مراد از این که «علوم باید دینی شوند» یعنی چه؟ آیا «علم»، «دینی» و «غیردینی» دارد؟ مثلا: «منطق» اگر خواسته باشد دینی شود، چگونه می شود؟! اصلا «علم دینی» چه تعریف و توصیفی دارد؟!

تبیین و پاسخگویی به پرسش فوق نیازمند توجه به مطالب ذیل می باشد :یکم . از دیدگاه کلی ، علم و عالمان در هر جامعه و مرکز علمی، تابعی از هویت فرهنگی آن جامعه و مرکزند و اصولاً مکاتب فکری یا مؤسسه های آموزشی و پژوهشی، با الهام گرفتن از مبانی فرهنگی و ایدئولوژی خویش و متناسب با نیازهای آن، اقدام به برنامه ریزی و سامان دهی می کنند. چنانکه مشاهده می نماییم در دوران ظهور و گسترش اسلام بسیاری از علوم با تکیه بر فرهنگ ، ارزشها و مبانی معرفتی ، جهان شناختی و انسان شاختی اسلامی و پاسخگویی به نیازهای اصیل مادی و معنوی مسلمانان به وجود آمد و موجب شکوفایی و بالندگی تمدن اسلامی را در طول قرنهای متمادی گردید .از سوی دیگر علوم جدید غرب با الهام از مبانی اومانیستی ، پوزیتویستی و روشن گری سکولار مآبانه، پای به عرصه هستی نهاد؛ و با فاصله گرفتن از متافیزیک خدا محور و دین گرا ، تفکر بی دینی و گاه ضد دینی را با خود یدک کشیده و جامعه انسانی و جهان هستی را با بحرانهای بی سابقه ای مواجه ساخته است . در واقع علم جدید علم سکولار هست، یعنی از مبادی و مبانی غیر دینی سیراب شده است.دوم . توصیف و تبیین دقیق مقوله علم دینی، نیازمند توجه و انتخاب صحیح معنا و مفهوم متغیرهایی نظیر تعریف علم، دین، متافیزیک، انواع رابطه علم و دین، تعریف علم دینی، انگیزه و اهمیّت طرح علم دینی و انواع تأثیرگذاری دین بر علم می باشد .سوم . در مورد اینکه علم دینی چیست؟ تعاریف متعددی وجود دارد :الف. علومی که با هدف تبیین و تفسیر کتاب و سنّت تدوین می گردند؛ مانند اصول فقه، علوم قرآن، ادبیات، منطق، فلسفه، هرمنوتیک و.... ب. علومی که از تفسیر و تبیین کتاب و سنّت به دست می آیند؛ به عبارت دیگر، گزاره های توصیفی و اخباری موجود در متون دینی که از عالم واقع خبر می دهند و یک منظومه ی معرفتی را تشکیل می دهند؛ مانند معارف قرآن، معارف سنّت، تفسیر قرآن و حدیث، فقه، کلام و.... ج. علومی که در فضای فرهنگ و تمدن و جوامع اسلامی نضج و رشد نموده اند؛ مانند طب، ریاضیات، نجوم و سایر علوم اسلامی. د. علومی که به عنوان معجزات علمی از قرآن و سنّت استخراج می شوند و به تناسب محتوایی می توانند فرضیه های علوم تجربی را شامل شوند. هـ. گزاره های دینی که بیان گر مبادی ما بعد الطبیعی علوم اند و به عنوان پایه ی پژوهش های تجربی مطرح می گردند. و. هر معرفتی که با روش تجربی، عقلی و دینی به دست آید؛(محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج 2، ص ص 26 ـ 25.) در زمینه ی فراهم آوردن دانشی ترکیبی و ممزوج از روش های معرفتی مختلف، شاید نتوان به یک نقطه ی مشترک رسید؛ زیرا در مقام ارزیابی نتیجه ی فعالیت، باید به یک روش تحقیق رو آورد؛ بنا بر این، شاید روش تلفیقی عقل، تجربه و دین در مقام کشف مؤثر باشد؛ امّا در مقام داوری، تنها زمانی معنا پذیر است که آخرین تعریف از علم دینی را بپذیریم و آن این که باورها و رفتارهای دینی و غیر دینی نیز در گزینش تئوری و داوری آن مؤثر خواهد بود. ز. هر گونه علمی که برای جامعه ی اسلامی مفید و لازم باشد؛ استاد مطهری در این باره می فرماید: « جامعیت و خاتمیت اسلام اقتضا می کند که هر علم مفید و نافعی را که برای جامعه ی اسلامی لازم و ضروری است، علم دینی بخوانیم».(ده گفتار، (انتشارات حکمت)، ص ص 146 ـ 147.) ح. قرار دادن دین به منزله ی داور نهایی؛ یعنی عالمان علوم تجربی، نتایج کار خود را به داوری دین بسپارند و در صورت عدم تعارض، با گزاره های دینی آن را پذیرا باشند. ط. دین نه تنها مشوّق فراگیری علوم است بلکه خطوط کلی و قواعد عام علوم را نیز فراهم می کند و مبانی جامع بسیاری از علوم تجربی، صنعتی، نظامی و مانند آن را تعلیم می دهد؛ همان طور که با استمداد از قواعد عقلی و قوانین عقلانی، بعضی از نصوص دینی، مورد بحث علم اصول قرار گرفته تا کلید فهم متون فقهی شود، لازم است با همان ابزار، برخی از نصوص دینی دیگر که به عنوان ابزار شناخت عالم و آدم صادر شده اند، محور بحث و فحص قرار گرفته و ابزار مناسب شناخت مجتهدانه ی علوم دیگر تبیین شود و همان طور که تعداد نصوص اندک با ضمیمه شدن به اصول عقلی و عقلایی، دست مایه ی دانشی وسیع در این قلمرو (معاملات و متاجر) شده است، در علوم طبیعی و انسانی نیز می توان با ژرف کاوی در تعدادی از نصوص مربوطه، مجموعه های معرفتی را پیرامون موضوعات دیگر فراهم آورد؛ استنباطی بودن این گونه فروع، مانعی از دینی بودن آن ها نیست؛ زیرا معیار دینی بودن آن ها، ذکر تفصیلی در متون دینی نیست؛ بلکه استنباط از اصول متقن اسلامی در اسلامی بودن استنباطات، کفایت می کند.( شریعت در آینه معرفت، ص ص 78، 81، 159، 171.) ی. مجموعه ی علوم تجربی است که از طریق گزاره ها، باوره ها و رفتار دینی شکل می پذیرد و در روش، اهداف، انگیزه ی علمی، تئوری سازی و جهت گیری علمی، از آن ها تأثیر می پذیرد؛ زیرا تعالیم دینی و متافیزیک غیر دینی، در فرایند تحقیقات علمی و در بستر و زمینه ی پژوهش های تجربی گنجانده می شود.چهارم . اصولاً علوم تجربی مجرد و پالایش شده از متافیزیک و مفاهیم نظری غیر تجربی، وجود ندارد و اقرار بسیاری از فیزیک دانان معاصر به موضع گیری های فلسفی در علم، به ویژه در فیزیک، و نیز یافتن بسیاری از اصول متافیزیکی در استدلال های فیزیک دانان و مطرح بودن مسائل متعددی که جواب گویی به آن ها از حد فیزیک محض خارج اند جملگی بر این ادعا دلالت دارند.( ر. ک: ادوین آرتور برت، مبادی مابعدالطبیعی علوم نوین، ترجمه ی عبدالکریم سروش، (تهران: انتشارات علمی و فرهنگی).) پنجم . مدل های مختلف تأثیر گذاری متافیزیک دینی بر علم عبارتند از : 1. تأثیر متافیزیک دینی بر فرضیه های علمی 2. تأثیر گذاری آموزه های دینی بر انگیزه ی عالمان تجربی 3. تأثیر دین بر مبادی و مسلمات علوم تجربی 4. تأثیر آموزه های دینی بر اهداف و روش های علوم ( جهت آشنایی با توضیحات ر. ک : عبدالحسین خسرو پناه، کلام جدید، ص 369-384 )ششم . در یک جمع بندی می توان گفت: هر علمی که به حال اسلام و مسلمین نافع است و برای آنها لازم است، آن را باید از علوم دینی شمرد و اگر کسی خلوص نیت داشته باشد و برای خدمت به اسلام و مسلمین آن علم را تحصیل کند، مشمول اجر و ثوابهایی که در تحصیل علم گفته شده، است. مشمول این حدیث است که: «و ان الملائکه لتضع اجنجتها لطالب العلم»: فرشتگان زیر پای طالبان علم پر می نهند؛ اما اگر خلوص نیت در کار نباشد، تحصیل هیچ علمی، ولو یاد گرفتن آیات قرآن باشد، اجر و ثوابی ندارد. (ده گفتار، صص 172 و 173.) بر این اساس یقینا مراد از علم دینی فقط علوم اختصاصی رایج در حوزه ها نیست بلکه علوم دانشگاهی که برای جامعه بشریت مفید است در بر می گیرد. برای اثبات این مدعا، شواهدی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:1- به دنبال علم سودبخش باشید:ازامام هفتم(ع) نقل شده است که روزی پیامبر اکرم(ص) وارد مسجد شد دید جماعتی گرد مردی جمع شده اند، حضرت فرمود: چه خبر است [و این مرد کیست]؟ گفتند: علامه ای است فرمود: علامه یعنی چه، گفتند: داناترین انسان است نسبت به نسب عرب و حوادث دوران جاهلیت و اشعار آن زمان. حضرت فرمود: این علم سودی ندارد و دانستن آن زیان نمی رساند. سپس فرمود: علم سودمند عبارت است از:آیه محکمه: یعنی اعتقادات و مسائل اعتقادی و معرفتی. فریضه عادله: یعنی فراگیری علم اخلاق (اخلاق فردی و اجتماعی). سنه قائمه: یعنی علم به احکام شریعت و مسائل حلال و حرام.»(اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، علیمه اسلامیه، ترجمه سید جواد مصطفوی، ج 1، ص 37)نکته ای که از روایت فوق استفاده می شود این است که در اسلام آن علمی مورد نظر است که مفید به حال جامعه و افراد باشد، آن چه هم در روایت ذکر شده مصداق هایی از علم مفید است. در روایت دیگر علم مفید را خداشناسی، انسان شناسی، فرجام شناسی (هدف خلقت هستی و انسان) گناه شناسی شمرده است.(همان، صص 63-64، روایت 11)2- علم پزشکیعلی(ع) فرمود: «العلم ثلاثه: الفقه للأدیان، و الطب للأبدان و النحو للسان؛ علم [مفید و لازم] سه علم است: علم فقه و احکام برای [حفظ دین و عمل نمودن به دستورات] دین و علم پزشکی برای [حفظ جسم و] بدن ها و علم ادبیات [نحو و صرف ... ] برای حفظ زبان [از خطا و اشتباه].»در بعضی نقل ها علم نجوم برای زمان شناسی نیز اضافه شده است.(محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، ح 78، ص 45)در روایت دیگر نیز به علم پزشکی برای سلامتی بدن سفارش و توصیه شده است.(اثنا عشریه، سید محمد حسین عاملی، از علمای قرن 11 هـ ، چاپ قدیم، ص 27)3- هندسه و ریاضیاتعلم دیگری که جزء علوم اسلامی و لازم و ضروری شمرده است در روایات هندسه و ریاضیات و شناخت اوقات (علم نجوم) است.از علی(ع) نقل شده است که فرمود: «هر کس هیئت را (علم نجوم، ریاضی) نشاسد (و فرا نگرفته باشد) در معرفتش لنگ است.»(در منابع اصلی یافت نشد، ر.ک: شهید دستغیب شیرازی، سرای دیگر، صص 4 و 80)4- علوم سیاست و زمان شناسیعلم دیگی که جزء علوم دینی شمرده می شود علم سیاسی و زمان شناسی به معنای وسیع است (دشمن شناسی و ... ) علی(ع) فرمود: «آن کس که زمان را بشناسد از برخورد با رویدادهای آن غافل (و عاجز نمی ماند) بلکه برای رویارویی با آن ها، آمادگی پیدا می کند.»(علی بن شعبه، تحف العقول، ص 98)و فرمود: «کسی که ناآگاهانه [در مسائل سیاسی و زمان] قدم بردارد می لغزد.»(برادران حکیمی، الحیاه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، ج 1، ص 157)و امام صادق(ع) فرمود: «انسانی ه زمان شناس [و مردم شناس و جامعه شناس] باشد لغزش ها و اشتباهات بر او هجوم نمی آورد.»(همان، ج 1، ص 157)5- علوم و فنون که قرآن صریحا دستور می دهد از تمام امکانات نظامی و قدرت تسلیحاتی برای مقابله با دشمنان استفاه کنید.(انفال، آیه 60)6- فیزیک نجومی، ستاره شناسی و ... (علم نجوم): به صورت وسیع حتی در کتب درسی حوزه ها مطرح است درباره بحث تحقیق می شود.(شیخ مرتضی انصاری، کتاب المکاسب، چاپ قدیم، ص 29، بحث نجوم)7 – سایر علوم نظیر منطق ، فلسفه ، عرفان ، جامعه شناختی ، صنعت و غیره که به صورت کلی در منابع اسلامی با آموزه هایی نظیر تعقل ،تفکر و تدبر صحیح ، آبادانی جامعه ، مورد تاکید قرار گرفته شده است . منابع :1. آشنایی با علوم اسلامی ، مرتضی مطهری .2. عبدالحسین خسرو پناه، کلام جدید، ص 369-3843. ر. ک: مهدی گلشنی، از علم سکولار تا علم دینی، (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377)، ص 147.4 . مقدمه ای بر جنبش نرم افزاری، ضرورت و هدف جنبش نرم افزاری، سایت دانایی. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه