آیات ذیل مناسب پرسش شما است که در مورد برخی از آنها توضیحاتی بیان شده است :

آیات ذیل مناسب پرسش شما است که در مورد برخی از آنها توضیحاتی بیان شده است : 1- [سوره البقرة (2): آیه 282]یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لا یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنْ کانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلى أَجَلِهِ ذلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنى أَلاَّ تَرْتابُوا إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِیرُونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَلاَّ تَکْتُبُوها وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ وَ لا یُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که بدهى مدت دارى (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده اى از روى عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و کسى که قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن- همان طور که خدا به او تعلیم داده- خود دارى کند! پس باید بنویسد، و آن کس که حق بر عهده اوست، باید املا کند، و از خدا که پروردگار اوست به پرهیزد، و چیزى را فروگذار ننماید! و اگر کسى که حق بر ذمه اوست، سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) است، یا (به خاطر لال بودن،) توانایى بر املا کردن ندارد، باید ولى او (به جاى او،) با رعایت عدالت، املا کند! و دو نفر از مردان (عادل) خود را (بر این حق) شاهد بگیرید! و اگر دو مرد نبودند، یک مرد و دو زن، از کسانى که مورد رضایت و اطمینان شما هستند، انتخاب کنید! (و این دو زن، باید با هم شاهد قرار گیرند،) تا اگر یکى انحرافى یافت، دیگرى به او یاد آورى کند. و شهود نباید به هنگامى که آنها را (براى شهادت) دعوت مى کنند، خوددارى نمایند! و از نوشتن (بدهى خود،) چه کوچک باشد یا بزرگ، ملول نشوید (هر چه باشد بنویسید)! این، در نزد خدا به عدالت نزدیک تر، و براى شهادت مستقیم تر، و براى جلوگیرى از تردید و شک (و نزاع و گفتگو) بهتر مى باشد، مگر اینکه داد و ستد نقدى باشد که بین خود، دست به دست مى کنید.در این صورت، گناهى بر شما نیست که آن را ننویسید. ولى هنگامى که خرید و فروش (نقدى) مى کنید، شاهد بگیرید! و نباید به نویسنده و شاهد، (به خاطر حقگویى،) زیانى برسد (و تحت فشار قرار گیرند)! و اگر چنین کنید، از فرمان پروردگار خارج شده اید. از خدا به پرهیزید و خداوند به شما تعلیم مى دهد، خداوند به همه چیز داناست.در این آیه که طولانى ترین آیه قرآن است، احکام و مقررات دقیقى براى امور تجارى و اقتصادى بیان کرده تا سرمایه ها هر چه بیشتر رشد طبیعى خود را پیدا کنند و بن بست و اختلاف و نزاعى در میان مردم رخ ندهد.در این آیه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالى به ترتیب ذیل بیان شده است .1- در نخستین حکم مى فرماید: اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که بدهى مدت دارى (به خاطر وام دادن یا معامله) به یکدیگر پیدا کنید آن را بنویسید (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ).ضمنا از این تعبیر، هم مساله مجاز بودن قرض و وام روشن مى شود و هم تعیین مدت براى وامها.قابل توجه اینکه در آیه، کلمه دین به کار برده شده نه قرض، زیرا قرض تنها در مبادله دو چیز که مانند یکدیگرند به کار مى رود، مثل اینکه چیزى را وام مى گیرد که بعدا همانند آن را برگرداند ولى دین هر گونه بدهکارى را شامل مى شود، خواه از طریق قرض گرفتن باشد یا معاملات دیگر مانند اجاره و صلح و خرید و فروش، که یکى از طرفین چیزى را به ذمه بگیرد، بنا بر این آیه مورد بحث شامل عموم بدهى هایى مى شود که در معاملات وجود دارد، مانند سلف و نسیه، در عین اینکه قرض را هم شامل مى شود، و اینکه بعضى آن را مخصوص بیع سلف دانسته اند کاملا بى دلیل است هر چند ممکن است شان نزول آن بیع سلف باشد.2 و 3- سپس براى اینکه جلب اطمینان بیشترى شود، و قرار داد از مداخلات احتمالى طرفین سالم بماند، مى افزاید: باید نویسنده اى از روى عدالت (سند بدهکارى را) بنویسد (وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ).بنا بر این، این قرار داد باید به وسیله شخص سومى تنظیم گردد و آن شخص عادل باشد. گر چه ظاهر این جمله و جمله سابق این است که نوشتن چنین قراردادهایى واجب است زیرا امر دلالت بر وجوب دارد، و به همین دلیل بعضى از فقهاى اهل سنت، این کار را واجب مى دانند، ولى مشهور میان بزرگان علماى شیعه و اهل سنت به خاطر دلائل دیگر، استحباب آن است. (یا اینکه امر جنبه ارشادى و راهنمایى براى پیشگیرى از نزاع و درگیرى دارد) از آیه بعد که مى فرماید: (فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ): اگر به یکدیگر اطمینان داشته باشید آن کس که حقى بر گردن او است باید به موقع حق را بپردازد (گو اینکه نوشته اى در کار نباشد) استفاده مى شود که این حکم مربوط به جایى است که اطمینان کامل در بین نباشد و احتمال بروز اختلافاتى باشد.این نکته نیز قابل ملاحظه است که عدالت در عبارت فوق، وصفى براى کتابت است، ولى از آن معلوم مى شود که باید نویسنده عادل باشد تا نوشتنش از روى عدالت صورت گیرد.4- کسى که قدرت بر نویسندگى دارد نباید از نوشتن خوددارى کند و همانطور که خدا به او تعلیم داده است باید بنویسد (وَ لا یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ).یعنى به پاس این موهبتى که خدا به او داده نباید از نوشتن قرارداد شانه خالى کند، بلکه باید طرفین معامله را در این امر مهم کمک نماید (مخصوصا در محیطهایى مانند محیط نزول آیه که افراد با سواد کم باشند).جمله کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ مطابق تفسیر فوق، براى تاکید و تشویق بیشتر است ولى احتمال دارد که اشاره به حکم دیگرى باشد، و آن رعایت نهایت امانت در نوشتن است، یعنى آن چنان که خدا به او تعلیم داده، سند را دقیقا تنظیم نماید.آیا قبول دعوت براى تنظیم اسناد وجوب عینى دارد؟ مسلما نه، زیرا با انجام بعضى از دیگران ساقط مى شود، به همین دلیل بعضى از فقهاء حکم به وجوب کفایى آن کرده اند ولى بسیارى گفته اند که این کار نیز مستحبّ است و نوعى تعاون بالبر و التقوى (کمک در انجام نیکى ها) محسوب مى شود، و از جمله هاى آینده این آیه نیز ممکن است پاره اى از شواهد بر استحباب به دست آورد، ولى به هر حال تفسیر نمونه، ج 2، ص: 385 تا آنجا که نظام جامعه اسلامى ایجاب مى کند، این کار واجب است، و در فراسوى آن، مستحبّ مى باشد.آیا نویسنده مى تواند اجرتى بگیرد و هزینه دوات و کاغذ و قلم بر عهده کیست؟ شاید بعضى تصور کرده اند همه اینها بر عهده کاتب است و حق اجرت را نیز ندارد، ولى این سخن صحیح نیست. زیرا گرفتن اجرت بر این گونه واجبات اشکالى ندارد و هزینه ها نیز به کسى تعلق مى گیرد که کار براى او انجام مى شود.5- و آن کس که حق بر ذمه او است باید املاء کند (وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ).مسلما یکى از طرفین معامله باید صورت قرارداد را بگوید تا کاتب بنویسد اما کدام یک از طرفین؟ آیه مى گوید: آن کس که حق بر گردن او است باید املاء کند، اصولا همیشه امضاى اصلى در اسناد، امضاى بدهکار است و هنگامى که با املاى او انجام بگیرد، جلو هر گونه انکارى را خواهد گرفت «1».6- بدهکار باید از خدا به پرهیزد و چیزى را فروگذار نکند (وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً).7- هر گاه کسى که حق بر ذمه او است (بدهکار) سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) باشد و یا (به خاطر لال بودن) توانایى بر املاء کردن ندارد، باید ولى او املاء کند (فَإِنْ کانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ).بنا بر این در مورد سه طایفه، ولى باید املاء کند، کسانى که سفیه اند و نمى توانند ضرر و نفع خویش را تشخیص دهند و امور مالى خویش را سر و سامان بخشند (هر چند دیوانه نیستند) و کسانى که از نظر فکرى ضعیف اند یا مانند کودکان کم سن و سال و پیران فرتوت و کم هوش یا دیوانه ها و افراد گنگ و لال، و یا کسانى که توانایى املاء کردن را ندارند هر چند گنگ نباشند.از این جمله احکام دیگرى نیز به طور ضمنى استفاده مى شود، از جمله ممنوع بودن تصرفات مالى سفیهان و ضعیف العقلها و همچنین مساله جواز دخالت ولى در این گونه امور.8- ولى نیز باید در املاء و اعتراف به بدهى کسانى که تحت ولایت او هستند، عدالت را رعایت کند (بالعدل).نه چیزى بیش از حق آنها بگوید و نه به زیان آنها گام بردارد.9- سپس اضافه مى کند: علاوه بر این، دو شاهد بگیرید (وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ). «1»10 و 11- این دو شاهد باید از مردان شما باشند (مِنْ رِجالِکُمْ).یعنى هم بالغ، هم مسلمان باشند (تعبیر به رجال، بالغ بودن را مى رساند و اضافه کردن آن به ضمیر کم اسلام را، زیرا مخاطب در اینجا گروه مسلمین است).12- و اگر دو مرد نباشند کافى است یک مرد و دو زن شهادت دهند (فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ).13- از کسانى که مورد رضایت و اطمینان شما باشند (مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ).از این جمله مساله عادل بودن و مورد اعتماد و اطمینان بودن شهود، استفاده مى شود که در روایات اسلامى نیز به طور گسترده به آن اشاره شده است.ضمنا بعضى از این تعبیر استفاده کرده اند که شاهد باید متهم نباشد (مانند کسى که در آن دعوا منافع خاصى دارد).14- در صورتى که شهود مرکب از دو مرد باشند هر کدام مى توانند مستقلا شهادت بدهند اما در صورتى که یک مرد و دو زن باشند، باید آن دو زن به اتفاق یکدیگر اداء شهادت کنند تا اگر یکى انحرافى یافت، دیگرى به او یادآورى کند (أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى ).زیرا زنان به خاطر عواطف قوى ممکن است تحت تاثیر واقع شوند، و به هنگام اداء شهادت به خاطر فراموشى یا جهات دیگر، مسیر صحیح را طى نکنند، و لذا یکى، دیگرى را یادآورى مى کند، البته این احتمال در باره مردان نیز هست، ولى در حدى پایین تر و کمتر.15- یکى دیگر از احکام این باب این است که هر گاه، شهود را (براى تحمل شهادت) دعوت کنند، خود دارى ننمایند (وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا).بنا بر این تحمل شهادت به هنگام دعوت براى این کار، واجب است.این احتمال نیز داده شده که هم پذیرفتن دعوت براى تحمل شهادت (دیدن واقعه) لازم است، و هم براى اداى شهادت.16- بدهى کم باشد یا زیاد آن را نوشت چرا که سلامت روابط اقتصادى که مورد نظر اسلام است ایجاب مى کند که در قراردادهاى مربوط به بدهکاریهاى کوچک نیز از نوشتن سند کوتاهى نشود، و لذا در جمله بعد مى فرماید: و از نوشتن (بدهى) کوچک یا بزرگى که داراى مدت است ملول و خسته نشوید (وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلى أَجَلِهِ). سپس مى افزاید: این در نزد خدا به عدالت نزدیک تر و براى شهادت مستقیم تر، و براى جلوگیرى از شک و تردید بهتر است (ذلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنى أَلَّا تَرْتابُوا).در واقع این جمله اشاره به فلسفه احکام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتى است، مى گوید: تنظیم اسناد و دقت در آن از یک سو ضامن اجراى عدالت و از سوى دیگر، موجب تقویت و اطمینان شهود به هنگام اداى شهادت و از سوى سوم مانع ایجاد بدبینى در میان افراد جامعه مى شود.این جمله به خوبى نشان مى دهد که اسناد تنظیم شده مى تواند به عنوان شاهد و مدرکى مورد توجه قضات قرار گیرد، هر چند متاسفانه جمعى از فقهاء اعتناء چندانى به آن نکرده اند.17- سپس یک مورد را از این حکم استثناء کرده، مى فرماید: مگر اینکه داد و ستد نقدى باشد که (جنس و قیمت را) در میان خود دست به دست کنید، در آن صورت گناهى بر شما نیست که آن را ننویسید (إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِیرُونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَلَّا تَکْتُبُوها). تِجارَةً حاضِرَةً به معنى معامله نقد است، و جمله تُدِیرُونَها بَیْنَکُمْ (در میان خود دست به دست بگردانید) تاکیدى بر نقد بودن معامله است.ضمنا از کلمه فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ (مانعى ندارد) استفاده مى شود که در صورت معامله نقدى هم اگر سندى تنظیم کنند بجا است، زیرا بسیار مى شود که در معاملات نقدى نیز کشمکشهایى در مساله پرداختن وجه معامله و مقدار آن یا مسائل مربوط به خیارات پیدا مى شود که اگر سند کتبى در میان باشد به آنها پایان مى دهد.18- در معامله نقدى گر چه تنظیم سند و نوشتن آن لازم نیست، ولى شاهد گرفتن براى آن بهتر است، زیرا جلوى اختلافات احتمالى آینده را مى گیرد لذا مى فرماید: هنگامى که خرید و فروش (نقدى) مى کنید، شاهد بگیرید (وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ).این احتمال نیز وجود دارد که منظور شاهد گرفتن در تمام معاملات است خواه نقدى باشد یا نسیه، و به هر حال فقهاى شیعه و اهل سنت- جز گروه اندکى- این دستور را یک امر استحبابى مى دانند نه وجوبى- در آیه بعد نیز شاهدى بر این مساله وجود دارد.و مسلم است که معاملات بسیار کوچک روزانه، (مثل خریدن نان و غذا و مانند آن) را شامل نمى شود.19- در آخرین حکمى که در این آیه ذکر شده، مى فرماید: هیچگاه نباید نویسنده سند و شهود (به خاطر بیان حق و عدالت) مورد ضرر و آزار قرار گیرند (وَ لا یُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ). که اگر چنین کنید از فرمان خدا خارج شدید (فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ).و به این ترتیب قرآن به کاتبان و شاهدان، مصونیت و امنیت مى دهد، و مؤکدا از مردم مى خواهد که متعرض این اقامه کنندگان حق و عدالت نشوند.از آنچه گفتیم روشن شد که جمله وَ لا یُضَارَّ به صورت فعل مجهول است یعنى این گروه نباید آزار ببینند، نه اینکه به صورت فعل معلوم باشد به معنى نباید تحریف کنند و آزار دهند- که جمعى از مفسران ذکر کرده اند- زیرا این حکم در آغاز همین آیه آمده است و نیازى به تکرار ندارد.و در پایان آیه بعد از ذکر آن همه احکام، مردم را دعوت به تقوا و پرهیزکارى و اطاعت فرمان خدا مى کند (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).و سپس یادآورى مى نماید که خداوند آنچه مورد نیاز شما در زندگى مادى و معنوى است به شما تعلیم مى دهد (وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ). و او از همه مصالح و مفاسد مردم آگاه است و آنچه خیر و صلاح آنان است . براى آنها مقرر مى دارد (وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).نکته ها:1- احکام دقیقى که در این آیه در مورد تنظیم سند، براى معاملات ذکر شده است، آن هم با ذکر جزئیات در تمام مراحل، در طولانى ترین آیه قرآن مجید، بیانگر توجه عمیقى است که قرآن، نسبت به امور اقتصادى مسلمین و نظم کار آنها دارد، مخصوصا با توجه به اینکه این کتاب آسمانى در جامعه عقب مانده اى نازل گشت که حتى سواد خواندن و نوشتن در آن، بسیار کم بود و حتى آورنده این قرآن، درسى نخوانده بود و به مکتب نرفته بود، و این خود دلیلى است بر عظمت قرآن از یک سو، و اهمیت نظام اقتصادى مسلمین از سوى دیگر. على بن ابراهیم در تفسیر معروفش مى گوید: در خبر آمده است که در سوره بقره پانصد حکم اسلامى است و در این آیه پانزده حکم به خصوص وارد شده است «1».همانگونه که دیدیم تعداد احکام این آیه به نوزده حکم مى رسد بلکه اگر احکام ضمنى آن را نیز در نظر بگیریم، عدد بیش از این خواهد بود تا آنجا که فاضل مقداد در کنز العرفان بیست و یک حکم به اضافه فروع متعدد دیگرى از آن استفاده کرده، بنا بر این سخن مذکور که تعداد احکام این آیه را پانزده شمرده، به خاطر ادغام کردن بعضى از آنها در یکدیگر است.2- جمله هاى وَ اتَّقُوا اللَّهَ، وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ گر چه به صورت جمله هاى مستقل عطف بر یکدیگر آمده است ولى قرار گرفتن آنها در کنار یکدیگر نشانه اى از پیوند میان آن دو است، و مفهوم آن این است که تقوا و پرهیزکارى و خدا پرستى اثرعمیقى در آگاهى و روشن بینى و فزونى علم و دانش دارد، آرى هنگامى که قلب انسان به وسیله تقوا صیقل یابد، همچون آیینه حقایق را روشن مى سازد، این معنى کاملا جنبه منطقى دارد زیرا صفات زشت و اعمال ناپاک حجابهایى بر فکر انسان مى اندازد و به او اجازه نمى دهد چهره حقیقت را آن چنان که هست ببیند، هنگامى که به وسیله تقوا حجابها کنار رفت، چهره حق آشکار مى شود. حقیقت سرایى است آراسته هوى و هوس گرد برخاسته نبینى که جایى که برخاست گرد نبیند نظر گر چه بینا است مرد ولى پاره اى از صوفیان جاهل از این معنى سوء استفاده کرده و آن را دلیل بر ترک تحصیل علوم رسمى گرفته اند. در حالى که چنین سخنى مخالف بسیارى از آیات قرآن و روایات مسلم اسلامى است.حق این است که قسمتى از علوم را از طریق تعلیم و تعلم رسمى باید فرا گرفت و بخش دیگرى از علوم الهى را از طریق صفاى دل و شستشوى آن با آب معرفت و تقوا فراهم ساخت، و این همان نورى است که خداوند در دل هر کس که بخواهد و لایق ببیند مى اندازدالعلم نور یقذفه اللَّه فى قلب من یشاء. تفسیر نمونه، ج 2، ص: 383 [سوره البقرة (2): آیه 283]وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ (283)ترجمه:283- و اگر در سفر بودید، و نویسنده اى نیافتید، گروگان بگیرید! (گروگانى که در اختیار طلبکار قرار گیرد.) و اگر به یکدیگر اطمینان (کامل) داشته باشید، (گروگان لازم نیست، و) باید کسى که امین شمرده شده (و بدون گروگان، چیزى از دیگرى گرفته)، امانت (و بدهى خود را به موقع) بپردازد، و از خدایى که پروردگار اوست، به پرهیزد و شهادت را کتمان نکنید! و هر کس آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است. و خداوند، به آنچه انجام مى دهید، داناست.2-بقره - 283 : وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ و اگر در سفر بودید، و نویسنده اى نیافتید، گروگان بگیرید! (گروگانى که در اختیار طلبکار قرار گیرد.) و اگر به یکدیگر اطمینان (کامل) داشته باشید، (گروگان لازم نیست، و) باید کسى که امین شمرده شده (و بدون گروگان، چیزى از دیگرى گرفته)، امانت (و بدهى خود را به موقع) بپردازد، و از خدایى که پروردگار اوست، به پرهیزد و شهادت را کتمان نکنید! و هر کس آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است. و خداوند، به آنچه انجام مى دهید، داناست.این آیه در حقیقت با ذکر چند حکم دیگر در رابطه با مساله تنظیم اسناد تجارى مکمل آیه قبل است، و آنها عبارت اند از:1- هر گاه در سفر بودید و نویسنده اى نیافتید (تا اسناد معامله را براى شما تنظیم کند و قرار داد را بنویسد) گروگان بگیرید (وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ).گر چه از ظاهر آیه در بدو نظر چنین استفاده مى شود که تشریع قانون رهن مخصوص سفر است، ولى با توجه به جمله وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً (نویسنده اى پیدا نکنید) به خوبى استفاده مى شود که منظور مواردى است که تنظیم کننده سند پیدا نشود، بنا بر این هر گاه در وطن هم دسترسى به تنظیم کننده سند، کار مشکلى باشد اکتفاء کردن به گروگان مانعى ندارد، هدف این است که معاملات بر پایه و اساس محکمى باشد خواه اطمینان از نظر تنظیم سند و گرفتن شاهد حاصل شود یا از طریق رهن و گروگان.در تفاسیر اهل بیت ع نیز به این حقیقت اشاره شده از جمله در منابع معروف حدیث شیعه و همچنین اهل سنت آمده است که پیامبر اکرم ص زره خود را در مدینه به عنوان گروگان نزد شخص غیر مسلمانى گذاشت و مبلغى به عنوان وام از او گرفت .ضمنا از این استفاده مى شود سواد خواندن و نوشتن در آن محیط به قدرى کم بود که بسیار مى شد در سفرها در تمام قافله یک با سواد وجود نداشت.2- گروگان حتما باید قبض شود و در اختیار طلبکار قرار گیرد تا اثر اطمینان بخشى را داشته باشد، لذا مى فرماید: گروگانى گرفته شده (فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ).در تفسیر عیاشى از امام صادق ع مى خوانیم که فرمود: لا رهن الا مقبوض، رهنى وجود ندارد مگر آنکه طلبکار او را تحویل بگیرد «2».3- سپس به عنوان یک استثنا در احکام فوق مى فرماید: اگر بعضى از شما نسبت به بعضى دیگر اطمینان داشته باشد (مى تواند بدون نوشتن سند و رهن با او معامله کند و امانت خویش را به او بسپارد) در این صورت کسى که امین شمرده شده است باید امانت (و بدهى خود را به موقع) بپردازد و از خدایى که پروردگار او است به پرهیزد (فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ).آرى همانگونه که طلبکار به او اعتماد کرده او هم باید اعتماد و اطمینان او را محترم بشمرد و حق را بدون تاخیر ادا کند و تقوا را فراموش ننماید.قابل توجه اینکه در اینجا طلب طلبکار به عنوان یک امانت، ذکر شده که خیانت در آن، گناه بزرگى است.4- سپس همه مردم را مخاطب ساخته و یک دستور جامع در زمینه شهادت بیان مى کند و مى فرماید: شهادت را کتمان نکنید و هر کس آن را کتمان کند قلبش گناهکار است (وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ).بنا بر این کسانى که از حقوق دیگران آگاهند موظف اند به هنگام دعوت براى اداى شهادت آن را کتمان نکنند، بلکه بسیارى معتقدند در مورد حقوق مردم بدون دعوت نیز باید اداى شهادت کرد.روشن است که اداى شهادت واجب کفایى است، یعنى اگر بعضى اقدام بر آن کنند به گونه اى که حق با آن ثابت شود از گردن دیگران ساقط خواهد شد.و از آنجا که کتمان شهادت و خوددارى از اظهار آن، به وسیله دل و روح انجام مى شود، آن را به عنوان یک گناه قلبى معرفى کرده و مى گوید: کسى که چنین کند قلب او گناهکار است «1».و باز در پایان آیه براى تاکید و توجه بیشتر نسبت به حفظ امانت و اداى حقوق یکدیگر و عدم کتمان شهادت هشدار داده، مى فرماید: خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهید دانا است (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ).ممکن است مردم ندانند چه کسى قادر بر اداى شهادت است و چه کسى نیست، و نیز ممکن است مردم ندانند در آنجا که اسناد و گروگانى وجود ندارد، چه کسى طلبکار و چه کسى بدهکار است، خداوند همه اینها را مى داند و هر کس را طبق اعمالش جزا مى دهد.تفسیر نمونه، ج 2، ص: 3933- نساء- 29 : یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً اى کسانى که ایمان آورده اید اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید مگر اینکه تجارتى باشد که با رضایت شما انجام گیرد، و خودکشى مکنید، خداوند نسبت به شما مهربان است.4-روم- 39 : وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ آن چه را به عنوان ربا مى پردازید تا در اموال مردم فزونى یابد نزد خدا فزونى نخواهد یافت و آنچه را به عنوان زکات مى پردازید و تنها رضاى خدا را مى طلبید کسانى که چنین مى کنند داراى پاداش مضاعفند.5- بقره -245: مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ 245- کیست که به خدا قرض الحسنه اى دهد، (و از اموالى که خدا به او بخشیده، انفاق کند،) تا آن را براى او، چندین برابر کند؟ و خداوند است که (روزى بندگان را) محدود یا گسترده مى سازد، (و انفاق، هرگز باعث کمبود روزى آنها نمى شود). و به سوى او باز مى گردید (و پاداش خود را خواهید گرفت). (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/100117034) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه