ایا خمس فقط به غنایم در جنگ است که در قران امده؟ اگر هست چرا در احکام ما به چیزهای دیگر هم تعلق می گیرد؟

در پاسخ به این سوال توجه به مطالب زیر حایز اهمیت است: الف) موارد وجوب خمس خمس، یکى از واجبات مهم مالى در اسلام است و تمام مذاهب اسلامى (شیعه و سنى) در اصل وجوب خمس، اتفاق نظر دارند و تنها اختلاف میان آنان، موارد و مصارف آن است. بیشتر اهل سنت بر این باورند که تنها به غنایم جنگى و گنج، خمس تعلق مى گیرد؛ اما فقیهان شیعى معتقدند که خمس در هفت چیز واجب است که عبارتند از: 1. غنایم جنگى. 2. غواصى (اشیایى که با فرورفتن در آب دریاها به دست مى آید). 3. گنج. 4. معدن. 5. سود تجارت. 6. مال حلال مخلوط به حرام. 7. زمینى که کافر ذمى از مسلمان بخرد. پنج قسم اول، مورد اتفاق شیعه و دو قسم اخیر، نظر مشهور آنان مى باشد. در منابع هفتگانه خمس, سودهای کسبها, در عصر حاضر, مهم ترین وگسترده ترین نقش را در بر آوردن خمس دارند. ب) خمس در قران قران کریم درآیه 41 سوره انفال می فرماید:«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَأنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ ، بدانید که هر چه غنیمت گرفتید، یک پنجم آن براى خدا و رسول و از آن خویشاوندان (او) و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است».براساس این ایه، تمام مذاهب اسلامى (شیعه و سنى) در اصل وجوب خمس، اتفاق نظر دارند. تنها اختلاف میان آنان، موارد و مصارف آن است؛ لذا بیشتر اهل سنت بر این باورند که تنها به غنایم جنگى و گنج خمس تعلق مى گیرد.ر.ک: مغنیه، محمدجواد، الفقه على المذاهب الخمسة، ص 186 و خویى، سیدابوالقاسم، مستند العروة الوثقى، کتاب الخمس، ص 197. امّا فقیهان شیعى معتقدند: خمس در هفت چیز واجب است: R>آنچه که اکنون مورد بحث و پژوهش است، خمس سود و درآمد کسب مى باشد. خداوند متعال مى فرماید: «و اعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه و للرسول و ...». این آیه - که به آیه خمس معروف است - به نظر فقیهان شیعى نه تنها بر وجوب خمس غنایم جنگى دلالت مى کند؛ بلکه شامل هر گونه درآمد کسب نیز مى باشد. واژه «غنیمت» از نظر لغت معناى گسترده اى دارد و به هرگونه درآمد و فایده اى که به انسان مى رسد، گفته مى شود.ر.ک: مجمع البحرین، لسان العرب، تاج العروس، ماده «غنم».غنیمت جنگى و سود تجارت، هر دو غنیمت شمرده مى شوند و مشمول آیه مى گردند. البته هر چند شأن نزول آیه در مورد غنایم جنگى است، ولى این سخن معروف است که شأن نزول، هیچ گاه مخصص نیست و نمى تواند آیه را به آن محدود کند. و دانشمندان اهل سنت هم - که خمس را در غیر غنایم جنگى انکار نموده اند - در این آیه، مورد را تخصیص دهنده و محدود کننده ندانسته اند، در حالى که آیه در غزوه بدر نازل شده، آن را شامل تمامى جنگ ها شمرده اند و اگر قرار بود مورد خاص، در آیه مخصص باشد، باید آن را محدود به جنگ بدر بدانند.زبدة المقال، ص 5.گذشته از همه اینها، در روایت معتبرى (معروف به صحیحه على بن مهزیار)، امام جوادعلیه السلام غنیمت در آیه را به معناى گسترده اى در نظر گرفته و آن را به درآمد کسب تفسیر نموده است. در بخشى از آن آمده است: «فاما الغنائم و الفوائد فهى واجبة علیهم فى کل عام قال الله تعالى: و اعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه...».وسائل الشیعه، ج 6، باب 8، ابواب ما یجب فیه الخمس، ح 5.در این حدیث امام علیه السلام واژه «الفوائد» را در کنار «الغنائم» جاى داده و هر دو را مصداق آیه قلمداد نموده است و تردیدى نیست که منظور از «فواید» هر گونه سود و درآمدى است که به انسان مى رسد. بنابراین از مجموع موارد و قراین یاد شده، به دست مى آید که خمس درآمد در قرآن، به صراحت از آن یاد شده و بر وجوب آن دلالت مى کند؛ به ویژه آنکه حضرت علیه السلام نیز از آن معناى وسیعى را دریافته و براى ما تبیین و تفسیر کرده است. چنانچه کسى در تمام آنچه که بیان شد، اشکال کند و آیه را در خمس غنایم جنگى منحصر کند، در پاسخ خواهیم گفت: به جز قرآن، روایات متعددى از ائمه علیهم السلام وارد شده است که به خوبى بر وجوب خمس درآمد دلالت مى کند.ر.ک: وسائل الشیعه، ابواب ما یجب فیه الخمس و ابواب الانفال. و تمامى فقیهان شیعى نیز به آنها استناد جسته و در کتاب هاى فقهى خود ذکر کرده اند. بنا برایناین آیه که براى بیان وجوب خمس نازل گردیده، با تأکیداتى همراه است که کاملاً اهمیت خمس را مى رساند. ونمى توان گفت : خمس را چون یک بار مطرح کرده , پس درجهء وجوبش کمتر از درجهء وجوب زکات است زیرا حکم الهى و دستور و قانون خدا چه یک بار گفته شود و چه چند بار, در وجوب آن فرقى نیست ج) شرایط پرداخت خمس پس انداز اولین شرط پرداخت خمس منفعت کسب گذشتن سال خمسی است: هرگاه انسان از راه زراعت، صنعت، تجارت و یا از طریق کارگرى و کارمندى در مؤسسات گوناگون، درآمدى به دست آورد، خمس (یک پنجم) آن به امام و سادات اختصاص مى یابد و باید آن را در عصر غیبت، به فقیه جامع شرایط بدهد؛ البته به او فرصت داده شده تا یک سال صبر کند و چنانچه در این مدت، در نیازهاى خود و خانواده استفاده نکند و تمام یا مقدارى از آن تا پایان سال زیاد بیاید، باید خمس آن را بپردازد. این امر، در حقیقت، نوعى ارفاق و آسان گیرى در زندگى فرد به شمار مى رود. این فرصت یک ساله را «سال خمسى» یا «مالى» گویند. 3. کسرمئونه «مئونه» از ماده «مأن» به معنى سختى و سنگینى است و در اصطلاح، به مخارجى گفته مى شود که در زندگى هزینه مى گردد و چون هزینه بر انسان سنگینى مى کند، به آن مئونه گفته مى شود. مئونه شامل امور زیر است: 1. هزینه هاى زندگى شخصى؛ مانند خوراک، پوشاک، خانه مسکونى، وسایل زندگى، وسایل نقلیه، وسایل تحصیلى، رایانه، هزینه ازدواج و... 2. هدایا و بخشش ها، مانند خیرات، صدقات، جوایز و... 3. مخارج سفر حج (واجب و مستحب)، سفر زیارت، گردش و تفریح. 4. حقوقى که بر عهده شخص است؛ مانند دیه، غرامت و کفاره؛ البته هزینه هاى زاید بر نیاز و شأن افراد، جزء مئونه محسوب نمى شود. بنابراین، اگر بیشتر از اینها صرف کند، به گونه اى که عرفاً اسراف شمرده شود، باید سر سال، خمس آنها را بپردازد. گفتنی است که غیر از خمس سود دادو ستد, سایر منشأهای خمس, چنین گسترده نیستند;زیرا اکنون معادن, که از منابع مهم خمس است, بیشتر در اختیار دولت است و حکومت اسلامی, به استخراج آنها می پردازد. روشن است که بر این اساس, موردی برای خمس معادن باقی نمی ماند, زیرا, خمس, حق الامارهٔ است, وقتی اصل مال در اختیار حاکم قرار دارد و در آمد آنها را در مصالح اسلام ومسلمانان به مصرف می رساند, جداسازی خمس آن, وجهی ندارد. مواردی چون: گنجها, مال به دست آمده از راه شناگری, غنائم جنگی, زمینی را که کافر زینهاری از مسلمان بخرد و مال حلال آمیخته به حرام, به خاطر شرایط و قیود و دایره محدودی که دارند و از آن جا که بسیاری از آنها مستقیم و غیر مستقیم در اختیار دولت اسلامی قرار دارند, می توان گفت در عصر حاضر, نمونه های چندانی ندارند. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه