گناه شناسى (۱) - گناهان صغیره و کبیره

پرسش. منظور از گناهان صغیره و کبیره چیست؟ آیا در قرآن آیه‌ای دراین‌باره داریم؟ «گناه» عملى است که با اراده و رضایت الهى در تضاد بوده و با ایجاد نوعی «تاریکى» معنوى در نَفْس انسان، آدمى را از خداى متعال که «نور»آسمان‌ها و زمین است، دور مى سازد و به‌عبارت‌دیگر، موجب بازماندن وى از کمال و قرب به خداى مى گردد. به‌عبارت‌دیگر دستورات و فرمان هاى خدا، گاهى بر انجام رفتارى و گاهی بر دورى از کارى مى باشد؛ و گناهکار کسى است که از این دستورات سرپیچی کند؛ یعنى افعالى را که به آن‌ها امر شده است ترک کند و افعالى را که از آن‌ها نهى شده است انجام دهد. از گناه در قرآن به تعبیرهاى گوناگونى یاد شده است که عبارت‌اند از: 1. ذنب؛ به معنى دنباله است، چون هر عمل خلافى یک نوع پى آمد و دنباله به‌عنوان مجازات اخروى یا دنیوى دارد؛ این واژه، در قرآن 35 بار آمده است. 2. معصیت؛ به معنى سرپیچى و خروج از فرمان خدا و بیانگر آن است که انسان از مرز بندگى خدا بیرون رفته است؛ این واژه در قرآن 33 بار آمده است. 3. اثم؛ به معناى سستى و کُندى و واماندن و محروم شدن از پاداش ها است زیرا در حقیقت گنه‌کار یک فرد وامانده است و مبادا خود را زرنگ پندارد؛ این واژه در قرآن 48 بار آمده است. 4. سیّئه؛ به معنى کار قبیح و زشت است که موجب اندوه و نکبت گردد، در برابر «حسنه» که به معنى سعادت و خوشبختى است؛ این واژه 165 بار در قرآن آمده است. 5. جُرم؛ در اصل به معنى جدا شدن میوه از درخت و یا به معنى پست است، جریمه و جرائم از همین ماده مى باشد، جرم عملى است که انسان را از حقیقت، سعادت، تکامل و هدف جدا مى سازد؛ این واژه 61 بار در قرآن آمده است. 6. خطیئه؛ غالبا به معنى گناه غیرعمدى است. و گاهى در معنى گناه بزرگ نیز استعمال شده است، چنانکه آیه 81 سوره بقره و 37 سوره الحاقّه بر این مطلب گواه مى باشد؛ این واژه در اصل حالتى است که براى انسان براثر گناه پدید مى آید و او را از طریق نجات، قطع مى کند، و راه نفوذ انوار هدایت به قلب انسان را مى بندد.[1]؛ این واژه 22 بار در قرآن آمده است. 7. فسق؛ در اصل به معنى خروج هسته خرما از پوسته خود مى باشد، و بیانگر خروج گنه‌کار از مدار اطاعت و بندگى خدا است که او با گناه خود حریم و حصار فرمان الهى را شکسته و درنتیجه بدون قلعه و حفاظ مانده است؛ این واژه 53 بار در قرآن آمده است. 8. فساد؛ به معنى خروج از حد اعتدال است که نتیجه اش تباهى و به هدر رفتن استعدادها است؛ این واژه 50 بار در قرآن آمده است. 9. فجور؛ به معنى دریدگى و پاره شدن پرده حیا و آبرو و دین است که باعث رسوایی مى گردد؛ این واژه 6 بار در قرآن آمده است.[2] 10. منکر؛ در اصل از انکار به معنى ناآشنا است، چراکه گناه با فطرت و عقل سالم، هماهنگ و مأنوس نیست، و عقل و فطرت سالم، آن را زشت و بیگانه می‌شمرد؛ این کلمه 16 بار در قرآن آمده است و بیشتر در عنوان نهى از منکر، طرح شده است. 11. فاحشه؛ به سخن و کارى که در زشتى آن تردیدى نیست، فاحشه مى گویند.در مواردى به معنى کار بسیار زشت و ننگین و نفرت آور به کار مى رود؛این واژه 24 بار در قرآن آمده است. 12. خنث؛ به هر امر زشت و ناپسند، خبیث گویند در مقابل «طیّب» به معناى پاک و دلپسند. این واژه در 16 مورد از قرآن به کار رفته است. 13. شر؛ به معنى هر زشتى است که نوع مردم از آن نفرت دارند، و برعکس، واژه «خیر» به معنى کارى است که نوع مردم آن را دوست دارند، این واژه غالبا در مورد بلاها و گرفتارى ها استعمال مى شود، ولى گاهى نیز در مورد گناه به کار مى رود، چنانکه در آیه 8 سوره زلزال به معنى گناه به کار رفته است. 14. لَمَم؛ (بر وزن قلم)، به معنى نزدیک شدن به گناه و به معنى اشیاى اندک است و در گناهان صغیره به کار مى رود؛ این آیه در قرآن یک‌بار آمده است. 15. وِزر و ثِقل؛ به معنى سنگینى است و بیشتر در مورد حمل گناه دیگران به کار مى رود، «وزیر» کسى است که کار سنگینى از حکومت را به دوش خواهد کشید، این واژه در قرآن 26 بار آمده است. گاهى در قرآن واژه «ثقل» نیز که به معنى سنگینى است در مورد گناه به کار رفته است، چنانچه آیه 13سوره عنکبوت به این مطلب دلالت دارد. 16. حِنث؛ (بر وزن جنس) در اصل به معنى تمایل به باطل و بازخواست آمده است و بیشتر در مورد گناه پیمان شکنى و تخلف، بعد از تعهد، آمده است.این واژه دو بار در قرآن آمده است. 17. حرام؛ به معنى ممنوع است، چنانکه لباس احرام لباسى است که انسان در حج و عمره مى پوشد و از یکسرى کارها ممنوع مى شود. و ماه حرام، ماهى است که جنگ در آن ممنوع است و مسجدالحرام یعنى مسجدى که دارای حرمت و احترام خاصى بوده و ورود مشترکین به آن ممنوع است؛ این واژه حدود 75 بار در قرآن آمده است. این واژه هاى هفده گانه هرکدام بیانگر بخشى از آثار شوم گناه و حاکی از گوناگونى گناه مى باشند، و هر یک با پیام مخصوص و هشدار ویژه اى، انسان ها را از ارتکاب گناه برحذر مى دارند.     اقسام گناه گناهان در یک تقسیم بندى کلّى به دو گروه‌اند: 1. گناهان صغیره (کوچک)، 2. گناهان کبیره (بزرگ). خداوند متعال در قرآن کریم مى فرماید: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً»[3]؛ «اگر از گناهان بزرگى که از آن‌ها نهی شده اید اجتناب کنید بدى هاى شما را مى پوشانیم و شما را در جایگاه خوبی وارد مى سازیم». و در جاى دیگر مى فرماید: «وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمّا فِیهِوَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلاّ أَحْصاها»[4]؛«و کارنامه [عمل شما در میان] نهاده مى شود، آنگاه بزهکاران را ازآنچه در آن است بیمناک مى بینى، و مى گویند: واى بر ما، این چه نامه اى است که هیچ [گناه] کوچک و بزرگى را فرونگذاشته، جز اینکه همه را به‌حساب آورده است». باید توجه داشت که گناهى چون مخالفت فرمان خداوند متعال سنگین و بزرگ است از این روست که پیامبر گرامى اسلام به ابوذر مى فرمایند:«لاَ تَنظُر إِلى صِغَرِ الخَطیئَةِ وَ لکِن أُنظُر إلى مَن عَصَیتَه»[5]؛ «به کوچکى گناه نگاه نکن بلکه بنگر چه کسى را نافرمانى مى کنى!» و حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این مورد مى فرمایند: «أَشَدِّ الذنوب ما استهان بِه صاحبُه»[6]؛ «بزرگ‌ترین گناهان آن معصیتى است که گناهکار آن را کوچک بشمارد». اما درعین‌حال این موضوع با تقسیم گناهان به صغیره و کبیره منافاتی ندارد چراکه برخى از گناهان از نظر آثار و پیامدها نسبت به یکدیگر به کوچک و بزرگ تقسیم مى شوند. پس صغیره و کبیره صفتى نسبى است که در مقایسه میان گناهان و آثار و پیامدهاى آن‌ها به دست می‌آید اگرچه هر گناهى با صرف‌نظر از مقایسه با سایر گناهان معصیتى بزرگ به شمار مى آید. امام باقر علیه السلام در حدیثى معیار تشخیص کبیره را بیان کرده و مى فرمایند:«کلّ ما اوعد اللّه عزّ و جل علیه النّار»[7]؛ «هر گناهى که خداوند براى آن وعده آتش دوزخ را داده باشد کبیره است». حضرت امام خمینى(ره) در تحریرالوسیله شش معیار را براى تشخیص گناه کبیره معرفى کرده اند که عبارت‌اند از: ـ هر گناهى که در شرع وعده آتش دوزخ و یا مجازات براى آن داده شده است. ـ هر گناهى که در شرع به شدّت از آن نهى شده است. ـ هر گناهى که از منظر آیات و روایات همسنگ و یا بزرگ تر از سایر گناهان کبیره معرفى شده است. ـ هر گناهى که عقل به کبیره بودن آن اذعان کند. ـ هر گناهى که در عرف مسلمانان کبیره تلقّى گردد. ـ هر گناهى که روایات به کبیره بودن آن تصریح نمایند.[8]   گناهان کبیره در کلام امام صادق علیه السلام عمرو بن عبید یکى از علماى اسلام، به حضور امام صادق علیه السلام آمد،سلام کرد و سپس این آیه را خواند: «الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الاْءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ»[9]؛«نیکوکاران کسانى هستند که از گناهان بزرگ، و زشتى پرهیز مى کنند». سپس سکوت کرد و دنبال آیه را نخواند؛ امام صادق علیه السلام به او فرمودند:چرا سکوت کردى؟! او گفت: دوست دارم، گناهان کبیره را از کتاب خداوند بدانم. آنگاه امام صادق علیه السلام گناهان کبیره اى را که در قرآن آمده بیان نمودند: 1. بزرگ ترین گناهان کبیره، شرک به خداست: قرآن مى فرماید: «مَنْ یُشْرِکْبِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ»[10]؛ «کسى که براى خدا، شریک قرار دهد،خداوند بهشت را بر او حرام مى کند». 2. ناامیدى از رحمت خدا: «إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ»[11]؛«هیچ‌کس جز کافران از رحمت خدا، نومید نگردد». 3. ایمنى از مکر (عذاب و مهلت) خدا: «فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ»[12]؛«از مکر خدا ایمن نشود، مگر مردم زیانکار». 4. عقوق (و آزار) والدین: چنانکه قرآن از زبان عیسى علیه السلام مى فرماید:«وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّاراً شَقِیًّا»[13]؛ «خدا دستور داده که به مادرم نیکی کنم و مرا زورگوى تیره‌بخت قرار نداده است». 5. کشتن انسانِ بى گناه: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَغَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً»[14]؛ «و هر کس فرد باایمانی را ازروى عمد، به قتل برساند مجازات او، دوزخ است که جاودانه در آن می‌ماند، و خداوند بر او غضب کند و از رحمتش دور مى سازد و عذاب عظیمی براى او آماده ساخته است». 6. نسبت نارواى زنا به زن پاک‌دامن: «إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤمِناتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»[15]؛ «کسانى که زنان پاک‌دامن و بى خبر (از هرگونه آلودگى) و باایمان را متهم مى سازند،در دنیا و آخرت، از رحمت الهى به دورند، و عذاب بزرگى در انتظارشان است». 7. خوردن مال یتیم: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً»[16]؛ «همانا کسانى که اموال یتیمان را خورند،آن‌ها در شکم هاى خود، آتش فرومی‌برند و به‌زودی در آتش سوزان مى سوزند». 8. فرار از جبهه جهاد: «وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاّ مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»[17]؛ «و هر کس در آن هنگام (جنگ) به آن‌ها پشت کند مگر درصورتی‌که هدفش،کناره گیرى از میدان براى حمله مجدد و یا به‌قصد پیوستن به گروهى(از مجاهدان) بوده باشد (چنین کسى) گرفتار خشم پروردگار خواهد شد،و جایگاه او جهنم، و چه بدعاقبتی است». 9. رباخوارى: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُمِنَ الْمَسِّ»[18]؛ «کسانى که ربا مى خورند، برنمى خیزند مگر مانند کسى که شیطان با تماس خود، او را همچون دیوانه، آشفته‌حال کرده است». 10. سحر و جادو: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الاْخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ»[19]؛«قطعا دانستند که هرکس خریدار جادو شود، در آخرت، بهره خواهد بود». 11. زنا: «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً. یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً»[20]؛ «هر کس که زنا کند، مجازاتش را خواهد دید، عذاب چنین کسى در قیامت، مضاعف گردد و با خوارى، همیشه در آن خواهد ماند». 12. سوگند دروغ براى گناه: «الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الاْخِرَةِ»[21]؛ «کسانى که پیمان خود باخدا و سوگندهای خود را به بهاى اندک مى فروشند، در آخرت، بى بهره اند». 13. خیانت در غنائم جنگى: «وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ»[22]؛ «و هر که در غنیمت جنگى، خیانت کند، روز قیامت با آنچه خیانت کرده بیاید». 14. نپرداختن زکات واجب: «یَوْمَ یُحْمى عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ»[23]؛ «در آن روز (طلاها و نقره ها را) در آتش دوزخ داغ و سوزان کرده و با آن صورت ها و پهلوها و پشت هایشان را داغ مى گذارند». 15. گواهى به‌دروغ، کتمان: «وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ»[24]؛ «هر کس گواهی دادن را پنهان کند، قلبش گنه‌کار است». 16. شراب‌خواری: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»[25]؛ «اى کسانى که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار و بت ها و تیرهاى قرعه پلیدند و از عمل شیطان‌اند.پس از آن‌ها دوری‌کنید باشد که رستگار شوید». 17. ترک نماز یا واجبات دیگر به‌طور عمد: زیرا پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «من ترک الصّلاة متعمّدا فقد بَرئ من ذمّة اللّه و ذمّة رسول اللّه»[26]؛ «هر کس عمدا نماز را ترک کند از پیمان خدا و رسول خدا بیزارى جسته است». 18 و 19. پیمان شکنى و قطع رحم: چنانکه خداوند مى فرماید: «أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ»[27]؛ «براى آنان که (پیمان را مى شکنند و قطع رحم مى کنند) لعنت و خانه بد در آخرت، است». امام صادق علیه السلام به اینجا که رسید، عمرو بن عبید درحالی‌که از شدت ناراحتی، شیون مى کشید از محضر آن حضرت خارج شد و مى گفت: «هلک من قال براءیه و نازعکم فى الفضل و العلم»[28]؛ «به هلاکت رسید آن‌کس که به رأى فتوا داد، و در فضل و علم با شما، ستیز کرد». البته باید توجه داشت که در میان گناهان کبیره برخى بزرگ تر از بقیه اند از این روست که در برخى روایات تعبیر «اکبر الکبائر»[29] آمده است و در بعضی روایات، عدد گناهان کبیره سه[30] و یا پنج[31] و یا هفت[32] و یا هشت[33]و یا نه[34] و یا یازده[35] و... ذکر شده است که البته این روایات باهم تعارض ندارند زیرا با توجه به تفاوت آثار گناهان کبیره برخى بزرگ ترند و لذا در روایات به همین موارد اشاره شده است نه این‌که روایات در مقام تعیین تعداد دقیق کبیره باشند.   [1]. المیزان، ج 1، ص 218. [2]. مفردات راغب، ص 373. [3]. نساء 4، آیه 31. [4]. کهف 18، آیه 49. [5]. رضى الدین حسن بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ص 460، انتشارات شریف رضى، قم: چ 4، 1412. [6]. نهج البلاغه، ص 533، انتشارات دارالهجره، قم. [7]. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 569، مؤسه انتشارات اسلامى، چ 3، 1413. [8]. امام خمینىره، تحریرالوسیله، ج 1، ص 274، انتشارات دارالعلم، قم: چ 5، 1366. [9]. شورى 42، آیه 37. [10]. مائده 5، آیه 72. [11]. یوسف 12، آیه 87 [12]. اعراف 7، آیه 99. [13]. مریم 19، آیه 32. [14]. نساء 4، آیه 93. [15]. نور 24، آیه 23. [16]. نساء 4، آیه 10. [17]. انفال 8، آیه 16. [18]. بقره 2، آیه 275. [19]. بقره 2، آیه 102. [20]. فرقان 25، آیات 68 و 69. [21]. آل عمران 3، آیه 77. [22]. آل عمران 3، آیه 161. [23]. توبه 9، آیه 35. [24]. بقره 2، آیه 283. [25]. مائده 5، آیه 90. [26]. محمد یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 287، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365. [27]. رعد 13، آیه 25. [28]. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 47، ص 19، بیروت: الوفاء. [29]. شیخ طوسى، التهذیب، ج 4، ص 149، دارالکتب الاسلامیه، تهران: چ 4، 1365. [30]. دیلمى، ارشاد القلوب، ج 1، ص 185، انتشارات شریف رضى، چ 1، 1412. [31]. شیخ صدوق، الخصال، ج 1، ص 273، انتشارات جامعه مدرسین، چ 2، 1403. [32]. کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 276، دارالکتب الاسلامیه، تهران: چ 4، 1365. [33]. شیخ صدوق، الخصال، ج 2، ص 411، انتشارت جامعه مدرسین، چ 2، 1403. [34]. ابن ابى جمهور احسائى، عوالى اللآلى، ج 1، ص 88، قم: سیدالشهداء، 1405. [35]. همان. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه