل بر آنها نازل فرمود و آنان را به پیروزی نزدیک پاداش داد . و آیات دیگر بقره : 143 ، آل عمران : 110 ، انفال 74 ، توبه : 100 ، فتح : 29 واقعه : 10ـ12 و حشر : 8 ـ9 ، در پاسخ آنها می گوییم به اطلاق این آیات نمی توان استدلال کرد ، بلکه باید آن را به ایمان و عمل صالح تا پایان عمر مقید کرد . در غیر این صورت چگونه تصور کنیم امثال عبدالله ابن أبی که از سرد مداران منافقان است ، تنها به این دلیل که از بیعت کنندگان زیر درخت با پیامبر ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در صلح حدیبیّه بوده ، مورد رضایت الهی است . علامه طباطبایی ( رحمه الله ) می فرماید : « اگر خداوند متعال ، صحابه را در آیه های قرآن مدح کرده و از آنان اظهار رضایت نموده ، به جهت انقیاد و اطاعت آنها از خداوند در احکام و تعالیم شریعت و کارهای نیکی است که در گذشته انجام داده اند ، امّا این رضایت را ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . فتح : 18________________________________________ 168 ________________________________________نمی توان به آینده زندگانی و اعمال آنان سرایت داد ، به این معنا که هر چه می خواهند انجام دهندـ هر چند خلاف هم باشد ـ خدا از آنان راضی است . » (1) همچنین قول به عدالت کل صحابه ، مخالف نصّ قرآن است ؛ زیرا آیاتی هم در نکوهش برخی از صحابه وارد شده و صحابه را به نفاق متهم کرده است ( توبه : 101 ) . و برخی دیگر فسق آنان را آشکار ساخته است ( سجده : 18 یا بقره : 9 ) وگاهی نیز صحابه را بدون عنوان نکوهش کرده است . برای نمونه : ( وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْر لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ ) (2) و بعضی از آنان همیشه پیامبر را می آزارند و می گویند او شخصی ساده و زود باور است . بگو : زود باوری من به سوی شماست . رسول به خدا ایمان آورده است و به مؤمنان هم ایمان دارد و برای مؤمنان حقیقی شما رحمت کامل الهی است و برای آنان که رسول را می آزارند ، عذاب دردناک مهیاست . و بعضی از آیات هم صحابه را به عنوان مؤمن و مسلمان نکوهش کرده اند ، مانند توبه : آیات 38 و39 ، حجرات : آیه 17 و سوره صف : آیات 2 و3 که می گوید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مقالات تأسیسه ، ص2272 . توبه : 61________________________________________ 169 ________________________________________( یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ ) . (1) ای کسانی که ایمان آورده اید چرا چیزی به زبان می گویید که در مقام عمل خلاف آن می کنید . این که سخنی بگویید و خلاف آن عمل کنید ، خدا را بسیار سخت به خشم و غضب می آورد . بنابراین ، در منطق وحی ، نه تنها دلیلی بر اثبات عدالت صحابه در همه دوران زندگی نیست ، بلکه خلاف آن دریافت می شود . ب ) عدالت صحابه در روایات قائلان به عدالت همه صحابه به برخی روایات نیز تمسک کرده اند . از جمله آن که پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : اصحاب من به منزله ستارگان آسمان هستند . به هر کدام تمسک کنید ، هدایت یافته اند . (2) ابوسعید خدری در حدیثی از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) روایت می کند که فرمود : « اصحابم را سبّ نکنید ؛ زیرا اگر کسی مانند کوه احد ، طلا در راه خدا انفاق کند ، به مقام آنان نخواهد رسید . » (3) در مقابل در کتب اهل سنت احادیثی به چشم می خورد که نشان می دهد عدالت همه صحابه مورد قبول ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صف : 2 و 32 . کشف الخفاء ، ج 1 ، ص 132 ، ح 3813 . صحیح بخاری ، ج 2 ، ص 292________________________________________ 170 ________________________________________پیامبراکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نبوده است . برای نمونه ، ام سلمه از رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) نقل می کند : « از میان اصحابم ، کسانی هستند که پس از من ، نه من آنان را خواهم دید و نه آنان مرا . » (1) ابوالدرداء می گوید : به رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) عرض کردم : شنیده ام که فرموده اید گروه هایی بعد از من مرتدّ خواهند شد ؟ پیامبر فرمود : بلی ، ولی تو از آنان نیستی . » (2) ابی وائل هم به نقل از عبدالله از پیامبر نقل می کند که فرمود : من در کنار حوض به انتظار شما می مانم که در این هنگام ، مردانی از شما را نزد من می آورند . همین که اراده می کنم به آنها نزدیک شوم ، مانع می شوند . عرض می کنم : پروردگارا ! اینان اصحاب منند . خداوند می فرماید : ای پیامبر ! نمی دانی بعد از تو چه کردند . (3) اسامه هم می گوید : « پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) از دور نگاهی به خانه های مدینه کرد . آن گاه فرمود : آیا آنچه من می بینم ، شما نیز می بینید ؟ می بینم که چگونه فتنه ها در خانه های شما رسوخ کرده است . (4) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . مسند احمد ، ج 6 ، ص 2982 . مغازی واقدی ، ج 1 ، ص 4103 . صحیح بخاری ، ج 9 ، ص 584 . همان ، رقم حدیث 1779 ، کتاب فضائل المدینة . ________________________________________ 171 ________________________________________بنابراین ، از طریق روایات هم نمی توان عدالت صحابه را به طور مطلق و در تمام طول عمر برای همگان اثبات کرد . گروهی از صحابه در اوج شایستگی بودند ، ولی گروهی هم ارزشهای خود را قدر ندانستند و به بی راهه رفتند . با حقایق تاریخی چگونه می توان عدالت همه صحابه را جمع کرد . آیا ولید بن عقبه را که در عصر عثمان شراب نوشید و در حالت مستی ، امام جماعت شد ، باید هماره عادل بنامیم ؟ (1) آیا می توان مغیرة بن شعبه را که چند نفر بر زنای او شهادت دادند ، در حالی که از بیعت کنندگان در زیر درخت حدیبیه بوده است ، همیشه عادل بنامیم . (2) آیا می توان نعمان را که سه بار برای شراب خواری حد خورده و بار چهارم ، عمر ، از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) قتل او را درخواست کرده بود ، عادل دانست . (3) آیا خالد بن ولید که مالک بن نویره را به دلیل ندادن زکات مالش ، کشت و در همان شب ، با همسر او زنا کرد ، همچنان عادل است ؟ (4) معاویه بن ابی سفیان کسی بود که در حضور مردم آشکارا شراب می نوشید (5) و رباخواری می کرد (6) . همو دشنام ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الاصابة ، ج3 ، ص228 و اسدالغابه ، ج4 ، ص1992 . همان ، ج 3 ، ص 4523 . صحیح بخاری ، ج 8 ، ص 1964 . تاریخ طبری ، ج 2 ، ص 502 و الاصابة ، ج 1 ، ص 337 و اسدالغابة ، ج 4 ، ص 2955 . مسنداحمد ، ج 6 ، ص 4766 . صحیح مسلم ، ج 5 ، ص 43 ، موطّأ مالک ، ج2 ، ص 59________________________________________ 172 ________________________________________بر علی ابن ابی طالب را علنی کرد (1) و به حسن بن علی ( علیه السلام ) سم داد و او را به قتل رساند . (2) با این حال ، آیا می توان او را عادل دانست و مانند ابن تیمیّه و ابن حجر و دیگران ، به تبرئه عملکردهای نادرست معاویه پرداخت ؟ چگونه کسی به سب معاویه به علی ( علیه السلام ) که مسلّم است و سبّ صحابه به شمار می آید ، اعتراضی نکرده است ؟ ام سلمه همسر رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در نامه ای به معاویه چه زیبا نوشت : « شما علی را بالای منبر لعن نمی کنید ، بلکه خدا و رسول او را لعن می کنید ؛ زیرا می گویید لعنت بر علی و بر دوستداران او و من شهادت می دهم که خدا و رسول او از دوستان علی هستند ، ولی معاویه به سخن او گوش نکرد . » (3) در پایان باید گفت هر چند شیعه امامیه نسبت به جایگاه های برخی از صحابه اعتراض دارد ، ولی صحابه ای را که در راه دین و یاری از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) سختی ها کشیدند و با نفس و مال جهاد کردند و تا آخر عمر نیز از راه مستقیم هدایت ، منحرف نشدند ، ستایش می کند . حضرت علی ( علیه السلام ) در حق گروهی از صحابه وفادار فرمود : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح مسلم ، ج 7 ، ص 120 ؛ تاریخ ابن عساکر ، ج2 ، ص 47 ؛ مستدرک حاکم ، ج1 ، ص 3852 . الاستیعاب ، ج 1 ، ص 141 ؛ تاریخ ابن عساکر ، ج 4 ، ص 2293 . العقد الفرید ، ج 15 ، ص 114 و خصائص نسائی ، ص 133 ؛ سیر أعلام النبلاء ، ج 3 ، ص 31 و فتح الباری ، ج 7 ، ص 71________________________________________ 173 ________________________________________« همانا یاران پیامبر را دیدم و کسی را نمی بینم که همانند آنان باشد . روز را ژولیده مو و گردآلود به شب می رساندند و شب را به نوبت در سجده یا قیام به سر می بردند . گاه پیشانی بر زمین می سودند و گاه گونه بر خاک . از یاد معاد چنان ناآرام بودند که گویی بر پاره آتش ایستاده بودند . » (1) شیعه هم پیرو امیر مؤمنان ( علیه السلام ) است که پیوسته به یاران و پیروان خود دستور می داد : من خوش ندارم که شما دشنام دهنده باشید ، ولی ای کاش کردارشان را یادآور می شدید و حالت های آنان را بیان می کردید . (2) محمد : استاد ارجمند واقعاً نمی دانم با چه زبانی از حضرت عالی تشکر کنم . این نکات و توضیحات جناب عالی ، بهترین ره توشه برای تمام عمر ما به ویژه برای حجاج عزیز در برخود با این پرسش ها در سفر زیارتی است . من هم یک بار توفیق زیارت خانه خدا را یافتم . با مراجعه به فتاوای فقیهان متوجه شده بودم برای حفظ وحدت و یگانگی صفوف مسلمانان در بسیاری مکان ها اجازه داده اند که با وجود اختلافات فقهی ، در نماز و دیگر موارد با اهل سنت همراه باشیم و به نوعی مماشات کنیم . به عنوان آخرین پرسش می خواستم از جناب عالی بپرسم که : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . نهج البلاغة ، صبحی صالح ، خطبه 97 ، ص 1432 . همان ، کلمات قصار ، ص 206________________________________________ 174 ________________________________________چرا شیعیان به تقیه اعتقاد دارند ؟ تقیه به معنای پنهان داشتن اعتقاد باطنی و کتمان کردن ایمان در برابر مخالفان برای پیش گیری از زیان های دنیوی و خسارت های معنوی و دینی است . تقیه در لغت به معنای حفظ چیزی از خطر و ضرر است . زبیدی در تاج العروس ، تقیه را به معنای برحذر شدن و احتیاط از ضرر معنا کرده است . (1) در اصطلاح شرعی هم اظهار کردن امری بر خلاف حکم دین از طریق قول یا فعل به انگیزه حفظ جان یا مال یا شرف و آبروی خود یا دیگری (2) است . مثل همیشه باید ریشه های اثبات یا انکار عقیده به تقیه را در کتاب و سنت به عنوان معیار و ترازوی اعمال بررسی کرد . ریشه های تقیه در قرآن عبارت است از این که خداوند می فرماید : ( لاَّ یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَـفِرِینَ أَوْلِیَآءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَن یَفْعَلْ ذَ لِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْء إِلاَّ أَن تَتَّقُوامِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ ) (3) ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تاج العروس ، ج 10 ، ص 3962 . نقض الوشیعه ، سید محسن امین ، ص 1813 . آل عمران ، 28________________________________________ 175 ________________________________________مؤمنان نباید کافران را -به جای مؤمنان- به دوستی بگیرند ؛ و هر که چنین کند ، در هیچ چیز [ او را ] از [ دوستیِ ] خدا [ بهره ای ] نیست ، مگر اینکه از آنان به نوعی تقیّه کنید و خداوند ، شما را از [ عقوبت ] خود می ترساند ، و بازگشتِ [ همه ] به سوی خداست . سرخسی حنفی برای جواز تقیه به این آیه استدلال کرده است . (1) همچنین مراغی در تفسیر این آیه گفته است : « علمای اسلام جواز تقیه را از این آیه استنباط کرده اند ؛ یعنی این که انسان سخنی بگوید یا کاری انجام دهد که بر خلاف حق باشد ، برای جلوگیری از ضرری که از دشمن به جان یا آبرو و شرف و یا مال او وارد می شود . (2) همچنین در آیه دیگری آمده است : ( مَن کَفَرَ بِاللَّهِ مِنم بَعْدِ إِیمَـنِهِی إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُو مُطْمَـلـِنُّم بِالاِْیمَـنِ وَلَـکِن مَّن شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ ) (3) هر کس پس از ایمان آوردن خود ، به خدا کفر ورزد [ عذابی سخت خواهد داشت ] مگر آن کس که مجبور شده و [ لی ] قلبش به ایمان اطمینان ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . المبسوط ، ج 24 ، ص 452 . تفسیر مراغی ، ج 3 ، آیه 1363 . نحل ، 106________________________________________ 176 ________________________________________دارد . لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابی بزرگ خواهد بود ، مفسران در مورد شأن نزول آیه بالا می گویند : « روزی عمّار بن یاسر ، همراه با پدر و مادر خود ، گرفتار دشمنان گشتند و کافران از آنان خواستند تا دست از اسلام بردارند و به کفر و شرک اعتراف کنند . همراهان عمّار ، همگی به یگانگی خدا و رسالت پیامبر گرامی گواهی دادند . سپس برخی از آنان به شهادت رسیدند و دیگران نیز شکنجه شدند . عمّار بر خلاف میل باطنی خویش تقیّه کرد و به ظاهر آنچه را که کافران می گفتند ، بر زبان جاری کرد و آزاد شد . هنگامی که نزد رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) رسید ، از سخن خویش بسیار نگران و افسرده گشت . بدین جهت ، پیامبر گرامی اسلام وی را دلداری داد و آیه یاد شده نیز در این زمینه نازل شد . » (1) از این آیات و آیه ای که درباره مؤمن آل فرعون و دیگران آمده است ، به خوبی روشن می شود که پنهان داشتن اعتقاد باطنی برای حفظ جان و جلوگیری از خسارت های مادی و معنوی پذیرفتنی است . علمای ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . درّ المنثور ، جلال الدین سیوطی ، ج 4 ، ص 131________________________________________ 177 ________________________________________اهل سنت هم مثل سیوطی درباره آیه پیش گفته و فخر رازی درباره آیه 28 سوره غافر ؛ ( وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَـنَهُو أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ ) می گوید : « فرد مؤمنی از آل فرعون به حضرت موسی ایمان آورد و با او رابطه پنهانی داشت . او حضرت موسی را از نقشه قتل وی به دست فرعونیان آگاه کرد ، ولی آن مرد مؤمن ایمان خود را از فرعونیان پنهان داشت . پنهان داشتن ایمان جز به این نبود که اقوال و افعالی را اظهار کند که با عقاید فرعونیان هماهنگ باشد . او این کار را برای حفظ جان خود و هم برای کمک به حضرت موسی ( علیه السلام ) و حفظ جان او از خطر فرعونیان انجام می داد . بنابراین ، او به اصل تقیه عمل کرد و قرآن کریم عمل او را با تکریم و ستایش یاد می کند . » (1) البته آیات دیگری هم برای اثبات مدعا وجود دارد ( کهف : 19 - 20 ، انعام : 119 و بقره : 173 ) که برای رعایت اختصار از آن ها چشم می پوشیم . در کنار آیات ، روایات هم مؤید تقیه است ، از آن جمله در کتاب های اهل سنت آمده است که عایشه نقل می کند : « شخصی به در خانه رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) آمد و اجازه ورود خواست . پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) فرمود : او را اجازه ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . تفسیر فخر رازی ، ج 27 ، ص 56________________________________________ 178 ________________________________________دهید که بد فرزند عشیره ای است یا فرمود : بد برادر عشیره ای است . هنگامی که وارد خانه شد ، پیامبر با او به نرمی سخن گفت . عایشه می گوید : عرض کردم : ای رسول الله ! قبل از ورود شخص به خانه ، او را نکوهش کردید ، ولی الآن با او به نرمی سخن می گویید ؟ حضرت فرمود : ای عایشه ! بدترین مردم نزد خداوند کسی است که مردم او را رها کرده یا به دلیل ترس از فحش و بدزبانی او با او وداع کنند . » (1) پیامبر گرامی در روایت دیگر می فرماید : « بدترین قوم ، قومی است که مؤمن در میان آنها با تقیه وکتمان حرکت کند . » (2) از ائمه هدی ( علیهم السلام ) نیز درباره تقیه روایات متعددی رسیده است . برای نمونه آمده است : « لا ایمان لمن لا تقیّة له » (3) « ایمان ندارد کسی که اهل تقیّه نیست . » در روایتی دیگر آمده است : « التقیة من دینی و دین آبائی » (4) « تقیه از دین من و دین پدران من است . » باید دانست تقیه بر دو گونه است : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . صحیح بخاری ، ج 8 ، ص 382 . فتح الباری ، ج5 ، ص1603 . وسائل الشیعه ، ج 6 ، باب 24 از ابواب امر به معروف و نهی از منکر ، حدیث 2 و 3 و 5 و 6 و 294 . همان ، ج 2________________________________________ 179 ________________________________________1 . تقیه خوفی ؛ 2 . تقیه مداراتی . در مورد تقیه خوفی ، روایات بیشتر است . در احادیثی که از تقیه به عنوان سپر و سنگ یاد شده ، تقیه خوفی است ، ولی روایاتی که به حسن معاشرت و التزام به اعمال پسندیده ، سفارش شده ، به تقیه مداراتی برمی گردد ، گرچه در این حال نیز به حفظ جان ، آبرو و مال شیعیان هم برمی گردد . اشکال اساسی وهابیان بر شیعیان این است که می گویند شیعه ، تقیه را حتی از مسلمانان و سنی مذهبان نیز جایز می داند ، در حالی که مدرکی برای این کار ندارد ؟ در پاسخ می گوییم ملاکی که در آیات و روایات وجود دارد ، حفظ نفس است که عام است و با الغای خصوصیت و تنقیح مناط قطعی به این موارد هم بازمی گردد . همچنین بعضی از روایات به طور خصوص به جواز تقیه از مسلمانان اشاره دارد . هشام بن حکم از امام صادق ( علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : از انجام کاری که به واسطه آن ما را سرزنش می کنند ، بپرهیزید ؛ زیرا فرزند ناخلف کارهایی می کند که پدرش به واسطه آن ملامت می شود . برای آن کس که خود را به او وابسته اید ( ائمه اهل بیت ( علیهم السلام ) ) ، مایه زینت باشید ، نه مایه عیب و زشتی . با جماعت های آنان نماز بگزارید . بیمارانشان را عیادت کنید ، ________________________________________ 180 ________________________________________جنازه هایشان را تشییع کنید و در هیچ کار خیر ی ، آنان بر شما پیشی نگیرند . سپس فرمود : به خدا سوگند ، خداوند به چیزی که نزد او از « خباء » محبوب تر باشد ، عبادت نشده است . هشام پرسید « خباء » چیست ؟ امام فرمود : التقیة . (1) همچنین وهابیان تقیه را از اختصاصات شیعه دانسته اند ، در حالی که این از ویژگی های خاص تشیع نیست ، بلکه عموم مسلمانان و همه عقلای بشر آن را پذیرفته و به کار بسته اند . پس اگر آن گونه که وهابیان می گویند ، تقیه مستلزم کذب و نفاق است ، این اشکال به همه مسلمانان وارد می شود ، نه فقط بر شیعه . البته کذب در مواردی که مصلحت اهمی بر آن مترتب باشد ، از نظر عقلی جایز است . در مورد اشکال نفاق آنان هم باید گفت : نفاق در قرآن عبارت است از این که انسان حق را اظهار کند و در درون به باطل اعتقاد داشته باشد ، در حالی که در تقیّه ، انسان باطل را اظهار می کند و در باطن به حق عقیده دارد . گاهی هم می گویند : چون شیعه به تقیه معتقد است ، نمی توان به عقاید و آرای واقعی آنان پی برد که در پاسخ آن ها می گوییم تقیه در همه معارف نظری یا احکام عملی و قضایای اخلاقی راه ندارد . امام خمینی ( رحمه الله ) درباره حرمت تقیه در بعضی موارد می گوید : ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . وسائل الشیعه ، کتاب امر به معروف و نهی از منکر ، باب 26 ، ح2________________________________________ 181 ________________________________________ در برخی از محرمات و واجباتی که در نظر شارع و متشرعه اهمیت ویژه ای دارند ، تقیه جایز نیست ، مانند ویران کردن کعبه معظمه و مشاهد مشرّفه ، رد کردن اسلام و قرآن و تفسیر آن به گونه ای که حقیقت دین تحریف گردیده و مانند مذاهب الحادی معرفی گردد و نیز هرگاه تقیه کننده از موقعیت ویژه ای در میان مسلمانان برخوردار است که ارتکاب فعل حرامی یا ترک واجبی از روی تقیه موجب وهن مذهب و شکستن حرمت دین گردد ، تقیه بر چنین فردی جایز نیست و شاید به همین جهت است که امام صادق ( علیه السلام ) فرموده است : در شرب خمر تقیه نخواهم کرد و نیز هر گاه اصلی از اصول اسلام یا یکی از ضروریات دین در معرض خطر باشد ، تقیه در مورد آن جایز نیست ، همانند این که حاکمان جائر تصمیم بگیرند که احکام مربوط به ارث یا طلاق یا نماز یا حج را تغییر دهند . (1) درباره دست یابی به نظریات شیعه هم به وهابیان یادآور می شویم که دیدگاه های آنان در کتاب های بی شمار تفسیری ، کلامی ، فقهی و اخلاقی آنان نقل و در کتاب خانه ها و مراکز علمی دنیا منتشر شده است . دیدگاه های شیعیان چند دسته است : برخی مورد اتفاق و اجماع ، گروهی مورد قبول اکثریت یا مشهور میان شیعیان و پاره ای نیز مورد اختلاف است . ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . الرسائل ، صص 177 ـ 178________________________________________ 182 ________________________________________به راستی چرا باید همواره در جهان اسلام ، عرصه برای بیان دیدگاه ها تنگ باشد که پیروان بعضی از مذاهب همچون شیعیان از خوف یا مدارا به تقیه دست بزنند و اعتقاد درونی خویش را برای حفظ جان و مال پنهان نگاه دارند . اگر همه اعضای جامعه اسلامی در مذاهب فقهی خویش با هم تفاهم داشته باشند و با وحدت و هماهنگی زندگی کنند ، زمینه ای برای تقیه در میان مسلمانان باقی نمی ماند . محمد : حضرت استاد ، از این همه لطف و بزرگواریتان سپاس گزارم . هر چند پرسش های زیادی مانده است ، ولی با توجه به طولانی شدن جلسه ، چنان چه جناب عالی موافقت بفرمایید ، پرسش کنندگان زیر برگه پرسش ها ، نام و نام خانوادگی و نشانی خودرا بنویسند . درست است که برایتان زحمت می شود ، ولی در فرصت مناسب ، اگر صلاح دیدید ، پاسخ پرسش هایشان را به صورت مکتوب برایشان بفرستیم . بنده این مسئولیت را می پذیرم که پاسخ را از حضرت عالی دریافت کنم و برای پرسشگران محترم بفرستم . استاد فیاض : اشکالی ندارد . بنده هم با کمال میل حاضرم پاسخ مکتوب را تهیه کنم . جا دارد که از همه مسافران دیار وحی برای دقت و حوصله ای که در شنیدن مطالب حقیر داشتند ، تشکر کنم . انصافاً این جلسه یکی از بهترین نشست های علمی بود که در ________________________________________ 183 ________________________________________کنار همه برادران و خوهران به ویژه جوانان داشتم . امیدوارم که سفر معنوی و بابرکتی در انتظار همه شما باشد ، برایتان سلامت دنیوی و سعادت اخروی آرزومندم . محمد : اگر مسافران دیار نور و رحمت موافق باشند ، همان گونه که آغاز جلسه را در سایه سار مهدی موعود شروع کردیم ، با ترنّم دعای امام زمان ( عجل الله فرجه الشریف ) این نشست را به پایان ببریم تا هماره از لطف و عنایت ایشان بهره مند باشیم . آن گاه صدای ملکوتی و حزین حجاج در فراق موعود گیتی در هم گره خورد و در فضای سالن پیچید : اللّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الحُجَّةِ بْنِ الحَسَنِ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلَی آبائِهِ فِی هذِهِ السَّاعَةِ وَفی کُلِّ ساعَة وَلِیّاً وَحافِظاً وَقائِداً وَناصِراً وَدَلِیلاً وَعَیْناً حَتَّی تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فِیها طَوِیلاً185 ________________________________________پرسش نامه1 . انتظار سازنده و آمادگی برای پذیرش حضرت ، شرط ظهور است . پس باید هر کدام از شما برای خروج قائم آمادگی پیدا کند . گرچه با تهیّه کردن یک تیر . . . » این روایت از کیست ؟ الف : پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ب : امام صادق ( علیه السلام ) ج : امام باقر ( علیه السلام ) 2 . یکی از موارد اتفاق بین شیعه و اهل سنت در قضیه . . . . . . . . الف : رجعت است . ب : شفاعت استج : مهدویت است3 . این روایت نبوی « شخصی از اهل بیتم متولی کل زمین خواهد شد که نام او هم نام من است » از کدام شخصیت و علمای اهل سنت نقل شده است ؟ الف : قاضی شوکانی________________________________________ 186 ________________________________________ب : ترمذیج : حاکم نیشابوری4 . کدام یک از معصومین ( علیهم السلام ) کیفیت درود بر پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و آل طاهرینش را به این صورت « اللّهم صلّ علی محمّد وآل محمّد » تعلیم فرمود ؟ الف : امام صادق ( علیه السلام ) ب : حضرت علی ( علیه السلام ) ج : رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) 5 . کدام یک از عبارت های زیر درست است ؟ الف : جمع کردن بین دو نماز در سیره پیامبر وجود دارد . ب : اگر جمع بین دو نماز جایز نباشد ، مسلمان را به رنج و مشقت می اندازدج : گزینه الف و ب درست است6 . چرا شیعیان بر تربت سجده می کنند ؟ الف : بر اساس روایت امام صادق ( علیه السلام ) چنین کاری با فروتنی در برابر خداوند یگانه سازگارتر است . ب : عملکرد پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و ائمه هدی و سلف صالح چنین بوده است . ج : هر دو مورد صحیح است . 7 . کدام یک از همسران رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) این روایت را نقل ________________________________________ 187 ________________________________________کرده است : « رخسار خود را برای خدا بر خاک بگذار » الف : ام سلمهب : عایشهج : خدیجه8 . این روایت از کدام معصوم است : « جایز نیست سجده کردن جز بر زمین و آنچه می رویاند به جز خوردنی ها و پوشیدنی ها ؟ الف : امام باقر ( علیه السلام ) ب : امام صادق ( علیه السلام ) ج : پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) 9 . مسلمانان با اختلاف مذاهبشان بر این مسأله درباره « تکتّف » اتفاق دارند که : الف : تکتّف در نماز واجب نیست . ب : تکتّف در نماز واجب است . ج : همه مذاهب تکتّف را مستحب می دانند . 10 . تکتّف « دست بر روی دست گذاشتن » به کدام یک از دلایل زیر رد می شود ؟ الف : رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و اهل بیت ( علیهم السلام ) در نماز این کار را انجام نمی دادندب : ادله جمهور اهل سنّت برای اثبات آن ضعیف استج : هر دو دلیل________________________________________ 188 ________________________________________11 . آمین گفتن پس از حمد در نمازها بر اساس نظر اهل بیت ( علیهم السلام ) : الف : مستحب است . ب : موجب بطلان نماز است . ج : آهسته گفتن آن اشکال ندارد . 12 . چه کسی دستور داد تا نمازهای مستحبی شب های ماه رمضان ( نماز تراویح ) را به جماعت بخوانند ؟ الف : پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ب : عمر بن خطابج : حضرت علی ( علیه السلام ) 13 . چه کسی اذان را به مردم آموخت ؟ الف : رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) ب : از سوی خداوند توسط جبرئیل . ج : حضرت علی ( علیه السلام ) 14 . چرا بلال حبشی پس از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) اذان نگفت ؟ الف : به علت تحریف در اذان برای حذف « حی علی خیر العمل » و افزودن « الصلوة خیر من النوم » ب : به علّت تألم و تأثر شدید از رحلت نبی مکرّم اسلامج : به علّت ممانعت دستگاه خلافت________________________________________ 189 ________________________________________15 . عمر فقره « الصلوة خیر من النوم » را از طرف خود برای کدام یک از نمازها در نظر گرفت ؟ الف : همه نمازهاب : نماز صبحج : نماز عشا16 . شیعیان « اشهد أن علیّاً ولی الله » را با چه نیّتی در اذان و اقامه می گویند ؟ الف : به قصد تیمّن و تبرّک و قرب مطلقه ، نه به قصد این که بخشی از اذان استب : چون هیچ یک از فقیهان امامیه به منع شهادت ثالثه ( شهادت بر امامت پس از توحید و نبوت ) فتوا نداده ند . ج : هر دو صحیح است17 . چرا شیعیان در زادروز اولیای الهی جشن می گیرند ؟ الف : تجویز آن به صورت کلی با موردی در قرآن و سنت وجود دارد . ب : سیره همیشگی مسلمانان برای ابراز تجلیل و تعظیم بر آن تعلّق گرفته استج : هر دو مورد صحیح است . 18 . شیعیان با چه قصد و منظوری نذر و قربانی می کنند ؟ الف : برای خدا و اهدای ثواب برای صلحا و مؤمنان________________________________________ 190 ________________________________________ب : این که صدقه ای باشد تا ثواب آن به اولیای الهی برسدج : الف و ب درست است19 . سوگند به غیر خدا به چه دلایلی صحیح است ؟ الف : در قرآن مجید ، سوگند به غیر خدا فراوان دیده می شودب : در سیره و سخن رسول الله ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) و یاران نزدیک وی ، قسم به غیر خدا دیده می شودج : هیچ کدام از دلایل ، سوگند به غیر خدا را توجیه نمی کند20 . چرا شیعه معتقد به تحریف قرآن نیست ؟ الف : بر اساس حدیث ثقلین و پیروی از سیره و سخن اهل بیت ( علیهم السلام ) ب : تصریح علمای شیعه بر تحریف ناپذیری قرآن مجیدج : به هر دو دلیل و ردّ روایات ضعیف و سست بنیادی که از طریق بعضی افراد در دگرگونی قرآن از طریق شیعه و اهل سنّت وارد شده است21 . چه کسی تهمت اعتقاد شیعه به جنایت حضرت جبرئیل را در ابلاغ وحی ترویج کرده است ؟ الف : اکثریت قریب به اتفاق اهل سنّت________________________________________ 191 ________________________________________ب : ابن تیمیه به استناد در روایت ضعیف شعبیج : فقط علمای مذهب حنبلیه و حنفیه22 . به اعتقاد شیعیان ، شفاعت ، شرک نیست اگر : الف : گروهی از بندگان پاک خدا بدون این که مالک مقام شفاعت باشند ، آن را انجام دهندب : در یک چارچوب مشخص و تنها با اذن و رضایت خدا به این کار بپردازندج : هر دو مورد ، منافاتی با شرک ندارد23 . دلایل شیعیان در اعتقاد به رجعت کدام است ؟ الف : نمونه هایی از رجعت را در امت های پیشین بر اساس نقل قرآن و سنت می یابیمب : بر اساس عقل ، روح مجرد باقی است و خداوند متعال نیز چون می تواند چنین کاری کندج : هر دو گزینه صحیح است24 . با حدیث غدیر ، تربیت دینی علی ( علیه السلام ) و تدبیرهای عملی ، پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله و سلَّم ) در صدد اثبات چه چیزی برای امام علی ( علیه السلام ) بودند ؟ الف : مردم علی ( علیه السلام ) را دوست داشته باشندب : اثبات جانشینی حضرت علی ( علیه السلام ) ج : اثبات اول مسلمان بودن و بهشتی بودن حضرت علی ( علیه السلام ) ________________________________________ 192 ________________________________________25 . شیعه در مورد عدالت صحابه معتقد است که : الف : تمام صحابه بدون استثنا عادلندب : صحابه ای که تا آخر در دین خود ثابت قدم مانده اند ، عادلندج : اکثریت قریب به اتفاق صحابه عادلند________________________________________ 193 ________________________________________پاسخ نامهالف ب ج1 . * * * 2 . * * * 3 . * * * 4 . * * * 5 . * * * 6 . * * * 7 . * * * 8 . * * * 9 . * * * 10 . * * * 11 . * * * 12 . * * * 13 . * * * 14 . * * * 15 . * * * 16 . * * * 17 . * * * 18 . * * * 19 . * * * 20 . * * * 21 . * * * 22 . * * * 23 . * * * 24 . * * * 25 . * * * .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه