علم آموزی در اسلام چه جایگاهی دارد؟

در برخی ادیان مختلف به گونه هایی آموزش و یا علم به شکلی ممکن است مطرح شده باشد ولی در دین اسلام که کامل ترین دین در میان ادیان الهی است به همه جوانب زندگی انسان نگاهی ویژه دارد و برنامه ای کامل برای این منظور در نظر گرفته تا انسان ها با عمل به این برنامه به تکامل برسند. سفارش و تأکید بسیار اسلام بر علم آموزی،تا جایی است که نخستین آیاتی که بر پیامبر بزرگوار اسلام نازل شد، سفارش به خواندن بود:«بخوان به نام پروردگارت که [جهان را]آفرید. [همان کسی که ] انسان را از خون بسته ای خلق کرد. بخوان که پروردگارت بزرگوار است؛ همان کسی به وسیله قلم تعلیم کرد و به انسان آنچه را نمی دانست،یاد داد».خداوند در قرآن کریم با صراحت تعلیم را یکی از اهداف برانگیخته شدن پیامبر اکرم(ص) دانسته وفرموده است:«او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده ،رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان می خواند وآنان را تزکیه می کند و به آنان کتاب (قرآن )و حکمت می آموزد».با توجه به اینکه یکی از اهداف بعثت پیامبر گرامی اسلام نیز تعلیم وتعلم است، در گفتار و رفتار خود بارها به اهمیت علم،آموختن و نقش آن درتکامل زندگی انسان تأکید و سفارش کرده است. نقل است پیامبر اکرم(ص) دو گروه را در مسجد دید؛گروهی مشغول عبادت بودندو گروهی سرگرم مذاکره و بحث علمی . پس آن حضرت رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادت کنندگان ترجیح داد و درباره این رفتار خود فرمود:«من برای تعلیم فرستاده شده ام».تحصیل علم از نظر اسلام یک ضرورت مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد. «نه قید زمانی نه قید مکانی وفردی ونه هیچ قید ومحدودیت دیگری. از حدیث معروف «اطلبوا العلم و لو بالصین؛علم را طلب کنید؛ اگر درچین باشد»،درمی یابیم که از نظر اسلام،طلب علم فریضه ای است که جا ومکان خاصی نمی شناسد و محدودیت مکانی ندارد. همچنین، این حدیث معروف را بارها شنیده ایم که «اطلبوا العلم من المهد الی اللحد؛زگهوراه تا گور دانش بجوی!» که نشان می دهد علم آموزی، محدودیت زمانی ندارد و نیز حدیث بسیار معروف و مشهور پیامبر(ص) را که فرمود: «طلب العلم فریضه علی کل مسلم ومسلمه؛علم آموزی برهرمسلمانی واجب است.»واحادیث معروف دیگری که هر کدام دلیل ونشانه محکمی است براثبات وجوب و ضرورت آموزش وتعلیم وتعلم در اسلام .خداوند در قرآن کریم به «قلم» سوگند یاد کرده و می فرماید: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون »[1] «عظمت این سوگند هنگامى آشکارتر مى شود که توجه داشته باشیم آن روزى که این آیات نازل گشت، نویسنده و ارباب قلمى در آن محیط وجود نداشت، و اگر کسانى مختصر سواد خواندن و نوشتن را داشتند تعداد آنها در کل سرزمین مکه که مرکز عبادى و سیاسى و اقتصادى حجاز بود به بیست نفر نمى رسید، آرى سوگند به قلم یاد کردن در چنین محیطى عظمت خاصى دارد.»[2]بدون شک دستیابی به علم و دانش به آسانی میسر نیست بلکه با موانع و دشواری های فراوانی رو به‌روبه رو است اما از دیدگاه اسلام هیچ امری نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود به عنوان نمونه:1) مسئله جنسیتی نمی تواند مانع کسب و علم دانش شود: چنانکه نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة»[3] کسب علم و دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است. هنگامی به اهمیت این سخن پی خواهیم برد که توجه داشته باشیم در آن عصر زنان و دختران پَست‌ترین موجود به حساب می‌آمدند و به تعبیر قرآن کریم: «إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ»[4] هر گاه به یکى از آنها بشارت دهند دخترى نصیب تو شده صورتش (از فرط ناراحتى) سیاه مى شود، و مملو از خشم مى گردد.2) زمان نیز نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود: چنانکه نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) در این زمینه می فرماید: «اطلبوا العلم من المهد إلى اللّحد»[5] از گهواره تا گور دانش بجوئید.3) دوری مکان نیز نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود: چنانکه رسولخدا (صلی الله علیه و آله) در این راستا فرمودند: «طلبوا العلم و لو بالصّین»[6] دانش طلب کنید هر چند در چین باشد.4) اختلاف عقاید استاد و شاگرد نیز نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود: چنانکه امیر المؤمنین علی (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «خُذُوا الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنَ الْمُشْرِکِین »[7] حکمت و علم را فرا گیرید و اگر چه از مشرکین باشد. و در جای دیگر فرمود: «خُذِ الْحِکْمَةَ مِمَّنْ أَتَاکَ بِهَا وَ انْظُرْ إِلَى مَا قَالَ وَ لَا تَنْظُرْهُ إِلَى مَنْ قَالَ»[8] حکمت را از هر که بیاورد فرا بگیرید به گفتار توجه داشته باشید نه به گوینده. حضرت امام باقر، (علیه السّلام) به نقل از حضرت مسیح (علیه السّلام) می فرماید: «خُذُوا الْعِلْمَ مِمَّنْ عِنْدَهُ وَ لَا تَنْظُرُوا إِلَى عَمَلِه »[9] علم و دانش را از کسى که نزد او است فرا گیرید و بعمل و کردارش ننگرید.پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز با نظر به اینکه یکی از اهداف بعثتش تعلیم و تعلم است، در گفتار و رفتار خود کراراً به اهمیت علم، آموختن و نقش آن در تکامل زندگی انسان تأکید نموده است. بر همین اساس پیامبر اکرم(ص) وقتی دو گروه را در مسجد مشاهده کردند که گروهی مشغول عبادت بودند و گروهی مشغول مذاکره و بحث علمی، رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادت کنندگان ترجیح داده و درباره این رفتار خود فرمودند: «بالتعلیم ارسلت؛ من برای تعلیم فرستاده شده‌ام.» تحصیل علم از نظر اسلام یک ضرورت مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد (نه قید زمانی، نه قید مکانی و فردی و نه هیچ قید و محدودیت دیگری). از حدیث معروف «اطلبوا العلم و لو بالصین؛ علم را طلب کنید، اگر چه در چین باشد.» در می‌یابیم که از نظر اسلام طلب علم فریضه‌ای است که جا و مکان خاصی نمی‌شناسد و محدودیت مکانی ندارد. همچنین این حدیث معروف را بارها شنیده‌ایم که «اطلب العلم من المهد علی اللحد» «ز گهواره تا گور دانش بجوی» که نشان می‌دهد علم آموزی محدودیت زمانی ندارد. نیز حدیث بسیار معروف و مشهور پیامبر(ص) را که فرمودند: «طلب العلم فریضه علی کل مسلم؛علم آموزی بر هر مسلمانی واجب است.» و احادیث معروف دیگری که هر کدام دلیل و نشانه محکمی است بر اثبات وجوب و ضرورت آموزش و تعلیم و تعلم در اسلام.اهمیت علم آموزی در روایاتحضرت صادق (ع) فرمود: عالِم کسی است که گفتار او مصدق کردارش باشد و کسی که چنین نباشد عالِم نیست و حضرت فرمود : هرکه از خدایتعالی بیشتر خائف باشد همانکس داناتر به حضرت اوست. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 12حضرت سجاد (ع) فرمود: اطلاع از اوصاف و احوال خدا و عمل کردن بدانچه حضرت او رضایت دارد هر دو توام با یکدیگرند ، پس هرکس از خدا بترسد ترس از خدا وی را به طاعت از او وا میدارد و دانشمندان و پیروانشان کسانی هستند که او را می شناسند و کارهایشان را بر وفق خشنودی او انجام می دهند و متوجه به حضرت او هستند سپس همین آیه را تلاوت کرد. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 12رسول خدا (ص) فرمودند: دانشمندان از پیغمبران ارث میبرند. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 13رسول خدا (ص): پروردگارا خلیفه های مرا بیامرزد ، پرسیدند خلیفه های شما چه کسانی هستند ؟ فرمود : مردمیکه پس از من آیند و حدیث و سنت مرا در میان جامعه رواج دهند. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 13حضرت علی (ع): کمال دین در تحصیل علم و عمل به آن است و بدانید که طلب علم از تحصیل مال واجب تر است چه آنکه مال رزق مقسوم و تضمین شده است که عادل کریمی آنرا در میان شما قسمت کرده و به زودی به عهد خود وفا میکند لیکن دانش گوهر گرانبهای مخزون و مستوریست در کانون سینه دانشمندان پس برای به دست آوردن آن در تحصیلش بکوشی. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 13حضرت سجاد (ع): اگر مردم بدانند که در گنجینه تحصیل علم چه گوهرهای گرانبهایی نهفته است مسلما در صدد تحصیل آن برمی آیند و پیوسته در راه طلب علم می کوشند و جدوجهد میکنند هر چند به فرو رفتن در دریاها و جان بازی آنان تمام شود. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 13حضرت باقر (ع): عالمیکه از علمش بهره مند شود از هفتاد هزار پارسا برتر است. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 13حضرت صادق (ع): کسیکه سخن نیکی به دیگری آموزد ( یعنی یاد گرفته و به دیگران هم یاد دهد ) پاداش کسانیکه به سخن او عمل کرده اند در نامه عملش نوشته میشود.حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه 13حضرت رضا (ع): پیغمبر (ص) فرموده تحصیل علم بر هر مسلمانی واجب است. حقایق { ملا محسن فیض کاشانی } جلد 1 صفحه پی نوشت ها:[1] . سوره قلم، آیه 1.[2] . تفسیر نمونه، ج 24، ص 369.[3] . بحار الأنوار، ج 1، ص 177. [4] . سوره نحل، آیه 58.[5] . نهج الفصاحة ص 218.[6] . الحکم الزاهره، ص 51.[7] . بحار الأنوار ،ج 2، ص 97.[8] . تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص 58 .[9] . بحار الأنوار، ج 2 ، ص 97. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه