اگر ولایت فقیه، مسأله‏ای عقلانی است، پس چرا هنوز برخی آن را رد می‏کنند؟

در پاسخ لازم است به چند نکته کلیدی و مهم اشاره شود:             یک. عقلانیت دینی‏     آنچه که در ادله «ولایت فقیه» به عنوان «ادله عقلی» استفاده می‏شود، بر اساس «عقلانیت دینی» است؛ نه «عقلانیت سکولار». بین این دو تفاوت‏های بسیار زیادی وجود دارد و مبنا قرار دادن هر کدام، دارای نتایج مختلفی است. عقلانیت سکولار، اساساً دخالت خدا و دین در زندگی انسان را نفی می‏کند و انسان را خرد بسنده می‏داند. این نگرش را در اصطلاح راسیونالیسم (Rationalism) یا خرد بسندگی می‏نامند.     در چنین نگرشی، نقش دین در مدیریت اجتماعی نفی می‏شود و نه تنها ولایت فقیه؛ که ولایت معصومان و پیامبر و خدا نیز منتفی اعلام می‏شود.     از طرف دیگر اساس عقلانیت سکولار، خرد ابزاری (Instrumental Reason) است که قادر به کشف حقیقت و در جست‏وجوی آن نیست و اعتبار نظری ندارد؛ بلکه در پی سامان‏دهی عملی امور بر وفق مراد و پسند انسان و رساندن آدمی به خواسته‏های دنیایی‏اش می‏باشد.     در برابر این انگاره اندیشه‏های الهی و فلسفه‏های توحیدی مدعی وجود مرتبه متعالی‏تری از عقل هستند که تنها عمل و عنایت آن، شکل دادن به جهان -آن چنان که آدمی خوش می‏دارد و می‏پسندد نیست؛ بلکه می‏تواند در کشف جنبه هایی از حقیقت نیز به کار آید. از طرفی عقل عملی -بنابر تصریح نصوص دینی علاوه بر تدبیرگری در امر معاش؛ کارکردی عمده‏تر و ماناتر نیز دارد و آن راه‏یابی به حوزه ارزش‏ها، اخلاقیات و تدبیر برای سعادت فرجامین و زندگی ابدی (معاد) است. در نگاه دینی حتی همه فعالیت‏های قسم اول (معاش) نیز در این راستا قرار می‏گیرد و هویّت و معنا می‏یابد.    دو. عقلانیت ابزاری‏     مشکل اساسی «عقل ابزاری» در بی‏التفاتی به غایت‏شناسی و نادیده انگاشتن جهت حرکت و در سو گم‏کردگی آن است. یکی از ویژگی‏های «عقلانیت ابزاری» این است که در انتخاب هدف و برنامه‏ریزی، تنها و تنها بر «عملی بودن» و «کارآمدی» تأکید دارد. عملی بودن مفهومی فراخ‏تر از امکان داشتن است و حامل مفاهیمی چون: آسان بودن، کم خرج بودن و سودمندی مادی و این جهانی نیز می‏باشد.     به این ترتیب مفاهیمی مثل «وظیفه» و «تکلیف» -بدون منظور کردن نتایج عاجل در نظام واژگانی این عقل جایی نخواهد داشت. اما از نگاه شریعت‏های دینی، مفهوم «عقل و عقلانیت»، صرفاً در مفاهیمی مانند «کارآمدی»، خلاصه و منحصر نمی‏شود. گاهی مفهوم وظیفه، بر کل مفهوم کارآمدی، سودمندی عاجل و مانند آن حکومت می‏کند؛ یعنی، چه بسیار که رفتار و موضعی در مقیاس و قاموس «عقل مدرن»، رفتاری غیرکارآمد و غلط قلمداد؛ اما از منظر انجام وظیفه، درست باشد.     بنابراین کسانی که از منظر عقلانیت ابزاری و سکولار، به مسائل اجتماعی و سیاسی می‏نگرند، ضرورت تشکیل حکومت اسلامی و ولایت فقیه جامع شرایط را -که در حیطه مؤلفه‏های عقلانیت سکولار نیست بر نمی‏تابند.    سه. مقدمات احکام عقلی‏     از آنجا که احکام عقلی، مبتنی بر تصوّر و درک صحیح موضوع و مقدّمات است؛ جهل و یا فهم و تصوّر ناصحیح مقدّمات، مانعی در شناخت عقل محسوب می‏شود. بر این اساس، کسانی که درک و شناخت صحیحی از آموزه‏های سیاسی - اجتماعی دین مبین اسلام ندارند یا تنها راه شناخت را حسّ و تجربه می‏دانند؛ از دیدگاهی مادی به جهان می‏نگرند و برای انسان تنها غایاتی مادی و این جهانی باور دارند و برای وحی و شریعت جایگاهی قائل نیستند. حال اینان چگونه می‏توانند به ضرورت «ولایت فقیه» برای اداره و رهبری جامعه اسلامی در عصر غیبت پی ببرند؟!     بر این اساس درک ولایت فقیه از طریق عقل، در گرو توجه به مسائل یاد شده است. امام خمینی(ره) می‏فرماید: «قضیه ولایت فقیه، بعد از تصور اطراف، موضوع، محمول و مورد آن، به گونه‏ای روشن است که از مسائل نظری شمرده نمی‏شود و احتیاجی به بحث و دلیل ندارد».کتاب البیع، ج 2، ص 467.لیکن فهم و درک این امر بدیهی، مبتنی بر جهان‏بینی دینی، عقلانیت اسلامی و شناخت ماهیت و قلمرو اجتماعی آن است.جهت مطالعه بیشتر ر.ک:  الف. اندیشه‏های فقهی - سیاسی امام خمینی؛  ب. جمعی از نویسندگان، فرهنگ واژه‏ها، ص 558؛  پ. خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، ص 63.   .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه