۵ - وَ انْتَهِ بِنِیَّتِى إِلَى أَحْسَنِ النِّیَّاتِ وَ بِعَمَلِى إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم

5 - وَ انْتَهِ بِنِیَّتِى إِلَى أَحْسَنِ النِّیَّاتِ وَ بِعَمَلِى إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم امام سجاد علیه السلام در دعاى ((مکارم الاخلاق )) از پیشگاه الهى درخواست مى کند: خداوندا! نیت مرا به بهترین نیتها منتهى بفرما و عمل مرا نیز به بهترین اعمال پایان ده . درباره ((نیت )) و خصوصیات مربوط به آن در سخنرانى قبل مطالبى تقدیم شنوندگان گردید. به خواست خداوند موضوع سخنرانى امروز، درباره عمل است ، امام سجاد (ع) از خداى تعالى مى خواهد که عملش به بهترین اعمال پایان یابد. از این جمله که امام درباره احسن الاعمال مى گوید روشن مى شود که اعمال مردم همانند نیتهایشان ، از نظر ارزش ‍ معنوى ، درجات و مراتبى دارد و امام (ع) از پروردگار درخواست مى کند که عملش بهترین و عالى ترین اعمال باشد. در این مورد باید توجه داشت که اولا موضوع بحث ((عمل نیک )) است ، لکن در خلال بحث ، این سخن نیز به میان خواهد آمد که اعمال نیکى که به بدى منتهى مى شود و ارزش خود را از دست مى دهد چگونه است . اولین مطلبى که باید درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است که عمل باید با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت ، از نظر گفتار، و از نظر حرکات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمى توان ((عمل نیک )) نامید. حدیثى از رسول مکرم روایت شده که این مطلب را به خوبى روشن مى کند: قال رسول الله صلى الله علیه و آله : لا یقبل قول الا بالعمل و لا یقبل قول و عمل الا بنیه و لایقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه (97) سخنى پذیرفته نمى شود مگر با عمل ، و عمل و سخنى قبول نمى شود مگر با نیت ، و سخن و عمل و نیتى مقبول نیست مگر آنکه منطبق با سنت باشد. بنا بر این انجام عمل نیک در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نیت ، و تمامى این سه قسمت باید منطبق با برنامه شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اکرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است : الذى خلق الموت والحیات لیبلوکم ایکم احسن عملا(98) خداوند مرگ و حیات را آفریده است براى اینکه شما را آزمایش کند تا معلوم شود کدامیک از شما عملتان بهتر است . امام صادق (ع) در ذیل این آیه مى فرماید: لیس یعنى اکثر عملا لکن اصوبکم عملا(99) خداوند که در این آیه مى فرماید ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نیست ، بلکه مراد این است که خدا شما را بیازماید تا معلوم شود کردار کدامیک از شما به صواب و واقعیت و اصابت با حقیقت نزدیکتر است . چه بسیارند مردمى که حجم عملشان زیاد است و معرفتشان کم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل ، بسیار عمل مى کنند اما ارزش کم عایدشان مى شود و منفعت کمتر نصیبشان مى گردد برعکس ، بعضى از مردم ، حجم عملشان کم است و فرایض و سننشان محدود، لکن چون داراى ایمان واقعى و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست . باید بدانیم که سرمایه مردم در قیامت همان اعمالشان مى باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس . امام هادى (ع) فرموده است : الناس باموالهم فى الدنیا و باعمالهم فى الاخره (100) حضرت امام على النقى (ع) مى فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه مالى آنان مى سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده مى شوند. افراد باید در دنیا به گونه اى قدم بردارند که بتوانند از آن کارهاى نیک و شریفى که در اینجا انجام مى دهند در آخرت مستفید و بهره مند گردند. عن على علیه السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لا تکن ممن یرجو الاخره بغیر العمل (101) مردى از على (ع) درخواست نمود که او را موعظه کند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمى مباش که امید به پیروزى و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینکه در دنیا اعمال صالحه اى انجام دهند. براى اینکه ارزش عمل ، هر چه بهتر و عالى تر در نظر که باید درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است که عمل باید با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت ، از نظر گفتار، و از نظر حرکات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمى توان ((عمل نیک )) نامید. حدیثى از رسول مکرم روایت شده که این مطلب را به خوبى روشن مى کند: قال رسول الله علیه و آله : لا یقبل قول الا بالعمل و لایقبل قول و عمل الابنیه و لا یقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه (102) سخنى پذیرفته نمى شود مگر با عمل ، و عمل و سخنى قبول نمى شود مگر با نیت ، و سخن و عمل و نیتى مقبول نیست مگر آنکه منطبق با سنت باشد. بنابراین انجام عمل نیک در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نیت ، و تمامى این سه قسمت باید منطبق با برنامه شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اکرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است : الذى خلق الموات و الحیات لیبلوکم ایکم احسن عملا(103) خداوند که در این آیه مى فرماید: ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نیست ، بلکه مراد این است که خدا شما را بیازماید تا معلوم شود کردار کدامیک از شما به صواب و واقعیت و اصابت با حقیقت نزدیکتر است . چه بسیارند مردمى که حجم عملشان زیاد است و معرفتشان کم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل ، بسیار عمل مى کنند اما ارزش کم عایدشان مى شود و منفعت کمتر نصیبشان مى گردد. برعکس ، بعضى از مردم ، حجم عقلشان کم است و فرایض و سننشان محدود، لکن چون داراى ایمان واقعى و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست . باید بدانیم که سرمایه مردم در قیامت همان اعمالشان مى باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس . امام هادى (ع) فرموده است : الناس بامواللهم فى الدنیا و باعمالهم فى الاخره (104) حضرت امام على النقى (ع) مى فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه مالى آنان مى سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده مى شوند. افراد باید در دنیا به گونه اى قدم بردارند که بتوانند از آن کارهاى نیک و شریفى که در اینجا انجام مى دهند در آخرت مستفید و بهره مند گردند. عن على السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لاتکن ممن یرجو الاخره بغیر العمل (105) مردى از امام على (ع) درخواست نمود که او را موعظه کند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمى مباش که امید به پیروزى و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینکه در دنیا اعمال صالحه اى انجام دهند. براى اینکه ارزش عمل ، هر چه بهتر و عالى تر در نظر شنوندگان محترم روشن شود و توجه فرمایند که در زندگى چگونه قدم بر مى دارند و با چه کیفیتى عمر شریف خود را مى گذرانند روایتى از رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم ذکر مى شود: ان لاحدکم ثلاثه اخلاء: منهم من یمتعه بما ساله فذلک ماله ، و منهم خلیل ینطلق معه حتى یلج القبر ولا یعطیه شیئا ولا یصحبه بعد ذلک فاولئک قریبه ، و منهم خلیل یقول : و الله انا ذاهب معک حیث ذهبت ولست مفارقک فذلک عمله ان کان خیرا و ان کان شرا.(106) رسول معظم فرموده : براى هر یک از شما سه دوست وجود دارد: یکى آن دوستى که ترا از خواهشهایت بهره مند مى ساد و خواسته هاى ترا جامه تحقق مى پوشد و آن دوست ، دارایى توست ، دوست دیگر آن است که با تو همقدم و همراه است تا هنگامى که به خانه قبر وارد شوى و پس از دفن از تو جدا مى شود، نه به تو چیزى مى دهد و نه با تو مصاحبت مى نماید و آن اقرباى تو مى باشند. اما دوست سوم همراه انسان مى ماند و آن رفیقى است که عمل ماست . حضرت مى فرماید: عمل مى گوید به خدا قسم ! هر جا بروى من با تو مى آیم و هرگز از تو جدا نمى شوم ، خواه عمل خوب و خیر باشد و خواه فعل شر و ناپسند. بنابراین اعمال ما در دنیا از ما صادر مى شود ولى از ما جدا نمى شود، در عالم برزخ همراه ماست ، در عالم قیامت با ماست . همان اعمال است که اگر خوب باشد ما را به بهشت سعادت مى برد و اگر بد باشد ما را به جهنم مى راند و به عذاب سنگین قیامت معذب مى سازد. سخن خوب گفتن و حرف صحیح زدن آسان است ، همه مى توانند به یکدیگر توصیه کنند که : راست بگویید و درستکار باشید و عدالت نمایید، حقوق مردم را حفظ کنید، حق همسایگان را رعایت نمایید، و از این قبیل سخنان که گفتارهاى طیب و طاهر و پاک است . اما این حرفها زمانى از گوینده آن ارزش دارد که رفتار او با سخنش منطبق باشد و اگر برخلاف آن باشد نه تنها آن سخن ارزش ‍ معنوى ندارد، بلکه گاهى آن گفتار که عمل با آن مخالف است زمینه عذاب آدمى را فراهم مى کند. یکى از امتیازات بزرگ رسول اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام همین بود که زمانى که حرف مى زدند خودشان به آن عمل مى کردند. على (ع) در حدیثى مى فرماید: من بزرگتر از آنم که چیزى را بگویم و خودم قبلا بر طبق آن رفتار ننموده باشم . در این مورد در قرآن شریف آیه اى است : الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (107) کلم طیب به سوى خدا صعود مى کند، سخنان پاکیزه و طاهر در درجه اول کلمه طیبه توحید است ، این کلمه به سوى خدا صعود مى کند، اما صعود دهنده آن اعمال صالحه توحیدى است . اگر کسى به زبان ((لا اله الا الله )) بگوید و به توحید تکلم نماید اما در مقام عمل ، مشرکانه رفتار کند عمل او بر خلاف قول اوست و این عمل مشرکانه نمى تواند آن کلمه طیبه را به سوى خدا صعود دهد و مورد قبول بارى تعالى گرداند. غیر از ((لا اله الا الله )) همگى سخنان نیک ، اندرزهاى بجا، تذکرات لازم ، امر به معروف و نهى از منکر، همه و همه کلم طیب مى باشند و هر یک کلمه اى مقدس و پاک است ، اما کلمات نیک باید با عمل گوینده منطبق باشد تا اعمال گوینده ، آن کلمات مقدس را به سوى حق تعالى بالا ببرد و مورد قبول ذات اقدس الهى بنماید، و اگر برخلاف باشد، آن کلمه طیبه نمى تواند به آن مقام مقدس خود برسد. در این باره روایتى از امام باقر (ع) است که فرمود: قال رسول الله صلى الله علیه و آله : ان لکل قول مصداقا من عمل یصدقه اویکذبه . فاذا قال ابن آدم و صدق قوله بعمله رفع قوله بعمله الى الله تعالى عزوجل ، و اذا قال وخالف عمله قوله رد قوله على عمل خبیث و هوى به فى النار(108) رسول اکرم فرموده است : براى هر قولى و گفته اى مصداقى از عمل است که آن قول را تصدیق مى کند یا تکذیب مى نماید. اگر فرزند آدم سخنى بگوید و گفتار او در رفتار او مصدق شود و عملش با گفته اش منطبق باشد، قول او به وسیله عملش بالا مى رود و به پیشگاه الهى مى رسد، ولى اگر سخنى بگوید و گفته او برخلاف عملش باشد، گفتارش رد مى شود و عمل خبیث و آلوده او در آتش سرنگونش مى گرداند. بنابراین ، عمل داراى اهمیت فوق العاده است ، تنها گفتن ، و به سخن خوب تکلم کردن براى گوینده آن نتیجه معنوى ندارد. مطلبى که در این مورد از حدیث استنباط مى شود مدلول آیه اى از قرآن شریف است . خدا مى فرماید: الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (109) سخن پاک و طیب نزد خدا مى رود و به سوى او صعود مى کند، اما آن چیزى که آن را بالا مى برد و موجب رفعت آن مى شود عمل گوینده سخن آن است ، اگر عمل ، همانند سخن ، پاک باشد آن سخن را به مقام رفیع بالا مى برد و اگر برخلاف گفته باشد آن گفته به پیشگاه بارى تعالى عرضه نخواهد شد. مى گوید باید راست گفت ولى عمل دروغ مى گوید، مى گوید نباید به مردم تهمت زد و نباید از مسلمانان غیبت کرد اما خودش ‍ عملا تهمت مى زند و غیبت مى کند. این نصایح و تذکرات سودمند چون با عملش منطبق نیست ، پیغمبر مى فرماید آن گفته با عمل بر مى گردد و در آتش دوزخ سرنگون مى شود. آن گفته با عمل برمى گردد و در آتش دوزخ سرنگون مى شود. تذکر نکته اى در اینجا بموقع است و امید مى رود که مورد توجه شنوندگان محترم قرار گیرد. اعمال صالحه مرضى حضرت بارى تعالى است و مایه محبوبیت عامل آن نزد خداوند مى گردد لکن باید توجه داشت که گاهى انسان عمل صالحى را انجام مى دهد ولى عمل شایسته ترى که نزد خدا محبوبیت بیشترى دارد پیش مى آید، افراد با ایمان و متوجه بهتر است که آن عمل صالح را موقتا ترک گویند و از پى انجام کارى که نزد خدا محبوبتر است بروند و سپس به ادامه عمل صالح خود برگردند. چند روایت با تعبیرات مختلف آمده که اگر فردى در حال طواف است و در بین طواف ، مسلمانى نیاز به کمک شخص طواف کننده دارد و براى استمداد از او به نزد وى مى آید و در حین طواف ، از او تمناى کمک فورى نماید، در چنین موردى امام علیه السلام مکررا دستور داده که طواف کننده طواف را ترک کند و از پى قضاء حاجت آن برادر مسلمان برود زیرا قضاء حاجت او نزد خدا محبوبتر و اجرش از پاداش آن عمل صالح بیشتر است ، بعد از آنکه مشکل مسلمانان را حل کرد و او را دلشاد نمود برگردد و به طواف خود ادامه دهد. در اینجا روایتى از على بن الحسین زین العابدین (ع) است . که شاید مقصود از آن همین باشد: عن البیحمزه عن على بن الحسین علیهما السلام قال : کان یقول ان احبکم الى الله عزوجل احسنکم عملا و ان اعظمکم عندالله عملا اعظمکم فیما عند الله رغبه (110) امام سجاد (ع) مى فرماید: محبوبترین شما نزد خداوند کسانى هستند که عملشان نیکوتر و رفتارشان پسندیده تر است ، اما بدانید که اعظم شما در نزد خدا در مقام عمل و بزرگترین شما در پیشگاه الهى کسانى هستند که نسبت به عملى بیشتر مراقبت مى کنند که در نزد خدا مورد رغبت بیشتر است و خدا به آن اهمیت زیادتر مى دهد. بنابراین در مثالى که در مورد شخص طواف کننده و مسلمانى دیگر که از او استمداد مى کند ذکر شد، چون رفع هم و غم او نزد خداوند از ادامه طواف بالاتر است ، مى توان گفت که اگر طواف را ترک کند و از پى برآوردن حاجت آن مسلمان برود کار بزرگترى انجام داده و توانسته است رضاى بیشترى را از خداوند نسبت به خود جلب نماید. ناگفته نماند که اگر امر مهمترى پیش آمد و آن را نادیده گرفت و به آن اعتنا ننمود ممکن است عمل خوب او هم مطرود پروردگار شود و دچار سقوط گردد. روایتى از امام صادق (ع) نقل شده که مربوط به یکى از عباد بنى اسرائیل در دوران قبل از اسلام است ، آن حضرت مى فرماید: کان رجل شیخ ناسک یعبد الله فى بنى اسرائیل فبینا هو یصلى و هو فى عبادته اذ بصر بغلامین صبیین قد اخذا دیکا و هما ینتقان ریشه فاقبل على ماهو فیه من العباده ولم ینههما عن ذلک فاوحى الله تعالى الى الارض ان سیخى بعبدى فساخت به الارض (111) امام صادق (ع) مى فرمود که در گذشته پیرمرد مقدسى در بنى اسرائیل بود که خدا را عبادت مى نمود. در یکى از مواقع در بین اینکه به عبادت اشتغال داشت نگاه کرد و دید که دو کودک خروسى را گرفته اند و پر و بال او را مى کنند و خروس فریاد مى زند، ولى این پیرمرد عابد همچنان به عبادت خود ادامه داد، به این امر مهم توجه ننمود، و آن دو کودک را از این عمل ناروا منع نکرد. خداوند او را مجازات نمود و به زمین وحى فرستاد که این مرد پیر را در خود فرو ببر و زمین او را در خود فرو برد. از آنچه تا اینجا بیان شد روشن گردید که به موجب آیات و اخبار، اعمال صالحه در دنیا تا چه حد اهمیت دارد و چگونه مى تواند آدمى را در عرصه قیامت از عذاب و مهالک رهایى بخشد. اینک براى روشن شدن کلام امام سجاد (ع) باید توضیح داده شود که عمل حسن و احسن یا کار خوب و خوبتر چیست و چگونه مى توان آن را انجام داد. بى گمان اساسى ترین شرط عمل خوب و عمل خوبتر خلوص نیت است و نیت خالص در حدیث امام صادق (ع) با جمله کوتاهى بیان شده است و فرموده : والعمل الخالص الذى لا ترید ان یحمد ک علیه احد الا الله تعالى (112) امام مى فرماید عمل خالص آن است که در انجام آن متوقع نباشى که احدى غیر از خدا ترا سپاس گوید و تحسین و تمجید نماید، پس اگر کسى در عبادت از همه مخلوق منقطع شود و فقط و فقط متوجه خدا باشد و براى اطاعت امر او عبادت نماید پروردگار، آن عمل خالص را مى پذیرد و به عمل کننده پاداش مى دهد. عن ابیجعفر علیه السلام قال : لایکون العبد عابدا لله حق عبادته حتى ینقطع عن الخلق الیه فحینئذ یقول هذا خالص لى فیقبله بکرمه (113) امام باقر (ع) مى فرماید: بنده نمى تواند بشایستگى و چنانکه باید خداى را عبادت کند تا از جمیع مخلوق منقطع گردد و از همه مردم چشم پوشى نماید، در این موقع خداوند مى فرماید: این عمل ، خالص براى من است و به منظور من انجام گرفته و من نیز به کرم خود آن را مى پذیرم و پاداش مى دهم . پس اگر مسلمانى نماز را به قصد قربت و براى اطاعت امر بارى تعالى اقامه نماید در صورتى که انگیزه او در باطن ، نیل به رحمت ابدى یا مصون ماندن از عذاب شدید قیامت باشد چنین عبادتى خوب و حسن است . اما اگر عبادت کننده به پاداش و کیفر الهى نظر نداشته و نماز را فقط براى شکرگزارى و تعظیم مقام الوهیت به پا داشته باشد این عبادت خوبتر و احسن است و اولیاى گرامى خداوند خواهان چنین خلوصى بودند و عبادتها را بدین منظور انجام مى دادند. نکته اى که لازم است مورد کمال توجه شنوندگان قرار گیرد و همواره آن را به خاطر داشته باشند این است که عمل خالصانه به جا آوردن مشکل است اما اصل عمل یا خلوص نیت در عمل را در طول ایام زندگانى و تا پایان عمر محافظت نمودن بسى مشکلتر. عن ابیعبد الله علیه السلام قال : الابقاء على العمل حتى یخلص اشد من العمل (114) امام مى فرماید: باقى نگاهداشتن عمل و ابقاى خلوص نیت از خود عمل مشکلتر است . چه بسا افرادى که با نیت خالص نماز را آغاز مى کنند و یک یا دو رکعت آن را با توجه به پروردگار مى خوانند، بین نماز شخص ‍ محترمى وارد مسجد مى شود که حسن نظر او نسبت به نمازگزار در جمیع شئون زندگى وى اثر مى گذارد. در این موقع او بر اذکار مستحب خود مى افزاید، طمانینه را اهمیت عملى مى دهد و خلاصه اینکه در چگونگى صلوه خود تغییراتى ایجاد مى نماید تا با این اعمال ، توجه آن مرد محترم را به خوبى و پاکى خود جلب کند. این شخص نیمى از نماز را با خلوص نیت خوانده و نیم دگرش آلوده شده و جنبه ریا پیدا کرده ، این مطلب است که امام صادق (ع) مى گوید: ادمه دادن خلوص نیت در عمل از خود عمل مشکلتر و سخت تر است . گاهى از اوقات ، افراد، اعمال شایسته اى در ایام زندگى خود انجام مى دهند که اگر آن اعمال محفوظ بماند و از میان نرود سرمایه بسیار بزرگى براى قیامت خواهد بود. اما بدبختانه بسیارى از انسانها پس از آن اعمال نیک مرتکب گناهان بزرگى مى شوند که باعث حبط اعمال خوب آنان مى گردد و آن کارهاى پسندیده را از میان مى برد. اولیاى اسلام در پاره اى از مواقع این خطرات بزرگ را تذکر مى دادند و مسلمانان را از سقوط اعمالشان آگاه مى کردند. عن ابیجعفر علیه السلام قال : قال رسول الله صلى الله علیه و آله من قال ((سبحان الله )) غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال ((الحمدلله غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال ((لا اله الا الله )) غرس الله له بها شجره فى الجنه و من قال ((الله اکبر)) غرس الله له بها شجره فى الجنه . فقال رجل من قریش : یا رسول الله ! ان شجرنا فى الجنه لکثیر. قال نعم ، ولکن ایاکم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوها(115) امام باقر از رسول اکرم صلى الله علیه و آله حدیث نموده است که فرموده : هر کس بگوید ((سبحان الله )) خدا براى او در بهشت درختى غرس مى کند، هر کس بگوید ((الحمدالله )) خداوند در بهشت براى او درختى مى نشاند، هر کس بگوید ((لا اله الا الله )) خداوند در بهشت براى او درختى غرس مى کند، هر کس بگوید ((الله اکبر)) خداوند در بهشت براى او درختى مى نشاند. در واقع رسول گرامى مى خواهد بفرماید: ذکر ((سبحان الله و الحمدلله ولا اله الا الله والله اکبر)) آنقدر ارزشمند و گران قیمت است که هر جمله آن یعنى هر یک از اذکار چهارگانه آن مى تواند درختى را براى گوینده آن به امر الهى در بهشت غرس نماید. یکى از افراد قریش که در محضر حاضر بود عرض کرد یا رسول الله ! پس درختان ما در بهشت بسیار است زیرا ما بسیار این ذکر را مى گوییم . حضرت فرمود: بلى بسیار است ولکن بپزهیزید از اینکه آتشى را از پى این اذکار بفرستد که آن درختها را به آتش ‍ بکشد و نابود کند. در اینجا امام باقر (ع) گفته رسول اکرم را بیان مى کند تا اینکه به مؤ منین بفهماند که ذکر خدا گفتن و تسبیح نمودن مهم است اما اگر ما از پس آن آتشى نفرستیم و نابودش ننماییم . معیار سعادت در آیین مقدس اسلام این است که آدمى با سعادت از مرز دنیا بگذرد و به عالم برزخ وارد شود. هرگاه کسى در طول زندگى خود اعمال صالحه اى را با خلوص نیت انجام دهد و بتواند آنها را تا لحظه مرگ نگاهدارى کند و با خود به عالم بعد از حیاتش ببرد این فرد، انسانى سعادتمند است ، اما اگر اعمال خوبى را با خلوص انجام داد ولى نتوانست آن را در باقیمانده ایام زندگى محافظت کند با همه آن اعمال نیک ، بدبخت و تهیدست از دنیا مى رود و در حالى به صحنه محشر وارد مى شود که فاقد اعمال شایسته و عوامل نجات بخش است . على (ع) این مطلب را در ضمن روایتى بیان نموده و به مردم فهمانده است که خطرات نابود کننده خلوص عمل بیش از خطراتى است که اصل عمل را تهدید مى کند. عن على علیه السلام قال : الدنیا کلها جهل الا مواقع العلم ، و العلم کله حجه الا ما عمل به ، والعمل کله ریاء الا ماکان مخلصا، و الاخلاص على خطر حتى ینظر العبد بما یختم له (116) امام امیر المؤ منین مى فرماید: جمیع شئون دنیا براى ما مجهول و ناشناخته است الا مواضع و مواردى که به آنها عالم شده باشیم ، تمام علمها بین ما و خدا براى خدا حجت است و با آن علم در قیامت با ما احتجاج مى کند، مگر آن علمى که بر طبق آن عمل شده باشد، و اعمال ما تماما ریا و خودنمایى است ، مگر آنهایى که با خلوص نیت و پاکى ضمیر واقع شده باشد، پس از آن مى فرماید: اخلاص در عمل را خطرى بزرگ تهدید مى کند تا روزى که انسان ببیند که چگونه وضعش ختم مى شود و عمرش پایان مى پذیرد. گاهى حس خودخواهى و خودپسندى اعمال بسیار پاک و مقدس ما را آلوده مى کند و آنچنان ما را به راه بدبختى سوق مى دهد که به جاى دریافت پاداش از آن کارهاى نیک دچار عذاب و کیفر مى شویم . حدیثى در کتاب شریف کافى از امام باقر (ع) نقل شده که بسیار آموزنده و راهنماست و اگر انسان مراقبت کند که آلوده نشود و این حدیث را عملا به کار بندد نفع زیادى عایدش مى گردد و به شنوندگان محترم توصیه مى نمایم که همگى در این حدیث دقت فرمایند و ابعاد آن را بسنجند تا از مسیر حق منحرف نگردند، لکن قبل از ذکر این حدیث باید مثلى آورده شود که زمینه فهم حدیث گردد: فرض بفرمایید عده اى از متدینین در مسجدى در ساعات نماز شرکت مى نماید و اقامه جماعت مى کنند و یکدیگر را هم بخوبى مى شناسند. یکى از آن نمازگزاران مرد کاسب شریف صحیح العملى بوده که هم به نیکى عبادت کرده و هم خوب کسب مى نمود و دامنش به گناهان مالى آلوده نبود. این مرد اتفاقا دچار سکته مى شود، فلج مى گردد، به گوشه منزل مى افتد، چندین ماه بر بیمارى او مى گذرد، سرمایه کسبش را براى مداوا و تاءمین مخارج زندگى صرف مى کند، بیماریش درمان نمى شود، سرمایه اش از دست مى رود، مغازه اش را مى فروشد و تهیدست و بدبخت در گوشه خانه مى افتد، دو سالى از این پیشامد مى گذرد. شبى بعد از نماز مغرب یک نفر در کنار مسلمانى نشسته با او صحبت مى کند و مى پرسد که خبر از فلانى دارى ؟ مى گوید نه ، مدتى است او را ندیده ام و دیگر به مسجد نمى آید، آیا به سفر رفته ؟ جواب مى دهد خیر، او بر اثر عارضه سکته فلج شده و به گوشه منزل افتاده ، تمام هستیش از دست رفته و الان براى نان یومیه خودش و اهل بیتش معطل است . شنوده تکان مى خورد، بسیار متاءثر مى شود که چطور این مرد محترم به این وضع رقت بار دچار شده ، تصمیم مى گیرد که محرمانه و بدون اطلاع احدى نیمه شب به خانه او برود و کمک قابل ملاحضه اى به او بنماید تا جایى که حتى خودش را به آن شخص بیمار یا افراد خانواده او معرفى ننماید. شبى حرکت مى کند، مقدارى جنس و مبلغى قابل ملاحضه پول نقد با خود برمى دارد، عبایى به سر مى کشد، نیمه شب به در خانه او مى رود، در مى زند، اهل بیتش به دم در مى آید، آن مقدار جنس و آن مبلغ را مى دهد و در را مى بندد. زن در را باز مى کند که شما کیستید، او به سرعت مى گذرد و مى رود. این سرمایه بزرگ ، با این همه خلوص ، واقعا مى تواند براى او نجات بخش باشد زیرا هم احسان کرده و هم خود را معرفى ننموده و احسانش با نیت پاک و خلوص و صمیمیت بوده است . اما بدبختانه بعد از گذشتن مدتى یک پیشامد حادى مى شود که این مرد تمام آنچه از اجر اخروى را که در این عمل ذخیره کرده بود از دست مى دهد، مثلا سه ماه مى گذرد، روزى در بازار یا در مسجدى کسى با این مرد خدمتگزار که نیمه شب به در خانه آن دوست سکته زده رفته صحبت مى کند و به او مى گوید: آیا خبردارى که آن مرد کاسب بزرگوار متدین محترم دچار سکته شده و فلج گشته و به گوشه منزل افتاده و کسى به سراغ او نمى رود، آیا شما خبر دارید. این مرد مى گوید: بلى خبر دارم و به سراغش ‍ رفته ام . باز یک ماه مى گذرد کسى دیگر در جایى دگر به او مى گوید که آیا از آن مرد محترم خبردارى که فلج شده و در گوشه منزل است ؟ این مرد باز مى گوید کسى دیگر در جایى دگر به او مى گوید که آیا از آن مرد محترم خبر دارى که فلج شده و در گوشه منزل است ؟ این مرد باز مى گوید: بلى خبر دارم ، به دیدارش رفته ام کمک کرده ام ، و نیمه شب هم به سراغش رفته ام . این چند جمله را مى گوید و تمام پاداش آن عمل بر باد مى رود و استحقاق کیفر پیدا مى کند. اینک حدیث را با دقت بشنوید: عن البیجعفر علیه السلام انه قال : الابقاء على العمل اشد من العمل . قال یصل الرجل بصله و ینفق نفقه لله وحده لا شریک له فکتب له سرا ثم یذکرها فتمحى و تکتب له علانیه . ثم یذکرها فتمحى و تکتب له ریاء(117) امام باقر (ع) مى فرماید که ابقا بر عمل نیک مشکلتر از هود عمل است . راوى مى فرماید: یک انسان مسلمان که محرمانه به دیدار یک مسلمان مى رود و براى خدا و به قصد خالص پروردگار به او انفاق مى کند و مساعدت مى نماید، این عمل او چون مخفیانه بوده به عنوان یک عبادت سرى در نامه عملش نوشته مى شود و عبادت سرى اجر بسیار بسیار بزرگ دارد. چندى نمى گذرد، این مرد انفاق کننده از خدمت و انفاق خود نام مى برد و به دگرى مى گوید: من از آن شخص دیدار کردم و به او رسیدگى نمودم . در نتیجه این اظهار، جنبه سرى بودن از میان مى رود عمل از میان مى رود و به جاى آن ، علانیه نوشته مى شود. بعدا چندى نمى گذرد که باز با دگرى صحبت مى کند که من نیمه شب براى رسیدگى به او به در منزل او رفتم و سرى هم رفتم ، پرده او را مى درد، آبروى او را مى برد، فتکتب له ریاء: به جاى عمل خالصانه سرى عمل ریاى علنى براى او نوشته مى شود و عمل ریا، کیفر و مجازات دارد. از مجموع بحث این سخنرانى این نتیجه به دست آمد که انجام دادن عمل حسن و عمل احسن با خلوص ‍ نیت مشکل و تا لحظه مرگ آن را نگاهدارى نمودن مشکلتر است . توفیق افراد با ایمان در این امر مهم تنها با استمداد از ذات اقدس الهى ممکن و میسر است .امام سجاد (ع) در جمله اى از دعاى ((مکارم الاخلاق )) که موضوع بحث این سخنرانى بود این درخواست را از پیشگاه الهى نموده است : و بعملى الى احسن الاعمال بار الها! عمل مرا به بهترین و نیکوترین اعمال منتهى فرما. این عبارت کوتاه براى پیروان آن حضرت درسى آموزنده و شایان کمال توجه است و آنان باید همانند امام سجاد براى بهترین عمل ، از خدا استنصار نمایند و از ذات اقدسش یارى طلب کنند، چه با یارى او مى توان کارهاى نیک را با خلوص انجام داد و تا پایان عمر از آنها محافظت نمود. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه