مفهوم اعجاز علمی قرآن چیست؟

قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان است که معجزه جاویدان پیامبر اسلام( به شمار می‌آید، و دلیل حقانیت پیامبر( و اسلام بوده و هست و در طی چهارده قرن گذشته همگان را به مبارزه‌طلبی فراخوانده که اگر هر کس می‌تواند همانند سوره‌ای از آن را بیاورد. (بقره/ 23) ولی تاکنون کسی نتوانسته است به این مبارزه طلبی قرآن پاسخ دهد. اعجاز قرآن ابعاد و وجوه مختلفی دارد که یکی از آن‌ها اعجاز علمی قرآن است که در عصر حاضر مورد توجه ویژه قرآن‌پژوهان و متخصصان علوم طبیعی و انسانی قرار گرفته است.1 ولی هنوز در مورد تعریف و چیستی اعجاز علمی، پرسش‌ها و شبهاتی مطرح است که لازم است مورد مداقه قرار گیرد. این نوشتار بر آن است که به این پرسش‌ها پاسخ دهد. و دیدگاه‌های مختلف را مورد آن بررسی کند. تعریف اعجاز علمی قرآن: مراد آیاتى از قرآن کریم است که بدین صورت باشد:1. رازگویى علمى باشد؛ یعنى مطلبى علمى را که قبل از نزول آیه کسى از آن اطلاع نداشته بیان کند، بطورى که مدتها بعد از نزول آیه مطلب علمى کشف شود. و این مسأله علمى طورى باشد که با وسایل عادى که در اختیار بشر عصر نزول بوده قابل اکتساب نباشد.2. اخبار غیبى در مورد وقوع حوادث طبیعى و جریانات تاریخى باشد که در هنگام نزول آیه کسى از آن اطلاع نداشته و پس از خبر دادن قرآن طبق همان خبر واقع شود. و این خبر طورى باشد که بوسیله وسایل عادى قابل پیش بینى نباشد.پس اگر مطلبى را قرآن خبر داده که قبلاً در کتاب‌هاى آسمانى گذشته به آن اشاره شده بوده است و یا در مراکز علمى یونان و ایران و ... در لابلاى کتاب‌هاى علمى و آراء دانشمندان آمده است. و یا مطلبى باشد که طبیعتاً و یا به صورت غریزى قابل فهم بوده است این امور معجزه علمى محسوب نمى شود.23. نظام‌های علمی قابل استنباط از قرآن نظام سیاسی، اقتصادی، تربیتی و ... که مثل آن عاجز باشند.4. نقش قرآن در تحول اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و تربیتی جامعه صدر اسلام و هر جامعه‌ای که قرآن در آن اجرا می‌گردد به شرط آن‌که دیگران به صورت عادی از ایجاد چنین تحوّلی عاجز باشند. بنابراین اعجاز علمی قرآن را به دو صورت درون متنی و یک صورت برون متنی و در مجموع به سه گونه می‌توان تصور کرد: اول: وجود گزاره‌های علمی در قرآن که شامل اخبار غیبی نسبت به امور طبیعی یا تاریخی باشد و بعد از مدتی کشف و اثبات شود. مثل: خبر قرآن در مورد پیروزی رومیان بر ایرانیان (روم/ 2) و یا خبر قرآن در مورد زوجیت عام موجودات (وَمِن کُلِّ شَی ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَینِ(، (ذاریات/ 49). این گونه اعجاز علمی غالباً به صورت تفسیر ترتیبی و استخدام علوم در فهم آیات قرآن صورت می‌گیرد. دوم: استنباط نظام علمی از قرآن در یک رشته خاص، به صورت تفسیر موضوعی و استنباطی انجام می‌گیرد. برای مثال نظام و مکتب اقتصادی قرآن (شامل: مبانی اقتصاد‌ ـ اهداف ـ قلمرو ـ اصول ـ آموزه‌ها و ...) و نیز نظام تربیتی قرآن و نظام سیاسی قرآن به صورتی که دانشمندان مکاتب مادی از آوردن مثل آن نظام‌ عاجز باشند، یعنی نظامی که قرآن ارائه می‌کند کار آمد‌تر، جامع‌تر و منسجم‌تر است به صورتی که تمام ابعاد جسمی و روحی بشر را در بر می‌گیرد و نتایج بهتری در سعادت بشر دارد. سوم: اعجاز علمی برون متنی یعنی نقش تاریخی قرآن در تحول مردم از زاویه یک علم خاص مثلاً نقش قرآن در تحول جامعه و عرب جاهلی (با خصوصیات جهل و خرافه پرستی، شرک و دخترکشی، انحرافات اخلاقی و جنگ‌طلبی و تعصب و ...) به یک جامعه متمدن در کمتر از دو قرن، یعنی نقش قرآن در تحوّل تربیتی، اجتماعی، ‌اقتصادی، سیاسی و ... در عینیت جامعه به صورتی که دیگران از آوردن مثل آن تحوّل در آن مدت کوتاه عاجز باشند. البته این گونه از اعجاز علمی قرآن با مطالعه فرهنگ قرآن و فرهنگ عرب جاهلی قبل از اسلام و مطالعه تاریخ مسلمانان و تحلیل تحوّلات فرهنگی و علمی آن‌ها به دست می‌آید. نکته جالب این است که اعجاز علمی قرآن در هر یک از سه گونه فوق قابل طرح و بررسی است و در کتاب‌هایی که در تاریخچه بحث معرفی کردیم هر کدام به گونه‌ای از اعجاز علمی اشاره کرده‌اند. البته لازم نیست در زمینه هر علمی هر سه گونه وجود داشته باشد. هر چند که گونه اول یعنی گزاره‌های علمی بیش‌تر در علوم طبیعی و دو گونه دیگر بیش‌تر در علوم انسانی ادعا شده و کاربرد دارد. توضیح آن‌که در قرآن کریم چهار دسته آیات علمی وجود دارد که فقط یک قسم آن اعجاز علمی است: اول: اعجازهای علمی قرآن، یعنی رازگویی‌های علمی قرآن که در آیات بصورت واضح آمده است و در زمان نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته، بلکه مدت‌ها بعد از نزول آیه مطلب علمی آن توسط دانشمندان کشف شده است.3 مثل اشاره عملی قرآن به نیروی جاذبه،4 حرکت‌های خورشید،5 لقاح ابرها6 و زوجیت عام موجودات7 و مراحل خلقت انسان8 که قرن‌ها بعد از نزول قرآن بشر به این مطالب علمی دست یافت. از این رو برخی مفسران قرآن این مطالب را اعجازهای علمی قرآن دانسته‌اند. البته ادعاهای دیگری نیز در مورد اعجازهای علمی قرآن شده است که مورد نقد قرار گرفته است.9 دوم: اشارات علمی شگفت‌آمیز قرآن: برخی آیات قرآن به مطالب علمی و قوانین جهان اشاره می‌کند که شگفتی هر خواننده‌ای را بر می‌انگیزد. اما از آنجا که این مطالب به صورت دیدگاه‌های غیرمشهور در مراکز علمی، توسط برخی دانشمندان مطرح شده بود، اعجاز علمی قرآن بشمار نمی‌آید. بلکه نوعی مخالفت با دیدگاه‌ها و نظریه‌های مشهور در علوم آن عصر بشمار می‌آید که شگفت‌آور است و دلالت بر عظمت علمی قرآن دارد. از آن جمله، اشارات قرآن به حرکت زمین10 و پیدایش حیات از آب،11 و ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه،12 ممنوعیت شراب‌خواری13 و ... سوم: اشارات علمی اندیشه‌ساز قرآن: آیاتى که اشاره به آسمان، زمین، انسان، حیوانات و طبیعت مى کند و انسان را به تفکر در آنها دعوت مى کند و گاهى آنها را نشانه خدا و معاد مى شمرد. ولى مطلب شگفت آمیز یا اعجازآمیزى از ظاهر آیات قابل استفاده نیست، این‌گونه آیات توجه انسان را به نمودهاى آفرینش زیباى الهى جلب مى کند و زمینه ساز رشد علمى بشر را، بویژه در علوم تجربى، فراهم مى سازد. مثال: (أَفَلاَ ینظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیفَ خُلِقَتْ(14 «و آیا به شتر نظر نمى کنند که چگونه آفریده شده است؟!»و نیز در آیات 5، 6، 7، 10، 11، 13، 14 / سوره نحل به منافع حیوانات، نزول باران، رویش گیاهان رنگارنگ، دریاها و کشتى رانى در آنها و فواید غذایى و زیور آلاتى که از آنها به دست مى آید، به عنوان نشانه هایى براى اندیشمندان اشاره مى کند که به آفرینشگر جهان پى مى برند و سپاسگزارى مى کنند.15 چهارم: نظریه‌پردازی‌های علمی قرآن (جهت‌دهی به مبانی علوم انسانی و موضوع سازی برای علوم): برخی اشارات علمی در قرآن وجود دارد که هنوز به صورت پیشگوئی‌های علمی باقی مانده و توسط علوم تجربی اثبات یا نفی نشده است. بلکه دورنمای مثبتی برای آن‌ها وجود دارد که می‌توان این دیدگاه‌های قرآنی را در هر علم به صورت حقایق قرآنی و نظریه‌های علمی قرآن ارائه کرد.16 و نیز در بسیاری از آیات قرآن از مبانی و اصول و قوانین سیاست، اقتصاد، مدیریت و ... مطالبی بیان شده است که می‌توان از آن‌ها در نظام سازی و جهت دهی به علوم انسانی استفاده کرد.17 برای مثال براساس آیات نفی ربا، می‌توان نظریه اقتصاد بدون ربا را مطرح کرد. مبانی و معیارهای اعجاز علمی قرآن: تفسیر آیات علمی قرآن گاهی منتهی به اثبات اعجاز علمی قرآن می‌شود، بنابراین اعجاز علمی زیرمجموعه تفسیر علمی قرآن به شمار می‌آید و همان مبانی و ضوابط تفسیر علمی بر آن حاکم است. و از آن رو که اعجاز علمی قرآن زیرمجموعه مبحث اعجاز قرآن است لازم است ضوابط و معیارهای اعجاز را نیز دارا باشد. بنابراین لازم است در مورد اعجاز علمی قرآن موارد زیر وجود داشته یا رعایت شود: الف: مبانی تفسیر علمی شامل مبانی عام تفسیر مثل امکان و جواز تفسیر و عدم تحریف قرآن و مبانی خاص تفسیر علمی مثل موارد زیر می‌شود: 1ـ قرآن کتاب هدایت است و در صدد بیان همه جزئیات علوم بشری نیست و نباید انتظار داشته باشیم که همه جزئیات علوم از ظواهر قرآن استخراج شود. 2ـ قرآن و علم رابطه‌ای سازگارانه دارند بلکه بسیاری از یافته‌های اطمینان‌آور علمی با آیات قرآن مطابقت دارد.18 3ـ در قرآن آیات علمی وجود دارد که در بر دارنده اشارات اعجاز آمیز علمی و خبرهای غیبی در مورد علوم است. 4ـ تحدّی و مبارزه‌طلبی قرآن شامل جنبه اعجاز علمی نیز می‌شود. ب: معیارهای تفسیر علمی شامل معیارهای عام تفسیر قرآن؛ مثل این‌که از روش‌های معتبر تفسیر استفاده شود و از قرائن معتبر تفسیر بهره گرفته شود و تفسیر به رأی نشود و مفسّر دارای شرایط، آن را انجام دهد.19 و نیز ضوابط خاص تفسیر علمی؛ مثل این‌که مفسّر وارد حوزه تفسیر علمی و اعجاز علمی قرآن گردد که با دو حوزه تفسیر و علم مربوطه آشنا باشد و نیز از مطالب اطمینان‌آور یا قطعی علمی استفاده کند و از تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن و استخراج تمام جزئیات علوم از ظواهر بپرهیزد و به دنبال استخدام علوم در فهم و تفسیر قرآن باشد.20 ج: ضوابط اعجاز قرآن که شامل ضوابط عام اعجاز و ضوابط خاص اعجاز علمی می‌شود. از جمله ضوابط عام اعجاز آن است که مطلبی خارق عادت (مثل خبر از غیب) باشد که دیگران از آوردن مثل آن عاجز باشند و مدعی نبوت آن را آورده باشد همان طور که قرآن را پیامبر اسلام( برای اثبات نبوت خویش ارائه کرد و نیز ضوابط خاص اعجاز علمی، مثل این‌که: 1ـ مطلب علمی با ظاهر یا نص آیه سازگار باشد وگرنه تحمیل بر قرآن و تفسیر به رأی می‌شود. 2ـ مطلب علمی قابل اطمینان یا قطعی باشد نه نظریه‌ها و تئوری‌های علمی، وگرنه صرف احتمال تفسیری است و نمی‌توان به صورت قطعی به قرآن نسبت داد و اعجاز علمی نخواهد بود. 3ـ قبل از قرآن کسی آن مطلب علمی را نگفته باشد وگرنه شگفتی علمی قرآن می‌شود نه اعجاز علمی. 4ـ در صدر اسلام مردم نتوانند به صورت عادی و با استفاده از ابزارهای علمی آن عصر آن مطلب را کشف کنند. 5 ـ بعد از قرآن صحت و درستی آن مطلب علمی اثبات شود.211. ر.ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج 1 و 2، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، و نیز اعجاز التربوی للقرآن، دکتر مصطفی رجب و ...2. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج 1، ص 85 .3. نک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، ص 85 .4. رعد/ 2 و لقمان/ 10.5. یس/ 38 و رعد/ 2.6. حجر/ 12.7. رعد/ 2 و یس/ 36 و شعراء/ 7.8. مومنون / 12 ـ 14 و حج / 5 و غافر / 67 و قیامت / 37 ـ 39.9. ر.ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، از نگارنده.10. نمل / 89 و ...(صاحب تفسیر نمونه این مطلب را از اعجازهای علمی قرآن می‌شمارد، نمونه، ج 15، ص 568 ـ 569)11. نور / 45 و انبیاء / 30 (صاحب التمهید این مطلب را از اعجازهای علمی قرآن بشمار می‌آورد، التمهید فی علوم القرآن، ج 6، ص 36)12. ر.ک: بقره / 222 و تفسیر نمونه، ج 2، ص 93 ـ 94 و طب در قرآن، ص 50 ـ 51.13. مائده / 90 ـ 91 و بقره / 219.14. غاشیه / 17.15. البته در میان آیات 5 ـ 17 سوره نحل برخى نکات علمى شگفت آور نیز وجود دارد که این گونه مطالب به قسم بعدى ملحق مى شود.16. برای مثال: مسأله گسترش جهان در کیهان‌شناسی (وَالسَّماءَ بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ(؛ (ذاریات/ 47)و مسأله موجودات زنده در آسمان‌ها (وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ(، (شوری/ 29) و نمونه‌های دیگر. 17. و نیز برای مثال از جریان طالوت (وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ(، (بقره/ 247) و از داستان یوسف (إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ( (یوسف/55) و موارد مشابه می‌توان شرایط مدیر را از قرآن استنباط کرد18. ر.ک: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن و پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، جلد اول، محمد علی رضایی اصفهانی.19. ر.ک: منطق تفسیر قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی و روش‌شناسی تفسیر قرآن، رجبی و دیگران.20. ر.ک: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی.21. در این مورد در مباحث مفهوم‌شناسی اعجاز علمی مطالبی بیان شد. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه