جایگاه تعلیم و تعلم در منابع اسلامی شیعه چگونه است؟

در منابع اسلامی و در بحث موضوع علم، آنچه از اهمیت و اولویت اساسی و ویژه ای برخوردار بوده و نقش مقدماتی برای بهره مندی از قرآن دارد تعلیم و تعلم یا یاددهی و یاد گیری آن است. یاددهی و یادگیری قرآن پاداش بزرگی دارد و در اهمیت آن از دیدگاه قرآن همین بس که خداوند از خود به عنوان «معلم قرآن» یاد می‌کند:«الرَّحْمَنُ *عَلَّمَ الْقُرْآنَ ؛ خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود.». [1] همچنین یکی از وظایف بسیار مهم و ابتدائی پیامبر گرامی اسلام(ص) تعلیم و آموزش قرآن به مردم دانسته شده است: «هُوَالَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ ؛ و او (همان خدای توانایی) است که در میان ناخوانده و نانویسنده ها (یا در میان کسانى که کتاب و پیغمبرى نداشتند، یا در میان مردم امّ القرى و مکّه معظّمه) رسولى ازخودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها بخواند و آنان را (از پلیدیهاى شرک، کفر، جهل، اخلاق رذیله و خویهاى زشت) پاکیزه گرداند، و کتاب (قرآن عظیم) و حکمت و دانش (اصول و فروع دین) را به ایشان بیاموزد، و هر چند پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند!» [2] در سنت و سیره معصومین(علیهم الصلاة و السلام) هم درباره قرآن و تعلیم و تعلم آن توصیه ها، تأکیدها و تشویق‌های بسیار شده است که به چند روایت ارزشمند در این باره توجه کنید: 1. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله):خَیْرُکُمْ من تَعَلَّم القرآن وعَلَّمَه . [3] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: بهترین شما کسی است که قرآن را یاد بگیرد و به دیگرانبیاموزد. 2. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله): ما مِنْ مُؤمـِنٍ ذَکَرًا او اُنـْثى، حُرًّا اَو مـَمـْلُوکـاً اِلاّ وَ لِلّهِ عـَلَیـْهِ حَقُّ واجـِبٌ اَنْ یَتَعَلَّمَ الْقُرْانِ . [4] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: نیست بر مرد یا زن مؤمن ، آزاد یا برده مگر این کهبرای خدا حقی واجب برگردن آنها است و آن حق این است که قرآن را یاد بگیرند. 3. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله): مَنْ تَعَلَّمَ القُرآنَ وَ تواضَعَ فِی الْعِلْم وَ عَلَّمَ عِبادَاللهِ وَ هُوَ یُریدُ ما عِنْدَاللهِ لَمْ یَکُنْ فِی الْجَنَّةِ اَعْظَمُ ثَواباً مِنْهُ وَ لا اَعظْمَ مَنْزَلَةُ مِنْهُ .... . [5] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: کسی که قرآن را یاد بگیرد و متواضع در علم باشد و آن را به بندگان خدا بیاموزد و اجرش را از خدا بخواهد، در بهشت بزرگتر از ثواب او و بزرگتر از مقام و منزلت او چیزی نیست و در آنجا از بالاترین مقامها و شریفترینمنازل برخوردار است. 4. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله):مُعَلِّمُ الْقُرْآنِ یَسْتَغْفِرُ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ حَتَّی الْحُوتِ فِی الْبَحْرِ .[6] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: برای معلم قرآن تمام موجودات حتی ماهیان دریا، طلبآمرزش می کند. 5. قال الامام علی (علیه السّلام):تَعَلَّمُوا اَلْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ اَلْحَدِیثِ وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَبِیعُ اَلْقُلُوبِ وَ اِسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ اَلصُّدُورِ وَ أَحْسِنُوا تِلاَوَتَهُ فَإِنَّهُ أَنْفَعُ اَلْقَصَصِ وَ إِنَّ اَلْعَالِمَ اَلْعَامِلَ بِغَیْرِ عِلْمِهِ کَالْجَاهِلِ اَلْحَائِرِ ... .[7] امام علی (علیه السّلام) فرمود: قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است و تفقه کنید در آن که بهار دلهاست و شفاعت بجوئید به نورش که او شفادهنده سینه ها است و آن را نیکو تلاوت کنید، زیرا بهترین و مفیدترین داستانها است، پس بدرستی که عالم عامل به غیر علمش مثل جاهل و نادانی است که از بیماری نادانی شفا نخواهد گرفت، بلکه حجت بر او قویتر و حسرت و اندوه بر او استوارتر و در پیشگاه خدا سزاوارتر به نکوهش است. 6. قال الامام الصادق (علیه السّلام ):یَنْبغی لِلمُؤمِنِ أنْ لا یَموتَ حتّى یَتعَلّمَ القرآنَ، أو یَکونَ فی تَعَلُّمِه ِ.[8] امام صادق (علیه السّلام) فرمود: سزاوار است برای انسان مؤمن که قبل از مردنش قرآن را یاد بگیرد یا در حال یادگیری قرآن باشد. 7. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله):مَا مِنْ رَجُلٍ عَلَّمَ وَلَدَهُ الْقُرْآنَ إِلاَّ تَوَّجَ اللهُ أبَوَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَاجَ الملکِ، وَکُسِیَا حُلَّتَیْنِ لَمْ یَرَ النَّاسُ مِثْلَهُمَا. [9] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: پاداش مردی که به فرزند خود قرآن بیاموزد نیست مگر این که خداوند در روز قیامت تاج پادشاهی بر سرش گذارد و او را حلّه هایی بپوشاند که مردم مثل آن را ندیده اند. 8. سأل ابوذر عن النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله): اِنّی اَخافُ اَنْ اَتعَلَّمَ الْقُرآنَ وَ لا اَعْمَلَ بِهِ، فَقالَ رَسولُ اْلله (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لا یُعَذِّبُ اللهُ قَلباً اَسْکَنَهُ الْقُرآنِ. [10] ابوذر از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پرسید: یا رسول الله من می ترسم از این که قرآن را فراگیرم ولی به آن عمل نکنم، پس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: خداوند قلبی را که قرآن در آن جای گرفته است، عذاب نمی کند. 9. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله):تَعَلَّمُوا القرآنَ و اقرَؤُوه. [11] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: قرآن را فراگیرید و آن را بخوانید. 10. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله):مَنْ تَعَلَّمَ اَلْقُرْآنَ ثُمَّ تَفَقَّهَ فِی اَلدِّینِ ثُمَّ أَتَى صَاحِبَ سُلْطَانٍ تَمَلُّقاً إِلَیْهِ وَ طَمَعاً لِمَا فِی یَدَیْهِخَاضَ بِقَدْرِ خُطَاهُ فِی نَارِ جَهَنَّمَ. [12] پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هر کس که قرآن را فراگیرد و سپس در دین تفقه و کوشش کند، بعد آن را نزد پادشاهی بیاورد و تملق او را بکند یا چشم بدوزد به آن چه نزد سلطان است؛ فرو می رود به مقدار خطای خود در آتش جهنم. 11. قال الامام الصادق (علیه السّلام):...وَ یُجَاءُ بِعَبْدٍ قَدْ تَعَلَّمَ اَلْقُرْآنَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ تَعَلَّمْتُ اَلْقُرْآنَ اِبْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَیُقَالُ لَهُبَلْ تَعَلَّمْتَ لِیُقَالَ مَا أَحْسَنَ صَوْتَ فُلاَنٍ اِذْهَبُوا بِهِ إِلَى اَلنَّارِ... [13] امام صادق (علیه السّلام ) فرمود: می آید روز قیامت بنده ای که قرآن را فراگرفته و می گوید: پروردگارا، من قرآن را به خاطر رضا و خشنودی تو فراگرفتم، پس گفته می شود به او که تو قرآن را فراگرفتی تا به تو بگویند فلانی چه صوت زیبایی دارد، ببرید او را به سوی آتش. 12. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله): مَنْ تَعَلَّمَ لِلدُّنْیَا اَلْقُرْآنَ وَ زِیْنَتَهَا حَرَّمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلْجَنَّةَ. [14] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هر کس قرآن را برای دنیا و زینتهای آن فراگیرد، خداوند بهشت را بر او حرام می کند. 13. قال الامام الصادق (علیه السّلام و سلم):مَنْ تَعَلَّمَ مِنْهُ حَرْفاً ظاهِراً، کَتَبَ اللّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَناتٍ، وَ مَحا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئاتٍ، وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجاتٍ. [15] امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر کس از قرآن یک حرف بیاموزد، خداوند برای او ده حسنه می نویسد و ده گناه از او می بخشد و او را ده درجه بالا می برد. 14. قال الامام الصادق (علیه السّلام):مَنْ شُدِّدَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ کَانَ لَهُ أَجْرٌ وَ مَنْ یُسِّرَ عَلَیْهِ کَانَ مَعَ الْأَبْرَار .[16] امام صادق (علیه السّلام ) فرمود: هر که به سختی قرآن را یاد بگیرد برای او دو اجر است و هر که به آسانی یادگیرد با نیکان می باشد. 15. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله): مَن عَلَّمَ آیَةً فی کِتابِ اللهِ تَعالی، کانَ لَهُ اَجرُها ما تُلِیَت. [17] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: کسی که آیه ای از قرآن را به دیگری یاد بدهد اجر تلاوت آن (آیه) برای او (نیز) است مادامی که تلاوت شود. 16. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله):مَنْ عَلَّمَ وَلَدَهُ الْقُرْآنَ فَکَأَنَّمَا حَجَّ الْبَیْتَ عَشَرَةَ آلَافِ حَجَّةٍ، وَ اعْتَمَرَ عَشَرَةَ آلَافِ عُمْرَةٍ، وَأَعْتَقَ عَشَرَةَ آلَافِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ و ... .[18] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: کسی که به فرزند خود قرآن بیاموزد مثل این که ده هزار حج و ده هزار عمره انجام داده و ده هزار بنده از اولاد اسماعیل را آزاد کرده و در ده هزار غزوه شرکت کرده و ده هزار مسکین گرسنه را طعام داده است. 17. قال الامام الصادق (علیه السّلام):عَلِّمُوا أَوْلادَکُمْ یس فَإِنَّهَا رَیْحَانَةُ الْقُرْآنِ. [19] امام صادق(علیه السّلام) فرمود: به فرزندان خود سوره مبارکه یس را بیاموزید که آن ریحانه قرآن است. 18. قال الامام علی (علیه السّلام):وَ حَقُّ الوَلَدِ عَلَى الوالِدِ أن یُحَسِّنَ اِسمَهُ وَ یُحَسِّنَ اَدَبَهُ، و یُعَلِّمَهُ القُرآنَ. [20] امام علی (علیه السّلام) فرمود: حق فرزند بر پدر آن است که برای او اسم نیکو انتخاب کند و او را نیکو ادب کند و به او قرآن بیاموزد. 19. قال ...: « هَذَا الْقُرْآنُ مَأْدُبَةُ اللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مِنْ مَأْدُبَتِهِ مَا اسْتَطَعْتُم ْ؛ قرآن سفره ى گسترده ى الهى است، پس به یادگیری از سفره گسترده اش به قدر توان برگیرید»،[21] 20. وَ رُوِیَ عن النبئ (صلی‌الله‌علیه‌وآله):أَنَّ مَنْ أُعْطِیَ الْقُرْآنَ فَظَنَّ أَنَّ أَحَداً أُعْطِیَ أَکْثَرَ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ عَظَّمَ صَغِیراً وَ صَغَّرَ کَبِیراً؛فَلَا یَنْبَغِی لِحَامِلِ الْقُرْآنِ أَنْ یَرَى أَنَّ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَغْنَى مِنْهُ وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیَا بِرُحْبِهَا» .[22] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: به هر کس (نعمت دانستن) قرآن داده شود و با این حال گمان کند که به دیگرى نعمتى بالاتر و بیشتر از این نعمت او داده شده است، بى گمان کوچکى را بزرگ شمرده و بزرگى را کوچک. شایسته نیست که حامل قرآن، کسی از اهل زمین را از خود ثروتمندتر بپندارد، هر چند سراسر پهنه ی گیتی را مالک باشد. [23] [1] سوره الرحمن، آیه 1- 2 . [2] سوره جمعه، آیه 2. [3] مستدرک الوسائل، ج 4، ص . [4] مستدرک الوسائل، ج 1، ص 287 . [5]عقاب الاعمال، ص 51 . [6] مستدرک الوسائل، ج 1، ص 288 . [7] نهج البلاغه، خطبه 110 . [8] الکافی، ج 1، ص 444 . [9] وسائل الشیعه، ج 6، ص 168 . [10] مستدرک الوسائل، ج 4، ص 233 . [11] مستدرک الوسائل، ج 4، ص 254 . [12] مستدرک الوسائل، ج 13، ص 127 . [13] بحار الأنوار، ج 7، ص 180 . [14] بحار الأنوار، ج 74، ص 101 . [15] الکافی، ج 2، ص 612 . [16] بحار الأنوار، ج 89، ص 187 . [17] مستدرک الوسائل، ص 235 . [18] مستدرک الوسائل، ج 1، ص 290 . [19] جامع الاخبار، ج 1، ص 211 . [20] نهج البلاغه، حکمت 391 . [21] بحارالانوار، ج 92، ص 19. [22] بحار الأنوار ج 76 ، ص 255- 256، ح5؛ معانی الأخبار، ص279. [23] ر.ک: سایت اندیشه قم ( www.andisheqom.com )؛ سایت ویکی علوم اسلامی ( wiki.islamicdoc.org )؛ القرآن الکریم فی احادیث الرسول الاعظم(ص)؛ بصائرذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تلاوة القرآن المجید: فضائلها، آدابها، خصائصها، فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة؛ چهل حدیث منتخب در آستان قرآن. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه